Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳволи - История - Рефераты

Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳволи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

152.5 KB

Мил оддан авв алги II-I асрларда Римнинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳволи Режа: 1. Мил. ав. II - I асрларда Италиянинг давлат тузуми 2. Мил. ав. II - I асрларда Римда ижтимоий - сиёсий кураш 3. Л.К.Сулла диктатураси 4. Римда улуғ Италий қўзғолони 5. Римда фуқоролар уруши ва Ю. Сезар диктатураси 6. Римда О. Август нинг ички ва ташқи сиёсати

Мил. ав. II - I асрларда Италиянинг давлат тузуми Эрамиздан аввалги 11 асрда Рим республикаси йирик қулдорлик давлатига айланган. Рим шаҳри бир неча юз минг киши яшайдиган шаҳар бўлиб қолди . Тинимсиз олиб борилган босқинчилик урушлари эришилган ғалабалар , ишғол қилган мамлакатларни талаши , улар ақолисини қулга айлантириши Рим ва Италияда қулдорликнинг ривожланишига жуда ҳам қулай шароит туғдириб берган . Истило қилинган мамлакатлар аҳолисига оғир солиқлар солинган . Бу солиқларни ижарадорларнинг комианиялар тўплаган. Цензорлар Римда ҳар беш йилда бир марта вилоятларда солиқ тўплаш ҳуқуқини ким ошди савдоси билан ижарадорларга сотганлар. Ижарадорлар хаизинга пулларни аввал тўплаб қўйиб, кейин аҳолидан ортиғи билан йиқиб олганлар. Солиқларни тўлай олмаганлар оилалари билан қул қилиб сотилган. Италия, Рим ва Грецияда қулбозорлари жуда катта бўлган. Денгиз қароқчилари ҳам бу бозорларни тўлдириб турган. Делосдаги қул бозорида ҳатто бир кунда 10 000 лаб қул сотилган. Сотиладиган қуллар ноиблар ва суворийлар қўлига тушган. Қулларда турли хил ишларда фойдаланганлар.Ошпаз, югурдак, ҳаммол, соқчи, ҳаттот, созанда, раққос, муаллим, аравакаш. Улар билан шавқатсиз муомалада бўлганлар, азоб берганлар. Қишлоқ жойларда қулларнинг аҳволи бундан ҳам ёмон бўлган. Токзорларда эртадан кечгача ишлатилган, пода боққанлар. Ми. авв. II именицялар-вилоялар пайдо бўлган. Катта ер эгаларининг именициялар Апенин Ярим оролининг турли ерларида бўлган. Марк Парций Катоннинг «Деҳқончилик» асарида қулларнинг ахволи яхши тасвирланган. Италияда қулдорликнинг ривожланиши билан бир қаторда қишлоқ ахоли оммасининг хонавайрон бўлииши жарёни ҳам юз берган. Жамоа майдонлари ноибларга бемуддат ижара бериб турилган. Италияда четдан келтирилган буғдойнинг пайдо бўлиши, қулларнинг кўпайиши, оддий гражданларнинг урушларга доимий сафарбар этиш қишлоқ аҳоли оммаси ахволини ёмонлаштирган.

Шундай қилиб Эр. авв. II - I асрларда Рим Республикаси Ўрта денгиз сохилининг энг ривожланган қулдорлик давлати бўлиб олган. Бунда қулдорлик жамияти ўз тараққиётиннинг энг тўла фазасига эришган. Бир томонда зеб-зийнатга бурканган қулдорлар синфи таркиб топган. Иккинчи томондан қашшоқлашган оддий аҳоли аҳволи ночорлаша борган. Учинчи томонда юзмингларча, миллинерларча қуллар оммаси асосий ишчи кучига айлантирилган. А. Македонский ва унинг ворислари вужудга келтирган эллинистик давлатлар сиситемаси эр.авв. 11 аср ўрталарида инқироз ва қулаш даврига кирган. Энг катта эллинистик давлатлардан бири салавкийлар монархиясида бу даврда инқироз кучайган. Унинг Иккидарё оралиғиданшарқдаги барча ерлари, ҳамда Арманистон ва Яҳудия ҳам ажралиб чиққан. Эр.авв. 140 йилда Сурия подшолари зулмидан жабр кўрган аҳоли қўзғолонқилган. Улар Апамия шаҳрини босиб олиб, қўзғолончилар лашкарбошиси ўзини подшо деб эълон қилган. Шиддатли жанглардан кейин подшо Антиох У11 бу қўзғолонни бостирган. Қўзғолончилар қириб ташланган, қул қилиб Делосорқали Италия, Рим ва Аттикага сотиб юборган. Антиох У11 шундан сўнг салавкийлар давлатини тиклашга уринган. У. А. Яҳудийни бўйсундирган. Шундан сўнг катта армия билан парфияликлар эгаллаган шарқий областларга йўл олган. Антиох У11 ғалаба қилиб, Иккидарё оралиғи ва Мидиядан суриб чиқарган. (Эр.авв. 130 йил). Парфиялар сулҳ сўраган. Антиох У11 қўшин ҳалок бўлган. Парфиянинг шарқидан Ўрта Осиёдан сак қабилалар ҳужум бошлаб уни заифлаштирган. Грек- бақтрияни «саклар» тор- мор келтирган. Улар Эронга ҳам ҳужум қилган. Саклар ҳужуми натижасида А.Македонский ва унинг ворислари вужудга келтирган грек шаҳарлари вайрон этилган. Яна Яҳудий, Арманистон бош кўтарган грек шаҳарларини босиб олганлар. Оммавий қўзғолон кучайган. Бу даврда Рим Ибория билан банд эди. Эрамиздан аввалги 11 асрда Италияда ҳам қуллар қўзғолонлари юз берган. (Эр.авв. 196 йилларда Этрурияда, 185 йил Тулияда).

Эрамиздан аввалги 138 йилда Сицилияда жодугар Евн деган киши Энна шаҳрида ҳукмронларга қарши фитна уюштирган. Қўзғолон бошланган, улар шаҳарни эгаллаб қулдорлардан ўч олганлар. Евн ўзини подшо деб эълон қилиб, Антиох деб атаган (Сицилияда Сурия қуллар кўп эди). У подшолигини «Янги Сурия» деб аталган. Оролнинг ғарбда Клеон деган киши қўзғолонга бош бўлган. Таврамений шаҳри қўзғолон маркази бўлган. Рим сенати ташвишланиб Сицилияга катта армия юборган. Клеок жангда ўлган, Евн асир тушган. Рим зиндонда қийнаб ўлдирилган. Сицилияда қўғолон бостирилмасдан Кичик Осиёда Пергам подшолигида қўзғолонлар бошланиб кетган. Римнинг босқинчилиги кучайиши натижасида римликлар Эгей ҳавзасига , Кичик Осиёга кўплаб суқилиб кираётган эди. Маҳаллий аҳоли ахволи оғирлаша борган. Пергам подшолигидаги эллинлашган задагонлар қўзғолонлардан қўрқиб Римга яқинлаша борганлар. Подшо Аттал 111 ўлганидан кейин (эр.авв. 130 йил) марҳум ўз васиятномасида ўз подшолигини «сенатга ва Рим ҳалқига топширган деб эълон қилганлар. Рим сенати Пергам подшосининг меросини қабул қилган ва уни Римнинг Осиёдаги вилоят деб эълон қилган . Ҳалқ Рим ҳукмронлигига қарши Аттал 111 нинг қариндоши Аристоник бошчилиги қўзғолон кўтарган. У қулликни йўқотишни , римликларни ҳайдашни эълон қилади. Аристоник қўлчилик бўлмайдиган давлат тузиб , «Гелиополис» («Қуёш шаҳри») деб ном беришинип ваъда қилади. Соҳилдаги Милет,Смирка, Эфис каби қулдорлик шаҳарлари қўзғолонга қўшилмаган. Рим қўшин юбориб бу қўзғолонни бостирган. Аристоник асир тушиб, Рим турмасида ўлган. Эрамиздан аввалги 11 асрда Италияда юз берган ижтимоий табақаланиш (қулларнинг кўпайиши, майда эркин деҳқонларнинг камайиши). Рим ноибларининг истиқболни олдиндан кўрадиган баъзи вакилларини ташвишга солган, улар Рим республикасининг ҳарбий қудрати заифлашишидан ва эски Рим урф- одатлариниг инқирозидан хавфсираган.Бу илғор фикрли ноиблар қуллар ва шаҳар люмпен пролетарлари кўпайиши ценз рўйхатига киритилган гражданлар сони камайиб кетиши, ўз пулига қурол- яроқ олишга қурби

етадиган, ҳарбий хизматга лаёқатли эркин аҳолиси гражданларнинг камайиб кетиши Рим легионларини тўлдира олмай қолади , бу давлат кучсизланишига олиб келади деб қўрққанлар. Ака- ука Гракхлар, тарихчи Полибий, Лелий каби гуруҳ жамоат даласи ерларини ижарага берилишини чегаралаш керак, қишлоқ гражданларига ер бериш керак деган фикрни олға сурдилар. Йирик қулдор задагонларга, ижарадорлар, судхўрларга бу ёқмади. Икки гуруҳ ўртасида узоқ кураш ҳукумат доирасида олиб берди. Ака- ука Тиберий ва Тай Гракхлар аграр реформа ўтказиш учун тинимсиз кураш олиб бордилар. Бу кураш эр.авв. 130- 120 йилларда олиб борилди. Улар бу кураш мувоффақиятларга ҳам эришдилар, мағлуб ҳам бўлдилар. Шахсларнинг иккаласи ҳам душманлар томонидан ўлдирилган. Карфагенликлар ўз мулкларини Иберия (ҳозирги Испания ) ҳисобга оширишга ва уни келгусида уруш майдонига айлантиришга қарор қилганлар. У ерда қимматли метал конлари ва жасур ибериялик жангчилар ҳам кўп эди. Эрамиздан аввалги 237 йилда Гамилкар Барка ўз қўшини билан Иберияга йўл олган. У бу ерда катта мувоффақиятларга эришган. Андалузияда бой конларни қўлга киритган. Эрамиздан аввалги 229 йилда Гамилкар Барка иберлар билан жангда ҳалок бўлган. Қўмондонлик унинг куёви Гасдрубал қўлига ўтган. У Ибериянинг жанубий- шарқий қирғоқидаги кумуш конларига яқин жойда катта Янги Карфаген (Ҳозирги Картахен) шаҳрини қурган. Эрамиздан аввалги 221 йилда кельтлер Гасдрибални ўлдирганлар. Гамилкар Бараканинг 25 ёшли ўғли Ганнибал бош қўмондон қилиб сайланган. Биринчи ва иккинчи Пуни урушлари оралиғида Рим қулдорлик конфедерациясида демократик интимиллар кучайган. У эр.авв. 111 асрнинг 20 йилларида у Цизалпин Галлиясини мунтазам истило қила борган. Галарнинг По дарёси областида Рим колонияларини барпо қилганлар. Иккинчи Пуни уруши (эр.авв. 218-201 йй.) ўзининг кўлами, қулочи ва тарихий аҳамияти жиҳатдан қадим замоннинг энг катта урушларидан бири бўлди. Бу урушнинг бошланишига Ибериядаги Сагнут шаҳрининг Ганнибал

томонидан тор- мор қилиниши, аҳолисининг қул қилиб сотиб юборилиши сабаб бўлган. Сагнут Рим билан иттифоқчи эди. Рим Карфагенга элчи юбориб, Ганнибални Рим қўлига топширишни талаб қилган. Талаб рад этилган. Римнинг бир консули ўз қўшини билан Африка қирғоқларига, иккинчиси Иберияга Ганнибалга қарши юборилган. Ганнибал Римликларнинг ўз режасидан қайтишга мажбур қилган. Ганнибал Янги Карфагендан Альп тоғларини ошиб ўтиб, Шимолий Италияга эрамиздан аввалги 218 йилда етиб келган. Галлар унга ёрдам берган. 33 кунда Альпни ошиб ўтган, унинг 20 минг пиёда, 6 минг отлиқ ва бироз филлари қолган. Ганнибал Рим консули Сципион ва Семиронийнинг армияларини мағлубиятга учратган. Эрамиздан аввалги 130-120 йиллардаги аграр реформалар натижасида ер ва қулларнинг бир қўлга тўпланиш жараёни бир оз секинлашган бўлсада, эрамиздан аввалги 11 аср охирларига келиб, яна янгитдан кучайиб кетган. Эрамиздан аввалги 111 йилда йирик ер эгалари Оптиматларнинг ташаббуси билан ҳалқ трибуни Спурий Торий янги аграр қонунини ўтказган. Бу қонунга кўра, шу пайтда Рим гражданлари эгаллаб турган барча ерлар уларниг хусусий мулки бўлиб қолган. Майда ер эгалари ўз ерларининг тўлиқ хўжайини бўлиб қолган. Жамоат далаларидан бемуддат катта ер участкаларини ижарага олганлар. Бу ерларнинг хўжайини бўлиб қолаверган. Торий қонуни эълон қилингандан сўнг майда ер эгалари ўз мулкларини сота бошлаган. Натижада «цензлилар» яъни ҳарбий хизматни ўташи лозим бўлган гражданлан сони камая борган. Бу ҳол Югурта урушлари вақтида сезилган. Учинчи Пуни урушидан сўнг Карфагеннинг кўп ерлари Римнинг Африкадаги иттифоқчиси Нумидия (ҳозирги Жазоир) ихтиёрига ўтган. Шундан сўнг Нумидия ғоят бойиб кетган. Рим савдогарлари ва солиқлар тўловчи опкулицикларнинг қизиқтира бошлаган. Эрамиздан аввалги 111 йилда Нумидиянинг подшоси ўлгач, рим суворийларининг талаби билан Нумидия унинг уч неварасига бўлиб берилган. Лекин аҳоли ва шаҳарлардан

бири Югурта мамлакатнинг бўлиниб кетишини ҳохламаган. Югурта Рим ҳарбий санъатини яхши билган, римликларга қарши курашиш мумкин деб ҳисоблаган. У ҳалққа таяниб, қариндошлари ерига ҳужум қилган. Бири ўлдирилган, иккинчиси Римга қочиб кетган. Рим сенати Югуртани Рим судига чақирган, у дадиллик билан борган ва эътиборли шахсларни сотиб олиб ўзини оқлатишга эришган. Сенат Нумидияни яна бўлган, лекин бу сафар икки қисмга бўлган. Югуртанинг қариндоши билан Рим савдогарлари келган. Югурта яна уруш очган. У Нумидия пойтахти Цитрани ишғол қилган, римликларни ҳам қириб ташлаган. Иккинчи марта Югурта Римда суд қилинган ва Рим ҳалқининг душмани деб эълон қилинган. Югурта келаётиб: «Сотқин шаҳар! Харидор топилса сени таг- тугинг билан бемалол сотиб оларди» деган. Римликлар Африкада уруш ҳаракатларини сустлик билан олиб борганлар. Обрўли ва қаттиқ қўл консул Металл юбориагач, аҳоли яхшилана бошлаган. Қобилиятли жангчи Гай Марий унинг ёрдамчиси бўлган. У патрицийларнинг юлийлар хонадонидан уйланиб, сиёсий арбоблар доирасига кирган эди. Мутал дарёси ёнида Югурта армиясини тор- мор қилишга ёрдамлашаган. Гай Марий Римга қайтиб, консулликка сайланган. Гай Марий Рим армиясини соғломлаштириш ҳақида қонунлар чиқартирган. У кўнгиллардан легионлар тўплаган. Люмпен- пролетаратлар ҳам олинган. Жангчиларга хазинадан қурол- яроқ ва ойлик олган.Уларга урушдан сўнг чек ер ваъда қилинган. Ҳар бир легионда ўзининг умумий значоги кумушдан ясалган бургути бўлган. Марий ўз қўшинини ирғитма қисқа найзалар билан қуроллантирган. Қаттиқ интизом ўрнатилган. Жанговорлик ортган. Югурта қайнатаси Мавритан подшоси ҳузурига борган. Римдан келган задагон Корнелий Сулла талаби билан Югурта Римга олиб кетилган. Бунинг эвазига Нумидиянинг бир қисми Мавритан подшосига берилган. Гай Марий Югурта устидан қилган ғалабаси учун яна консул қилиб сайланган. Эрамиздан аввалги 113 йилда номаълум сабабларга кўра Ўрта Европада яшовчи кимвр ва тевтон қабилалари Апенни ярим оролининг Шимолий – шарқига кела бошлаган. Рим консули Карбон улардан Рим

чегараларидан нари кетишни талаб қилган, улар орқага қайтгач, Карбон ҳужуми уюштирилган ва қаттиқ мағлубиятга учраган. Кейин бир неча Рим армиялари тор- мор қилинган. Рим даҳшатга тушган. Лекин ғолиблар сира кутилмаган ортига қайтиб Приней ярим ороли томон кетишган. Гай Марий қўмондон қилиб сайланган. У Луций Корнелий Сулла , Квинт Серторийлар билан бирга армияни мустаҳкамлашга уринишган пайтда Сицилияда янги иккинчи катта қуллар қўзғолони бошгланган. Урушлар туфайли Рим армияси камайиб қолган эди. Марий иттифоқчилардан аскар олишга сенат орқали рухсат олади. Вифин подшоси Никомед римликларнинг бу талабини бажара олмаслигини айтди. Сабаб ёш эркакларни Рим судхурларини қул қилиб сотаяпти деб айтади. Сенат текширишга комиссия юборади. Лекин текшириш судхурлар таъсири билан тўхтаб қолгач, эрамиздан аввалги 104 йилда қуллар қўзғолони бошланиб кетади. Қўзғолонга Салвий ва Афенион деган кишилар раҳбарлик қилган. Салвий подшо деб эълон қилинади. Армия тузадилар. Подшо ҳузурида кенгаш тузилган. Улар Сицилиянинг анча қисмини ишғол қилган. Эрамиздан аввалги 101- йилда Римдан консул Маний Аквилий кучли қўшин билан келади ва қўзғолонни тор- мор қилади. Асирлар Рим цирклари ва амфитеатрларининг гладиаторларига айлантирилган. Аттикадаги Лаврион кумуш конларидаги қуллар қўзғолон қилганлар Босфор подшолигида Савмак бошчилигида қуллар қўзғолони ғалаба қилган. Бошқа грек подшолари ёрдамида бу қўзғолон бостирилган (Эр.авв. 107-106 йиллар). Эвксин Поетий подшо Босфордаги қуллар қўзғолонини бостириб унинг ерларини босиб олган, подшо Митридат 1У ҳатто Римга қарши курашишга журъат этган. Сицилиядаги қуллар қўзғолони бўлаётганда тавтонлар ва кимврлар Альпни ошиб ўтиб, Италияга ҳужум қилганларю тўртинчи марта консулликка сайланган Гай Марий душманини қайтарган. Шундан сўнг Рим бошига тушган оғир аҳвол бартараф этилган. Гай Марийнинг шуҳрати ошиб кетган. Гай Марийнинг рақиблари бўлган оптиматлар ҳам унга тан беришган. Сенат унга Ватан отаси ва Римнинг Иккинчи асосчиси деган унвон берган ( Pattr

Patriae ).Лекин унинг армия ветеранларига ер бериш ҳақидаги илтимосини сенат рад қилган. У Апуллат Сатурнил ва Главций деган арбоблар ёрдамида армия ветеранларига енгилликлар бериши ва Африкадан ер ажратилишига эришган. Римда шу масала юзасидан оптиматлар ва популярлар (плебснинг йўлбошчилари) қаттиқ кураш бошлаган. Бу курашларда Гай Марий аввал оптиматлар қаршилигини синдирган. Кейин қўшин ёрдамида попиларларни тарқатиб юборган. Популярларнинг бошлиқлари илгари Гай Марийни қўллагач, Аппулей Сатурннинг ва Главций ҳалок бўлган. Оптиматлар ҳам, популярлар ҳам Гай Марийнинг Римдан чиқиб кетишига эришганлар. Сенатда оптиматлар устинликка эришганлар. Популярларнинг позицияси бўшашган. Римдаги сиёсий- иқтисодий кураши жуда жиддийлашган. Италиядаги иттифоқчилар Рим гражданлик ҳуқуқи берилишини талаб қилганлар. Италияда ташқаридаги Рим ерларидан гражданларга ер берилишини талаб қилган. Ҳалқ трибуни Ливий Друз реформалар ўтказган. Кейин Друз ўлдирилган. Друз вафотидан сўнг иттифоқчилар Римга қарши уруш бошлаган. Қўзғолон аввал Авскул шаҳрида бошланган, кейин Ўрта ва жанубий Италияга ёйилган. Йирик қулдорлик хўжалиги ривожланган Умбрий ва Этрурия Римга содиқ бўлиб қолган. Самнийлар, куканлар, марслар қўзғолоннинг актив иштирокчилари бўлганлар. Марслардан Силон ва Самнийлардан Гай Мутия қўзғолоннинг ҳарбий кучларини уюштиришга бошчилик қилганлар. Қўзғолончилар армиясини тузишган. Қўзғолончилар Корфний шаҳрини пойтахти қилиб, уни Италия деб ўзгартирганлар. Пойтахтда турли шаҳар ва қабилалардан 500 аъзодан иборат сенат тўплаган. Сенат 2 та консул ва 12 претор сайланган. Рим билан унинг қўзғолончилар илгариги иттифоқчилари орасида бошаланган бу уруш оғир ва кескин тус олган. Дастлаб қўзғолончилар ғалабалар қилган. Рим сенати Гай Марий ва Корнелий Суллани қўшинга раҳбарлик қилишга чақирганлар. Рим пльбеи ҳам давлатдан норози бўла бошлаган эди. Рим қўшини ғалабаларга эриша олмагач, римликлар ўз иттифоқчиларига муносабатларини ўзгартирганлар.

Эрамиздан аввалги 90 йиллар охирида Юлий Цезарь Римга содиқ содиқ иттифоқчиларга Рим гражданлик ҳуқуқларини беришни ваъда қилган қонун чиқартирган. Бу қонун қўзғолонни бўшаштирган. Ҳарбий устинлик аста- секин римликлар томонига ўтган. Қўзғолон бостирилган. Қўзғолончилар енгилган бўлсада гражданлик ҳуқуқини олган. Италяда иттифоқчилар уруши тугамасдан олдин Рим Ўрта денгиз шарқидаги Понтия подшолиги билан оғир курашга киришган. Бу давлатни ғайратли ва жасур подшоси Митридат 1У Евпатер қудратли қуролли кучлар вам катта флот барпо қилган. У Арманистон подшоси Тиҳрон 11 билан иттифолқ тузган. Бу вақтда Парфия ва Салавкийлар давлатлари заифлашган эди.Шу сабабли Митридат Каппадокияни босиб олган. Шарқда Понтиянинг кучайиб кетишидан Рим сенати ташвишга тушган. Понтия Вифиния давлатини ҳам босиб олиб, Понтия давлати Римнинг Осиёдаги вилоятларидан қўзғолонлар уюштиришга уринган ва Рим вилоятларига бостириб кирганлар. Рим судхурлари савдогарлари маълумотлари Мтридат буйруғи билан қириб ташланган, римликлар қулликка солган кишиларни озод қилган. Митридат Кичики Осиёда Эгей архипелагини эгаллаб ўз таъсирини Европа Грецияси ва Македонияга ўтказган. Митридат иттифоқчиси Теҳрон 11 са Месопотамиянинг шимолини, Сурия ва Фаластинни ишғол қилган. Эгей ҳавзасидаги мамлакатларда римликларнинг аҳволини оғирлаштирган. Оптиматлар гуруҳига бошчилик қилган. Эрамиздан аввалги 88- йилда консул булиб, ишлаган Корнелий Суллани Митридат билан урушга бош қўмондон қилиб тайинлаган. У ўз легионлари билан Болқон ярим оролига томон йўл олган. Ҳалқ трибуни Сулфиций Руф Суллани Римга чақиртириб олиш, уни бўшатиш, ўрнига Гай Марийни тайинлаш ҳақида қарор чиқартирган. Сулла ўз қўшни билан Рим устига юриш қилган. Гай Марий ва Сулла қушинлари ўртасида жанг бўлган. Сулла Римни эгаллаган. Руф қўлга тушган ва ўлдирилган. Гай Марий Африкага қочиб кетиб, Карфаген харобаларида бекиниб яшаган.

Сулла Рим сенатида тартиб ўрнатган. Ҳалқ мажлиси ҳуқуқи ва ҳалқ трибунлари ҳуқуқлари чеклаб қўйилган. Сулла шундан сўнг шарққа отланган. Иккинчи консул Цинна популярлар томонига ўтади. Уларни марийчилар қўллаб қувватлаган. Циннна аввал Римдан қочиб кетади. Гай Марий қайтиб келади. Улар иккаласи Римни эгаллашган. Сулла жорий қилган тартибларни бекор қилган. Оптиматларни қириб ташлаган. Марий қуллар ёрдамидан фойдаланган. Гай Марий касалланиб ўлган. Бу вақтда Сулла Понтияга қарши мувоффақиятли кураш олиб бораётган эди. У эрамиздан аввалги 87- йилда Эпирдан Блотияга ўтган. Рим армияси Афинани қамал қилади ва эгаллайди. Македониядан Блотияга Митридат 1У қўшинлари келади. Хрония тоғи ёнида Сулла қўшинлари билан Митридат армияси жанг қилади, понтия армияси тор- мор қилинади. Орхомен ёнидаги иккинчи жангдан сўнг Митридат армияси Осиёга қочади. Эрамиздан аввалги 86- йилда Римдан популярлар томонидан юборилган Флакк армияси Грецияга келган, Сулла армиясида ойлик кўп берилишини билиб, уни аскарлари Сулла томонига ўтиб кетган. Флакк ўлдирилган. Флакк ўрнига Гай Флавий Фамбрия тайинланган. У ўз қўшини билан Митридат қўшинини Пропонтида соҳилида қаттиқ мағлубиятга учратган ва Кичик Осиёга ўтиб, Пергамни ишғол қилган. Митридат Суллага сулҳ таклиф қилган. Эрамиздан аввалги 85- йилда Дардан шаҳрида тузилган. Унга кўра Митридат Вифиния ва Капнадокияни бўшатиши, товон тўлаши, кемаларни римликларга топшириши керак эди. Лекин Митридат ўзларини қўлида сақлаб қолган. Сулла ҳам Митридат ҳам ҳолдан кетган эди. Сулла ўз душмани Гай Флавий Фамбрияга қарши курашга тайёрланаётган эди. Гай Флавий Фамбрия қўшини Сулла томонига ўтиб кетган, жанг бўлмаган. Гай Флавий Фамбрия ўзини - ўзи ўлдиради. Сулла эрамиздан аввалги 85-83 йилларда Кичик Осийё ва Грецияда Бўлиб, Италия ва Римдаги популярларга қарши тайёргарлик кўрган. Суллани Италияда ҳокимиятдан маҳрум қилган гуруҳларнинг кучи кўп сонли эди, лекин Сулла қўшини чиниққан жанговорлиги юқори эди. Цинна вафотидан кейин популярлар қўшинига

Карвон ва Гай Марийнинг ўғли Гай Марий Кичик бошчилик қилган, уларнинг ҳарбий таланти етарли эмас эди. Эрамиздан аввалги 83 йилда Италияда келгач, оптиматлар унинг қўшинини тўлдирган. Лекин луканлар, самнийлар популярлар томонидан бўлган, Сулла қўшинига жиддий қаршилик қилган. Эрамиздан аввалги 82- йилда Рим шаҳри деворлари бўйида, Коллин дарвозаси ёнида гражданлар урушининг сўнгги охирги жанги бўлган Сулла ғалаба қилган. Асирлар қириб ташланган. Гай Марий Кичик ҳалок бўлган. Карбон ва бошқалар вилоятларга, Испанияга қочиб кетган. Сенат Сулла тарафдорларининг талаби билан уни муддатсиз диктатор деб эълон қилган. Сулла душманларидан қаттиқ ўч олган. У республика душманлари – Проскрипциялар, яъни рўйхати тузилган. Бу рўйхатга киритилган кишиларнинг мол- мулки мусодара қилинган, қуллар озод этилган. Унинг ўлдирилган кишига унинг мулкидан бир қисми мукофот қилиб берилган. Сулланинг яқинлари бу йўл билан бойиб кетган. Сулла диктаторлигидан фойдаланиб, оптиматларнинг тўла ҳукмронлигини таъминлаш учун 600 кишидан иборат сенат раҳбар давлат органи бўлган. Сулла Рим сенатига бўйсунувчи ерларни қисқартирган. Сулла ўз жангчиларига Италияни турли ерларидан чек ерлар бериб, ўз мавқеини мустаҳкамлаган. Эрамиздан аввалги 79 йилда Сулла ҳокимиятдан кетган. 78 йилда эса у ўлган. Римда Сулла вафотидан сўнг сиёсий кураш кучайиб кетган. Сулла Римда ўрнатган тартиб айниқса проскрипциялардан жабр чеккан кишилар бош кўтарган. Суллачилар ҳукмронлигини ағдаришга консул Эмилий Лепид бошчилик қилган. Унинг таклифи билан Римда камбағалларга ғалла тарқатиши тикланган. Ҳалқ трибунларининг ҳуқуқини тиклашга уринган. Этрурияда Сулла легионлари ветеранларига берилган ерларни аҳоли қайтариб олиш учун қўзғолон бошлайди. Лепид қўзғолони бостиришини баҳона қилиб , Этрурияга кетади ва у ерда қўшин тўплаб Римга ҳужум қилади. Лекин Гней Помпей қўшинларидан енгилиб, қочади ва тезда ўлади.

Сулла ҳаётлиги вақтидаёқ Квинт Серторий Испаниядаги Лузитанияда қўзғолонга бошчилик қилаётган эди. Бу қўзғолон деярли бутун Преней ярим оролига тарқалган эди. Серторий Испаниядаги Оску шаҳрида ўз қароргоҳини яратиб, 300 кишидан иборат сенат тузган. Магистратлар сайланган эди. Серторий эр.авв. 73- йилда Рим республикасига қарши уруш бошлаган Митридат 1У Понтийский билан иттифоқ тузган. Бундан қаттиқ ташвишланган Гней Помпей Испания қўшин юборган , лекин енгилиб қайтган. Эр.авв. 72 йилда Серторий римликлар фитнаси билан зиёфатда шаҳарланиб ўлади. Помпей яна қўшин юбориб, серторийчиларни тор- мор қилади. Эр.авв. 74 йилда Италияда экин битмай кетади ва қуллар қўзғолони бошланади. Қадимги дунёдаги энг катта қуллар қўзғолонларидан бири Италиядаги Капуя шаҳридаги гладиаторлар мактабидаги қуллар исёнидан бошланади. (Гладиатор қиличбоз дегани). Лентул Батнат деган кишига қарашли гладиаторлар мактаби Капуя шаҳрида бўлган. Бу мактабда бошланган исёнга фракиялик спартак деган киши бошчилик қилган. Спартааак аслида асирликдан қосмрқчи эди. Қўзғолончилар Везувий тоғига чиқиб яширинадилар.Эрамиздан аввалги 74 йилда бошланган қўзғолорнга кўплаб одамлар келиб қўшилади ва тезда улар сони 10 минг кишига етади. Қўзғолонни бостириш учун 3 минг яхши қуролланган римлик қўшин юборилади.Бу қўшин тоққа чиқадиган ягона йўлни эгаллаб, қўзғолончилар очликдан таслим бўлади деб кутиб туради. Аммо Спартак қўшини ток навдаларидан нарвон ясаб, тоғнинг тушиб бўлмас ердан пастга тушиб Рим қўшинларини ғафлатда қолдириб, душманни тор- мор келтириб, жуда кўп ўлжа ва қурол-аслаҳаларни қўлга киритади. Биринчи ғалаба қўлга киритилган. Бу ғалаба кейинги жанглар учун жуда катта аҳамиятга эга бўлган . Бу қалабани эшитган қуллар , эркин кишилар, ерсиз деҳқонлар унинг қўшнига келиб қўшилаверган. Спартак қўшинини қайта тузиб, қаттиқ интизом ўрнатган. У қўшинни пиёда отлиқ ва айғоқчи қисмларга бўлиб мустаҳкамлайди. Тажрибали гладиаторлардан бошлиқлар

тайинлайди. Қўзғолончилар қароргоҳида қурол-яроқлар ясалган Спартак ўз қўшинини шимолга бошлайди. Рим сенати қўзғолнчилар даҳшатли кучга айланганлигини англаб, уларга қарши Врений бошчилигида икки легион юборади. Қўзғолончилар уларни ҳам тор-мор қилади. Спартак қўзғолончиларни По дарёсига олиб чиқади. Спартак аслида ўз Ватани Фракияга чиқиб олмоқчи бўлган бўлса керак. Афсуски, По дарёси тошиб қўзғолончилар йўли тўсилган эди. Айни вақтда италиялик қўзғолончилар ўз ватанидан кетишни ҳам истамаган. Бу икки сабаб Спартакни орқага жанубга қайтишга мажбур этган. Рим қулдорлари даҳшатга тушиб, яна 2 та легионни Спартакка қарши юборди, улар ҳам тор-мор этилади. Спартак Сицилияга ўтиб олиб у ердан ўзига қўшимча куч олмоқчи бўлади. Рим қулдорлари ўзининг шавқатсизлиги билан ном чиқарган Красс қўмондон қилиб тайинланади.Днгиз қароқчилари катта бойликгнт эвазига қўзғолончиларни Сицилияга ўтказиб қўймоқчи бўлишади., лекин ваъдасининг устидан чиқмайди. Спартак яна орқага қайтишга мажбур бўлади. Красс ўз қўшинида қаттиқ интизом ўрнатади. Қочоқ жангчилардан 16 тадан 1 тасини қатл этган. Красс тоғнинг тор жойида истеҳком қуриб, Спартакнинг йўлини тўсади. Қорли ва бўронли кунлари Спартакчилар римликлар қўшини тўсиғини ёриб ўтиб, Луконияда пайдо бўлади. Рим хукумати яна янги қўшинлар юборади. Худди шу вақтда Спартакчилар ажралиб кетади. Красс бундан фойдаланиб аажралиб кетган қўзғолончиларни қириб ташлайди. Спартак ҳам Красс юборилган ҳукумат қўшинларини қўшилишига йўл қўймаслик Брундузий шаҳри яқинида Крассга қарши аёвсиз жанг бошлайди. Рим лашкарбошларидан иккитаси ўлдирилади. Спартак ҳам сонидан яраланади. Римликлар уни тириклайин қўлга олмоқчи бўлади. Спартак бир оёғи билан сўнгги нафасигача мардларча жанг қилади. Римликлар уни қийма- қийма қилиб ташлаганлар. Хатто унинг жасадини ҳам топа олмаганлар. Йўлбошчилардан ажралган қўзғолончилар мардлик билан курашадилар, лекин кучлар тенг эмас эди. Помпей қўшинлари етиб келгач, римликлар ғалаба қилади, Капуядан Римгача

йўл бўйлаб қоқилган 6 минг устунга қўзғолончилар парчинлаб ташланган. Қуллар жон талвасасида жон берганлар. Спартак бошчилигидаги эр.авв. 74- 71 йилларда бўлиб ўтган қуллар қўзғолони Рим қулдорларининг даҳшатга солган бутун Италияни ларзага солган. Эрамиздан аввалги 74-71 йиллардаги Спартак бошчилигидаги қуллар қўзғолони стихияли бўлиб, аниқ мақсади ва дастури бўлмаган. Шунга қарамай, бу қўзғолон Рим қулдорларини қаттиқ даҳшатга солган. Спартак қўзғолони натижасида Сулла тарафдорларини Римдаги ҳукмронлиги тугатилди. Эр.авв. 70-йилда Марк Красс ва Гней Помпей консул қилиб сайланган Помпей Римда ҳалқ трибуналларининг ҳуқуқини тиклаган. У тезда машҳур сиёсий арбобга айланган Рим сиёсий арбоблари шу даврда Цицероннинг обрўси ошган. Эр.авв. 60- йилларда Рим давлати мавқеига Ўрта денгиздаги қароқчилик жиддий хавф солаётган эди. Ҳукумат олдида қароқчиликни тугатиш масаласи турган эди. Эр.авв. 67- йилда Гней Помпей сенатнинг қарори билан қароқчиларга қарши кураш бошлади ва 40 кунда Ўрта денгиздаги қароқчиларнинг 120 та базасини тугатди. 10 минг қароқчи қириб ташланган. Шундан сўнг Рим давлати олдида Понт подшоси Митридат билан курашни ҳал қилиш масаласи турар эди. Митридат ва унинг иттифоқчиси Арманистон подшоси Тиҳрон 11 га қарши курашишга Лукулл қўмондонлик қилган. Лукулл армияси Митридатни Кичик Осиёдаги Кизик шаҳри яқинида тор- мор қилади. Митридат Тиҳрон 11 ҳузурига қочади. Лукулл армияси Арманистон пойтахти Тиҳронцартча етиб келади ва ғалаба қилади. Митридат ва Тиҳрон 11 Арманистоннинг марказий областларига қочади ва у ерда янги армия тўплайдилар. Лукулл популярларнинг талаби билан қўмондонликдан истеъфо беришга мажбур бўлган ва унинг ўринига эр.авв. 66- йилда Гней Помпей тайинланган. Помпей Парфия билан келишиб, Митридат ва Тиҳрон 11 га қарши кураш бошлайди ва Дажла дарёсининг юқори оқимида Митридатни мағлубиятга учратади. Митридат аввал Колхидага, кейин Босфорга ўз ўғиллари олдига қочади. Унинг ўғиллари

отасига қарши қўзғолон қилади. Митридат ўз саройида ўзини – ўзи ўлдирган (эр.авв. 63 йилда). Босфор подшолигида Митридат ўлими содир бўлган вақтда Помпей ва Парфияликлар Арманистонга бостириб киради. Теҳрон11 Помпейга таслим бўлади. Теҳрон 11 Сурияни Римга топширган , товон тўлаган ва римликларга қарам иттифоқ бўлиб қолган. Помпей ғалаба билан Римга қайтаётган пайтда Яҳудия пойтахти Исрусалимни эгаллаб подшо Ходонидаги жанжални тугатади, коҳинлар томонидан яҳудий ҳокимлик қилиб тайинланган Гирка, Римга қарам бўлиб қолган. Помпей Сурия, Вифния ва Понтни Рим вилоятлари деб эълон қилган. Эр.авв. 62 йилда Помпей Римга қайтиб келган ва ўз шуҳратининг чўққисига чиққан. Рим давлати улкан ғалабага эришган. Эрамиздан аввалги 60- йилларда Рим сиёсий ҳаётида Юлий Цезар катта рол ўйнай бошлаган. Цезарь парицийларнинг Юлийлар хонадонидан бўлиб, бу хонадон эр.авв. 11 асрда камбаллашиб, Рим жамиятида мавқеи тушиб қолган эди. Гай Марийнинг хотини Цезарнинг хотини бўлган. У Сулла даврида қувғинга учраган эди. Сулла вафотидан кейин Римга қайтган. Цезар ўткир зеҳни, муамаласи ниҳоятда зўр нотиқлиги билан ҳалқ орасида шуҳрат қозонган.Эр.авв. 60- йилларнинг иккинчи ярмида Римда қарзларни бекор қилиши, камбағалларга ер бериш масаласида кураш қизиб кетган. Эр.авв. 64- 63 йилларда суллачи Сергий Каталинанинг таъсир кучатган. У юқоридаги масалаларни ҳал қилишни ваъда беради. У консулликда номзодини қўяди. 62- йилда ўтказилган сайловда Каталина ғалаба қила олмагач, фитна йўли билан ҳокимиятни эгаллашга уринади. Цицерон ҳокимиятни эгаллашга уринади. Цецерон унинг бу ҳаттти ҳаракатини фош этади. Каиалина Римдан чиқиб кетган. Фитначилар қамоққа олинган ва турмада бўқиб ўлдирилган. Каталинга бошчилигидаги фитначи қўшинларга қарши Гай Антоний раҳбарлигида ҳукумат қўшин юборилган. Каталина жангда ҳалок бўлган. Сенат Цициронга Ватан отаси унвонини берган. Юлий Цезарнинг ҳам

обрўси ошган. Ўша вақтда шарқдаги ғалабалар учун ғоят катта обрў ва бойлик тўплпгпн. Гней ПомпейРимга қайтиб келган, у Римдаги сиёсий курашга арлалашган. Каталина финтасини бостириш вақтида оптиматларнинг роли ортган. Цезар, Красс, Помпейларнинг ҳам аҳволи оғирлашган. Цезарга Испанияни идора қилиш топширилган эди, у эр.авв. 61- йилда лузитан қабилалар қўзғолони бостириб 10 мингларча кишиларни қул қилиб сотиб , каттагина бойлик тўплаган эди. Цезар консуллик лавозимига чиқиш учун энди аввалгидек дабдабали ҳаражатлар қилишдан воз кечади. Дипломатик сиёсий йўл тутади. Оптиматларга қарши, лекин ўзаро душман бўлган Красс ва Помпейни яраштиради. Учаласининг ўзаро махфий яқинлашуви тарихда биринчи триумварат деб аталган. Мазкур уч арбоб махфий бириктира олишган. Красс ва Помпейни қўллаб қувватлаши билан Цезар эр.авв. 59 йилда консулликка сайланган Помпей армияси ветеранларига камбағал римликларга ер бериши ҳақида сенатни қарорни чиқартирган Помпей ва Красс проконсуллик вазифаларига тайинланган. Красс Сурияни ва қўшни вилоятлар идора қилиши 11 та легион тўплаш, Помпейга Испаниянинг икки вилоятини 11 та легион тўплаш Цезарга Цизалп Галлияси ва Иллирия берилган 2 та легион тўплаш ҳуқуқига эга бўлган.Цезар эр.авв. 58-56 йилларда Рейн қирғоқлари билан Алпдпн тортиб тортиб то океан ва Приней соҳилларигача бўлган ғоят катта территориғни Римга бўйсиндирган . Эр.авв. 55-54 йилларда Цезар Британия оролларига Темза бўйларига ҳужум уюштирган. Красс эса, эр.авв. 54- йилда катта қўшин тўпаб Сурияга жўнатган, Фротни кечиб ўтиб, бир қатор Парфия вилоятларини босиб олган.Эр.авв. 53- йилда Парфия билан урушлар давом этган Красс қўшини мағлубиятга учраган ва ўзи ҳам жангда ҳалок бўлган.Красс ўлимидан сўнг триумврат қулаган. Сўнгра Римда гражданлар уруши бошланиб кетган. Эр.авв. 49- йилнинг 10 январида Цезарь пухта тайёргарликдан сўнг Рубикон дарёсини кечиб ўтиб, мутлақо қонунча хилоф равишда гражданлар урушини бошлаб юборган. Римга ҳужум қилиб келган Цезар қўшинини сон

жиҳатдан оз бўлсада, ғафлатда қолган Помпей ва оптиматлар ҳамда Цезарга қарши душман консуллар ва сенаторлар Римдан чиқиб кетган. Цезарь Римни ишғол қилган. Цезарь Римга қайтиб келгач, диктатор деб эълон қилинган. Сулла замонида таъқиб қилинган барча кишининг гражданлик ҳуқуқи Цезарнинг фармони билан тикланган. Шундан кейин магистратлар сайлови ўтказилган. Консул бўлиб сайланган Цезарь ўзининг ўринбосари вазифасига Марк Антонийни қўйиб, ўзи душманларининг асосий кучлари жойлашган Иллирияга жўнаган. Иллириядаги Диррихия ёнида эр.авв. 48- йилда майда жанглар қилган ва ниҳоят у ерда катта жанг бўлиб ўтади. Цезарь катта мувоффақиятсизликка учради. Цезарь Италиядан ёрдам олишидан умид қилмаган, шу сабабли заифлашиб қолган армияси билан Фессалияга кетган. Помпей унинг изидан тутган. Фарсал шаҳри ёнида ҳал қилувчи жанг бўлган. Помпей ёрдам келишини кутиб ўтирмасдан жангга кирган ва Цезарь қўшини ғалабага эришган. Душман армияси тарқаб, Помпей қочиб кетган. Цезарга таслим бўлганлар ичида Цицирон бошлиқ Рим аристократлари ҳам бўлишган. Помпей аввал Лебос оролига яширинган. Ўрта денгиз соҳили аҳолисипомпей Парфия билан Цезарга қарши курашиши учун Сурияни бу давлатга беради деган овозалардан хавотирланиб Цезар томонига ўтади. Помпей Мисрга боради, бу мамлакат подшоси ва унинг маслаҳатчилари Помпейни қирғоққа тушишга таклиф қилган, лекин шу заҳотиёқ Цезарга яхши кўриниши учун Помпейни хонона ўлдиради. Римга қайтиб келган Цезар ўз тарафдорларини кўпайтириш, ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун мағлуб бўлган душманларнинг, жумладан Помпейнинг ер мулкларини мусодара қилинган, бир қисми сотилган, қолган қисмини ветеранларга бўлиб берган. Шундан сўнг Цезарь Африкада тўпланиб қолган душманларига қарши юриш қилган ва уларни ҳам тор- мор келтирган. Помпейнинг Гней ва Секст деган ўғиллари куч тўплаб катта армия тузишган. Цезарь у ерга шошилган, жангда Гней ўлдирилган, Секст Испания тоғларига бекинган. Шундай қилиб, эр.авв. 49-45 йиллардаги гражданлар урушида Цезарь ғалабага эришган. Энди Цезарь ва унинг тарафдорлари Рим ва Ўрта денгиз

дунёсидаги ҳам унга қарам қулдорлик давлатларининг ҳокими бўлиб қолган. Римга қайтиб келган Цезарь эр.авв. 44 йилда абадий дирктатор деб эълон қилинган. Цензор ҳуқуқини олган эди. Цезарь абадий диктатор бўлгач, ўз ваколатидан фойдаланию, сенатни ўз тарфдорлари билан тўлдириб, сенаторлар сонини 900 тага етказди. Шундай қилиб, Цезарь Рим давлатидаги республика тузумини ҳарбий диктаторнинг якка-ю ягона бошқариши билан алмаштирган. Эски республика давлат аппарати Рим қулдорлик жамиятининг ҳукмрон табақаларига ўзларининг жонли ва жонсиз мулкларига тинчгина бемалол эгалик қилишни таъминлаб бера олмай қолган. Ғоят катта Ўрта денгиз давлатига айланиб кетган Рим давлати энди кучли давлат аппарати, доимий армияга муҳтож эди. Давлат аппарати мустаҳкамлаш ва марказлаштириш заруратини сиёсий арбоблар ҳам англаб етишган. Цезарь нафақат Римда , балки вилоятларда ҳам ўзининг обрўсини ошириш учун қатор вилоятлар (Карфаген, Коринф, Кичик Осиё, Сурия) ва шаҳарларига Рим фуқоролиги ҳуқуқларини берган. Рим билан вилоятлар ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш учун Цезарь кўрсатмаси билан Рим- Остия портидаги гаван чуқурлаштирилган Римда биринчи марта олтин пул –динарий зарб этилган. Цезарнинг кўрсатмаси билан календарь ислоҳ қилинган . У Юлий календари деб ном олган. Цезарь давлатидан текин дон олувчи Рим гражданлари сони камайтириб, 320 мингдан 150 минг тагача қисқартирилган. Рим жамиятида Цезарь ўтказган ислоҳотлардан норозилик ҳам кучайган. Фитначилар пайдо бўлган . Эр.авв. 44- йилнинг 15 мартида Цезарь огоҳлантиришларга қарамай, Шарққа жўнатиш олдидан сенат мажлисига борган. Шу мажлисда у фитначилар томонидан ўлдирилган. Сенаторлар тумтарақай қочиб кетишган. Фитначилар каттолийга жўнаб, барикадалар орқасига бекиниб олишган. Эрамиздан аввалги 44 – йилнинг 17 мартида сенат мажлиси йиғилган . Фитначилардан баъзилари Цезарни давлат душмани деб эълон қилиши, у чиқарган қарорларни бекор қилишни , жасадини қатл қилинган жиноятчи

сифатида Тибр дарёсига ташлашни такилиф этган. Аммо кўпчилик сенаторлар бу таклифга қўшилмаган. Цезероннинг муросали таклифи қабул қилинган. Цезарь ўлган деб ҳисобланси, фитначилар тўла авф этилсин, Цезарнинг фармонлари ўз кучида қолдирилсин. Сенатнинг бу қарори Цезарнинг яқин дўстлари Марк Антоний ва Эмилий Лепидни руҳлантирган. Антоний консул лавозимини сақлаб қолган. Дафн маросимида Антоний нутқ сўзлаб , Цезарнинг васиятини ўқиб берган, унга кўра Римдаги барча камбағал гражданларга ва ветеранларга ҳар бири 3000 динарийдан пул олган. Цезарнинг жасади формда куйдирилган кейин маҳробга қўйилган, у илоҳий зот деб эълон қилинган, қурбонлик берилган. Фитначилар Рим аҳолисининг кайфиятидан қўрқиб кўчиб кетишган. Сенатда Цицерон республикачиларга бош бўлиб қолган. Марк Антоний эса Цезарчиларга бош бўлиб қолган. Икки кучли гуруҳ ўртасида тез орада низо чиққан. Шу пайтда Испанияда Помпейнинг ўғли Секст Помпей қўзғолон қилиб, ғалаба қилади ва катта хавфга айланган. Цицерон Цезарнинг узоқ қариндоши (жиян навараси) Гай Октавийнинг Цезарнинг асранди ўғли ва вориси бўлиши тўғрисида даъвосини қўллаб қувватлаб Цезарчиларни бўлиб юборган. Антоний Гай Цезарга васият қилинган маблағни унга бермаган эди.Октавиан ҳақиқатни ҳам Цезарнинг асранди ўғли ва Цезар мулкининг қонуний вориси деган сенат қарорини чиқартирган.Октавиан мерос маблағи ҳалққа тарқатган ва ўз обрўсини оширган. Антоний ўз мавкейини ошириш учун Цизали Галлияга кетган. Цицерон ундай хавфсираган. Цицерон Октавианга армия тузиш, ёш цензини бузиб 19 ёшли йигит претор деб эълон қилинган. Октавиан тузган армия Антонийга қарши юборилган. Жангда Гай Октавиан ғолиб чиққан.Октавиан Римни ишғол қилган. Эрамиздан аввалги 43- йилда Гай Октавина антоний билан яшарган. Октавиан, Антоний ва Ленид иккинчи триумвианни тузган. Иккинчи триумврат расмий давлат органи, фавқулодда ҳуқуқларга эга бўлиш билан ажралиб турган. Триумвирлар проскрипциялар

ўтказган. Цезарь қотилларга берилган авфни бекор қилган. Шу вақтда Секстнинг мавқеи ва ҳарбий кучи ошиб борган. Республика тарафдорлари Марк Брут ва Гай Кассий бошчилигидаги кучларнинг хавфи ортган. Гай Октавиан , Антоний армияси республикачилар билан эр.авв. 42- йилда Филиппа (Италиядан ғарбда) шаҳридаги жангда ғалаба қилган. Бу ғалабадан сўнг Антоний Африкага кетган. Октавиан Римда қолган. Эр.авв. 30- йилларнинг ўртасида Секст Помпей кучлари Сицилияда тор- мор қилинган. Антоний Шарқдаги Тарс шаҳрини қароргоҳ қилиб олиб, кўп ерларни босиб олган. У Миср маликаси Клеопатрага уйланган. Рим ҳалқи сенати Клеопатрага қарши уруш эълон қилган. Эр.авв. 31- йилда Октавиан ва Антоний қўшинлар ўртасида жанг бўлган. Антоний аскарлари Октавиан томонига қочиб ўта бошлаган. Антоний ўзини –ўзи ўлдирган. Клеопатра ҳам шундай қилган. Антоний ва Клеопатра ҳалокатидан кейин Рим Мисрни забт этган. Октавиан Рим давлатининг яккаю- ягона ҳокими бўлиб қолган, у Рим тарихида янги даврни – Рим империяси даврини бошлаб берган. Антоний ва Клеопатрага қарши олиб борилган уруш Мисрни истило қилиш билан тугагандан сўнг (эр.авв. 30- йили) Октавиан Август Рим мулкининг ягона ҳокими бўлиб қолган. У эрамиздан аввалги 29 йилда Римга қайтиб келиб, ғоят катта дабдабали зафар байрами ўтказган. Сўнг Римдаги худо Янус ибодатхонаси ёпиб қўйилган, бу римликлар давлатида осойишталик ўрнатилганлигининг нишонаси бўлган. Октавиан ўзининг триумвир лавозимини тантанали суратда топшириб, сенат ва комициялардан умрбод император унвонини олган. Октавиан дастлаб сенатни ва армияни душманлардан тозалаган. Легионларнинг кўп қисмини бўшатиб юборган, уларнинг кўпига мусодара қилинган ерлардан бўлиб берган. Октавиан ўз ҳокимиятини қонунлаштиришга бир йил тайёргарлик кўрган. Эрамиздан аввалги 28 йилда Октавиан ўзини қаттиқ бетоб бўлиб қолганлигини маълум қилган. Соғайиб кетгач эса сенатнинг пухта тайёргарлик кўрган мажлисини (27 йил 23 январда) чақишган. Мажлисда

Октавиан мамлакатни қандай идора қилаётганлиги, гражданлар уруши тугаганлиги ва бутун Римда осойишталик ўрнатилганлиги ҳақида ахборот беради. Сўнгра сенатдан соғлиги ёмонлашганлиги туфайли барча вазифалардан озод қилишни сўраган. Аммо сенат Октавианга ҳокимиятдан кетмаслик буюрилсин деб қарор чиқарган.Октавиан сенатнинг принцепси, ягона ироконсул, легионларнинг бош қўмондони деб эълон қилинган. Унга авваллар худога қилинган мурожаатларда тилга олинган Август лақаби берилган. Сенат Октавиандан- Галлия, Иллирия, Македония, Сурияни бошқаришни давом эттиришни талаб қилган. Миср Октавиан мулки деб эълон қилинган. Бу вилоятларнинг ҳаммасини Август тайинлаб қўйган ноиблар- император легатлари идора қилган. Баъзи кичикроқ вилоятларни император прокураторлари бошқарган. Легатлар ҳам, прокураторлар ҳам императорга бўйсунган. Уларни император ишга тайинлаган ва бўшатган. Август ягона проконсул сифатида легионларга қўмондонлик, уларни тўлғазиш , аскар тўплаш,қўшни давлатлар билан музокаралар олиб бориш, уруш эълон қилиш ва сулҳ тузиш ҳуқуқини олган. Ҳарбий чиқимларни таъминлаш, жангчиларга ойлик тўлаш ва мукофотлар тўлаш учун Август империя хазинаси фиск тузиш ҳуқуқини олган, ғазна олтин ва кумуш пуллар зарб қилган пуллар чиқаришга ҳақли бўлган. Шундай қилиб , Август ҳарбий ва граждан ҳокимиятининг муҳим функцияларини ўз қўлига олган. Чексиз ҳокимиятга эга бўлган Август Цезар қисматини унитмаган, ҳеч қандай хусусияти билан задагон римликлардан фарқ қилмасликка уринган, у кучга ва жамоат йиғилишларига уйда тўқилган хонаки газмолдан тикилган кийим кийиб чиққан, ҳеч қандай белгилар тақмаган, камдан- кам нутқ сўзлаган, бу ишни яқин дўстларига топширган. Август обрўсининг таянчи принцепи қўлидаги қоят катта моддий ресурслар, биринчи навбатда ўзи ташкил этган жуда катта армия устидан беназорат ҳокимлиги бўлган. Легионлар сонини эрамиздан аввалги 30- йилга келиб, 75 тадан 28 тагача –

исқартирилган. Ҳар бир легионда 10 та кагорта, жами 10 000 жангчи бўлган. Легионларнинг ўз номери ва номи бўлган, легион қўмондони легатни императорнинг ўзи тайинлаган. Яхши уюштирилган, техника жиҳатидан яхши қуроллантирилган легионлар гуруҳ- гуруҳ қилиб, ҳарбий ва иқтисодий жиҳатдан энг муҳим вилоятларга жойлаштирилган. Август Италияда ўз ҳукмронлигини сақлаш ва шахсий муҳофазаси учун 9 та кагарта ташкил этган. Улардан 3 таси Римда, қолганлар Шимолий Италия шаҳарларига жойлаштирилган. Мазкур приторий кагортасида хизмат қилувчилар оддий легионлардан 3 баробар кўп маош олган.Легионер 20 йил, приторийда хизмат қилувчи 16 йил хизмат қилган. Ўрта денгизда тинчликни сақлаш учун 2 та эскадра флот сақланган. Август даврида қуролли кучларнинг умумий сони 300 000 кишига етган. Бу тарихда энг биринчи мунтазам катта бўлган. Августнинг ички сиёсати синф характерда бўлган. Қул сотиб олингандан сўнг 20 йил эгаси томонидан озод қилиниши мумкин бўлган. Агар қул ўз эгасини ўлдирса, ўша пайтда уйда бўлган барча қуллар ва озод қилинган собиқ қулларнинг ҳаммаси қатл қилиниши лозим бўлган. Сенат аъзолари сони 600 тагача етказилган. Вилоятлардан солиқларни суворийлар тўплаб борган. Август текин ғалла тарқатиш, пулли совғалар бериш, гладиаторларнинг ўйинларини ўтказиш билан Рим плебсининг кўнглини олиб борган. Римда осойишталик ва тартиб сақлаш учун 3 та соқчилик когортасини тузган, ёнғиндан сақлаш ишларини ҳам шу когорта бажарган. Бундан ташқари алоҳида соқчилар тунгги соқчилик қилишган. Август Италий шаҳарлари аҳолини айниқса кўп ҳимоя қилган. Апенин Римда ва давлатлик бошҳа қисмларида катта қурилиш ишлари олиб борилган. Римда 82 та ибодатхона тикланган ва қурилган. Форум ёнида Август форуми, Августнинг жияни Марцелл номига муҳташам театр биноси, ҳамма худоларга аталган ибодатхона Пантеон, ғоят гўзал «жаҳон қурбонгоҳи» қурилган. Ромул Римга асос солган Платин тепалигида Август бир ҳашаматли уй қурдирган. Бу уй Платий сўзи император қасри сўзининг синоними бўлиб қолган.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр. ост. Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978. 7. WWW.armand-travel.ru 8. WWW.turoboz.ru 9. WWW.galaktiktravel.com

Похожие

Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг иктисодий ва ижтимоий тузуми

Милоддан аввалги II-I асрлар бусагасида римдаги ижтимоий-сиёсий кураш

Милоддан аввалги II ( 2 )асрнинг иккинчи ярмида Римнинг ички сиёсати

Милоддан аввалги IV-III (4-3) асрларда Римнинг давлат тузуми

I- II асрларда Рим салтанати