Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi - История - Рефераты

Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45 KB

Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi Reja: 1. Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi 2. Miloddan avvalgi II mingyillikda Mesopotamiya 3. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. Akkad davlatining vujudga kelishi. Miloddan avvalgi XXIV asr o`rtalarida shumerlar bilan akkadlar o`rtasida qattiq urushlar bo`lib o`tgan. Uzoq davom etgan janglar natijasida akkadlar g`olib chiqib, Akkad davlatiga asos solganlar. Akkad davlatining asoschisi Sargon I (2316–2261) bo `l gan. Rivoyatga ko`ra Sargon I tashlandiq bola bo`lgan. Uning onasi kambag`al ayol bo`lib, o`g`lini boqa olmay qamishdan to`qilgan savatga solib Frot daryosi bo`yidagi changalzorga tashlab ketgan. Akki degan suv tashuvchi meshkob uni topib olib tarbiya qilgan. Ma`buda xudo Ishtar Sargon I ni yaxshi ko`rib qolib, miloddan avvalgi 2316-yili uni Akkadga podsho qilib qo`ygan. (Cargon I Sharrukin, – haqiqiy podsho degan ma`noni anglatadi.) 2. Sargon I davrida Mesopotamiya. Sargon I taxtga o`tirgach, dastlab Akkadda o`z hokimiyatini mustahkamlab olgan. U kuchli qo`shin to`plab Kishni bosib olgan, o`zini «Kish va Akkad» podshosi deb e`lon qilgan. Sargon I Shumer shaharlari ustiga katta qo`shin bilan bostirib kirgan. Sargon I qo`shinlari Umma hokimi Lugal-zaggisi va uni quvvatlagan 50 hukmdor qo`shinlarini tor-mor etgan. Jangda Lugal-zaggisi asir olinib, Nippurga keltirilgan va xudo Enlila sharafiga qurbon qilinadi. U Shumerning Uruk, Ur, Lagash va Umma kabi shaharlarini vayron qilib butun Shumerni egallagan. U Elamning bir qancha shaharlarini ham bosib olgan. Sargon I Fors qo`ltig`igacha borib g`olib chiqqanligini nishonlab «qilichini dengiz suvida yuvgan» ekan. Sargon I qo`shinlari Suriya, Palastinni bosib olib, O`rtayer dengizi sohillariga chiqib borgan. Qadimgi yozuvlarning birida Sargon I «g`arbdagi dengizni kechib o `tdi, g`arbda uch yil turdi, mamlakatni bo `ysundirdi va birlashtirdi, unda o`z haykallarini o`rnatdi, dengizdan va qirg`oqdan asirlar olib keldi» deyilgan. Shunday qilib, Sargon I Elam, Mesopotamiya va Old Osiyoni o`z ichiga olgan katta davlat barpo etgan. O`zini «to`rt iqlim podshosi» deb e`lon qilgan. Bu janubi- g`arbiy Osiyodagi eng yirik dastlabki quldorlik davlati edi. Sargon I bosib olingan

mamlakatlardan o`z poytaxti Akkadga behisob o`ljalar, boyliklar va sanoqsiz ko`p asirlar bilan qaytgan. Sargon I 55 yil podsholik qilgan. Bu davrda yirik sug`orish inshootlari qumib, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan. Si/v va quruqlikdagi savdo yo`llari tartibga keltirilib, qo`shni mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlari olib borilgan. Sargon I hukmronligining oxirlarida podsholikning turli joylarida qo`zg`olonlar ko`tarilgan. Ammo bu qo`zg`olonlar shafqatsizlik bilan bostirilgan. 3. Sargon I vorislari davrida Mesopotamiya. Miloddan avvalgi 2261-yilda Sargon I vafot etadi. Sargon I vafotidan so`ng taxtga uning vorislari – Rimush, Manishtusu va Naram-Suenlar navbat bilan o`tiradilar. Sargonning o`g`li Rimush taxtga o`tirgach, Shumer va Elamdagi qo`zg`olonlarni shafqatsizlik bilan bostiradi. U Elam va Shumerni Akkadga bo`ysundirgan, O`rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlar harn Akkadga itoat ettirilgan va «Kish podshosi va Elam xo`jasi degan dabdabali nom olgan. Rimush davrida Akkad podsholigi har jihatdan kuchaygan. Lekin shunga qaramay Rimush mamlakatda tamomila osoyishtalik va tinchlik o`rnata olmagan. Taxt atrofi va saroyda uning dushmanlari ham bo`lgan. Rimushga qarshi a`yonlar fitna qo`zg`ab, uni tosh muhr-tamg`alari bilan urib o`ldirganlar. Rimush o`ldirilgach taxtga uning ukasi Manishtusu o`tirgan. U dastlab Elamdagi qo`zg`olonni bostirib, u yerdagi 32 shahar hokimlari ittifoqi qo`shinlarini tor-mor etgan. U yerdan juda ko`p boylik va asirlar olib qaytgan. Manishtusu Shumer va Elam ruhoniylariga katta-katta hadyalar berib, ularni o`ziga og`dirib olgan. Akkad, Shumer aslzodalari va o`z askarlariga yerlar bo`lib bergan. Shu yoilar bilan u markaziy hokimiyatni mustahkam - lashga harakat qilgan. Manishtusu davrida ham Akkad podsholigi o`z kuch-qudratini saqlab qolgan. Ammo Manishtusu ham fitnachilar qurboni bo`lgan. Manishtusu o`ldirilgach, Akkad podsholigi taxtiga Naram-Suen o`tirgan. U mamlakatda ko`tarilgan qo`zg`olonlarni shafqatsizlik bilan bostirgan. Naram-Suen

Suriya, Palastin, Subarti, Elam va Fors qo`ltig`i sohilidagi mamlakatlarni o`ziga itoat ettirgan. U « to`rt iqlim podshosi» unvonini olib, o`zini xudo darajasiga ko`targan. Naram-Suen davrida Akkad podsholigi o`z taraqqiyotining yuqori cho`qqisiga chiqqan. Naram-Suen vafotidan keyin taxtga Sharkalisharri o`tirgan. Bu davrda podsholikning turli burchaklarida isyonlar kuchaygan. Mesopotamiyaga shimoli- g`arbdan amoriy, janubi-sharqdan elamliklar bostirib kirganlar. Akkad qo`shinlari dushmanlar ustidan g`olib chiqib, ularni haydab yuborganlar. Qadim zamonlardan boshlab mamlakat sharqidagi Zagros togiari orasida ko`chmanchi chorvador gutey qabilalari yashar edilar. Miloddan avvalgi XXIII asr oxiri – XXII asr boshlarida guteylar Akkad podsholigiga bostirib kiradilar va uni o`zlariga itoat ettiradilar. Shu bilan Sargoniylarning Akkad podsholigi barham topadi. Guteylar mamlakatni mahalliy amaldorlar orqali boshqarganlar. Ulardan biri Lagash hokimi Gudea bo`lib Shumerni guteylar nomidan 20 yil boshqaradi. Guteylar Mesopotamiyada 125 yil hukmronlik qiladilar va ularning urf-odatlari va madaniyatini qabul qiladilar. 4. Urning 3- sulolasi davrida Shumer va Akkad. Mesopotamiya aholisi guteylarga qarshi tinimsiz kurash olib borgan. Uruk podshosi Utuxengal 2109- yilda guteylami yengib, podshosi Tirikanni asir olgan. Utuxengal vafotidan so`ng ozodlik uchun kurashga Ur podshosi Ur Nammu boshchilik qilgan. U mamlakatni guteylardan tozalab, Ur 3- sulolasiga asos solgan va Shumer-Akkad podsholigini qayta tiklagan. Ur 3-sulolasi Shumer-Akkad podsholigini 115 yil idora qilgan. Bu sulola vakillari, xususan Shulgi (2109–2046) davrida Suriya, Palastin, Elam, Kichik Osiyo va boshqa o`lkalar hisobiga podsholik yerlari kengaytirilgan. Shulgi ham o`zini « t o`rt iqlim podshosi» deb atagan. Bu davrda Mesopotamiyada dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq rivoj topgan. Qulchilik ham kuchaygan. Miloddan avvalgi XX asr oxiri va XIX asr boshlaridan boshlab Shumer- Akkad podsholigi parchalanib, kuchsizlanib qolgan. Shumer Akkadning

kuchsizlanganidan foydalangan amoriy, elam va boshqa qabilalar Mesopotamiyaga bostirib kira boshlaganlar. Miloddan avvalgi II mingyillikda Mesopotamiya 1. Miloddan avvalgi II mingyillik boshlarida Mesopotamiya-dagi ahvol. Miloddan avvalgi II mingyillik boshlarida Mesopotami-yaga shimoli-g`arbdan amoriy qabilalari bostirib kirganlar. Ular Larsa, Isin, Mari, Ashshur va Bobil kabi shaharlarni bosib olganlar. Amoriylarning zodagonlari shahar-davlatlarning hokimlari bo`lib olganlar. Ular Mesopotamiyada hukmron bo`lib olish uchun bir-birlari bilan qonli urushlar olib borganlar. Bu janglarda Bobil g`olib chiqib, Bobil podsholigi qaror topgan. Shu davrda Bobil shahriga asos solingan. Bobil ning lug`aviy ma`nosi – «Xudo darvozasi» demakdir. Amoriy sulolasining vakili Sumuabum , shu sulolaning asoschisi bo`lgan. Bu tarixda Qadimgi Bobil podsholigi deb nom olib, sulola miloddan avvalgi 1822-yildan 1595-yilgacha hukm surgan. Shu davrda jariubi-sharqdan Mesopotamiyaga elamliklar bostirib kirganlar. Elam podshosi Rimsin (1822–1763) Shumerni istilo qilib, Larsani o`zining harbiy istehkomiga aylantirgan. Elamliklar davrida Shumerda kanallar qazilib, hashamatli saroylar va ibodatxonalar qurilgan. Ibodatxonalarga Shumer va Elam xudolarining oltin va misdan quyilgan haykallari o`matilgan. 2. Hammurapi va uning vorislari davrida Bobil podsholigi (1792–1750). Amoriylardan bo`lgan Hammurapi davrida qadimgi Bobil podsholigi ravnaq topgan. U butun ikki daryo oralig`ini birlashtirib, markazlashgan davlat tuzish uchun kurashgan. Hammurapi Elam podshosi Rimsinni yengib Shumerni Bobilga qo`shi b o lgan. U dastlab Mari podshosi Zimrilim bilan ittifoq bo`titfshimoIiy Mesopotamiya shaharlarini bosib olgan. Miloddan avvalgi 1759-yilda Hammurapi Sobiq ittifoqchisi Zimrilim qo`shinlarini yengib Marini bosib olgan. Ko`p o`tmay Zimrilim Hammurapiga qarshi qo`zg`olon ko`targan. Hammurapi Mari ustiga qo`shin tortib, uni ikkinchi marta ishg`ol qilgan.

Mari devori buzib tashlanib, hokim saroyi yoqib yuborilgan. Shimoliy o`lkalar bosib olinishi munosabati bilan Bobil podsholigi yanada kuchaygan. Hammurapi miloddan avvalgi 1750-yilda vafot etadi. Hammurapi vafotidan so`ng Bobil podsholigi taxtiga uning o`g`li SamsuOun o`tiradi (1749-1712). So`nggi amoriylar davrida Bobil podsholigi kuchsizlanib qoladi. Bobilni kuchsizlanganidan foydalanib janubi-sharqdan elam, shiomli-g`arbdan mitanni qabilalari mamlakatga bosqinchilik urushlarini uyushtiradilar. Nihoyat miloddan avvalgi 1595-yilda Bobilga shimoli-g`arbdan xettlar, sharqdan esa kassit qabilalarihing shiddatli hujumlari natijasida Bobil podsholigi qulaydi. Mesopotamiyada kassitlar hukmronligi boshlanadi. 3. Hammurapi qonunlari. Hammurapi o`z davrining mashhur siyosiy va harbiy arbobi bo`lgan. Hammurapi hukmronligi davrida Bobil kuchli podsholikka aylangan. U podsholikni o`zi tuzgan qonunlar to`plami asosida boshqargan. Hammurapining qonunlar to`plami mixxat bilan katta bazalt tosh ustuni sathiga yozilgan. Ustunning yuqori qismida taxtga o`tirgan quyosh xudosi Shamesh Hammurapiga hokimiyat ramzi bo`lgan tayoqni taqdim etayotgani ifoda etilgan. Ustunning boshqa joylariga qonunlar majmuasi bitilgan. U 247 moddani o`z ichiga olib kirish, qonunlar to`plami va xulosadan iboratdir. Qonunning kirish qismida qonunlarni chiqarishdan maqsad – mamlakatda adolat o`rnatishdir, deb ko`rsatilgan. Unda podsho ulug`lanib, ko`klarga ko`tarilgan. Qonunlar to`plamining asosiy qismida mamlakat xo`jaligi – dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq, oilaviy munosabat, mehnatga munosabat, o`g`irlik va nopoklik masalalari bayon etiladi. Qonunlarning birida «Ekinzorlar mamlakat hayoti ekanligini bilmaysanmiT – deb yozilgan. Qonunda xususiy mulk juda qattiq himoya qilingan. Mamlakatda joriy qilingan qonun-qoidalarni buzgan kishilar HammUrapi qonunlari asosida sud qilinib jazolangan. Hammurapi qonunlari Mesopotamiya xalqlari tarixini o`rganish uchun katta ahamiyatga ega bo`lgan manba hisoblanadi.

Hammurapi qonunlaridan namunalar: Men, Hammumpi xudolar tomonidan qo yilgan rahbarman. Frot bo`yidagi qishloq va shaharlami itoat ettirgan podsholarning eng birinchisiman. Men mamlakatimizda haqiqat va adolat o`rnatdim. Bundan buyon: Agar kimki ibodatxona yoki podshoning mulkini o`g`irlasa, u o`ldirilishi lozim. O `g`irlik molni olgan kishi ham o`ldirilishi kerak. Agar kimki qochoq qulni yashirsa, u o`ldirilishi kerak. Agar kimning qarzi bo`lsa, uning xotini, o`g`li yoki qizi q ul qilinishi kerak, to`rtinchi yil esa ular ozod qilinishi kerak. Agar o`g`ri biror kimsaning uyini teshib kirib o`g`irlik qilsa, o`g`ri shu t e shik oldida o`ldirilishi k erak. Agar kimki o`ziga teng kishining y u ziga ursa, u jarima to`lashi kerak. Agar kimki o`zidan yuqori mansabdagi kishini ursa, ho`kiz terisidan to`qilgan darra bilan oltmish marta uriladi. Agar bosqinchi o`g`ri qo`lga tushmasa, yetkazilgan zararning hammasini shu bosqinchi o`g`ri yashaydigan joy to`lashi kerak. Men Hammurapi adolatli podshodirman, menga qonunla rn i Quyosh xudosining o`zi yuborgan. Mening so`zlari m bebaho so`zlar, ishlarim tengi yo`q ishlardir. 4. Amoriylar davrida xo`jalik. Amoriylar davrida xo`jalik ancha rivoj topgan. Hammurapi yangi yerlar ochtirib, ko`pgina kanal va suv inshootlari qurdirgan. Xususan Hammurapi davrida Shumer va Akkad aholisini suv bilan ta`minlab tumvchi Nor-Hammurapi kanali qazilgan. Dehqonlar bug`doy, arpa, kunjut, zig`ir, no`xat kabi donli ekinlar ekib, ulardan mo`1 hosil olganlar. Mamlakatda ichki va tashqi savdo ham yaxshi rivojlangan. Mesopotamiyada suv va quruqlik orqali savdo yo`llari kesib o`tgan. Savdo ishlari bilan tamkarlar shug`ullanganlar. Bobil, Nippur, Sippar, Larsa, Lagash va boshqa shaharlar

savdo-sotiqning eng muhim markazlari edi. Mesopotamiya savdogarlari Kichik Osiyo, O`rtayer dengizi, Misr, Elam kabi mamlakatlar bilan qizg`in savdo ishlarini olib bofganlar. 5. Mesopotamiya Kassitlar hukmdorligi ostida. Hammurapi vafotidan so`ng Bobil podsholigi tushkunlikka uchray boshlagan. Tushkunlikdan foydalangan qo`shni qabilalar va davlatlar Meso-potamiya ustiga bostirib kirganlar. Shulardan biri Zagros tog`lari ortida yashovchi ko`chmanchi Kassit qabilalari edi. Uzoq davom etgan qonli janglardan so`ng kassitlar Mesopotamiyani bosib olishga muvofiq boiadilar. Miloddan avvalgi 1595-yildan boshlab Mesopotamiyada kassitlar hukmronligi boshlangan. Kassit hukmdori Gandosh o`zini «to`rt iqlim podshosi deb e`lon qilgan. Podsho Agum davrida Bobil podsholigi kuchayib, u ham o`zini « t o `rt iqlim podshosi» deb e`lon qiladi. XIV asr oxiri – XIII asrdan boshlab kassitlar hukmronligi kuchsizlanadi. Xettlar, elamliklar, ossurlar va mahalliy xalqiar bilan olib borilgan betinim urushlar natijasida kassitlarning Mesopotamiyadagi hukmronligi barham topadi.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Amir Temur davrida markazlashgan davlatning tashkil topishi

Rim davlatining tashkil topishi

Turk xoqonligining tashkil topishi

Eng qadimgi davlatlarning tashkil topishi

Qadimgi Eronda dastlabki davlatlarning tashkil topishi