Mesopotamiya sivilizatsiyalari

Mesopotamiya sivilizatsiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Mesopotamiya sivilizatsiyalari. Reja: 1. Mesopotamiya aholisining mashg’ulotlari 2. Gilgamesh haqidagi rivoyat 3. Bobil podsholigi 4. Yangi Bobil podsholigi

Tabiiy sharoit. Dajla va Frot daryolari oralig’idagi vodiyni yunonlar Mesopotamiya deb nomlashgan, bu atama tarjimasi Ikkidaryolik yoki Ikki daryo oralig’i degan ma’noni anglatadi. Odamlar Mesopotamiyaga qadim zamonlarda ko’chib joylashganlar.Tabiiy sharoitiga ko’ra Mesopotamiya Misrni esga soladi daryolarning doimiy toshqini, jazirama havo, ishlov berish uchun qulay serunum yerlar, o’rmonlar va botqoqlar esa sira uchramaydi. Qishda surunkali yomg’ir va daryolar toshqini boshlanadi. Shu sababli Mesopotamiyada jahondagi eng qadimiy miflardan biri – Yer yuzini butkul suv bosishi to’g’risidagi To’fon rivoyati dunyoga keldi. Xurmo daraxtini Mesopotamiya ahli «hayot daraxti» deyishgan. Bir tup daraxt 50 kilogramgacha hosil bergan. Xurmo mevasidan asalga o’xshash moy siqib olingan. Daraxt poyasi qurilish materiali va o’tin sifatida ishlatilgan. Xurmo danagidan qoramollarni boqish uchun yem tayyorlangan. Xurmo danaklarini shuningdek temirchilik ustaxonalarida o’tin o’rnida ham ishlatishgan. Yog’och beradigan o’rmonlar bo’lmagani uchun uylarni tuproq va toshdan qurishgan. Miloddan avvalgi IV mingyillikda Mesopotamiyada shumerlar manzilgohlari vujudga kela boshladi. Ular Janubiy Mesopotamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb atadilar. Mamlakatning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga akkadlar o’rnashdi. Miloddan avvalgi III mingyillik oxirida shumerlarga singishib k etgan akkadlar butun Mesopotamiyani egallab oldilar. Mesopotamiya aholisining mashg’ulotlari Mesopotamiya aholisi asosiy mashg’uloti dehqonchilik bo’lgan. Dajla va Frot daryolari har yilgi toshqinlari mahalida dalalarga unumdor loyqa suv bilan birga oqib kelgan. Mesopotamiyada yog’och, tosh, metall singari xo’jalik uchun zarur materiallar bo’lmagan, ammo don ko’p yetishtirilar, chorva tuyog’i ko’p edi. Shuning uchun Mesopotamiya aholisi savdo-sotiq bilan ham shug’ullanadi. Qo’shni Kavkazorti va Eron o’lkalaridan donga ayirboshlab oltin, mis, kumush, qalayi va noyob toshlarni keltirishardi. Suriyadan esa kedr yog’ochi keltirilar edi.

Mesopotamiyada turli mahsulotlar va hunarmandchilik buyumlari bilan savdo qilishgan. Metall buyumlar, zeb-ziynatlar, qurol-yaroq va kulolchilik buyumlari ayniqsa qadrlangan. Savdo-sotiqda kumush quymasi ko’rinishidagi metall tangalar ishlatilgan. Mesopotamiyadagi og’irlik o’lchovi bo’lgan «mino» 550 gramm kumushga barobar edi. Shumerlar eng qadimgi yozuv – mixxatni ixtiro qilishgan. Shumerlar qo’li gul quruvchilar va hunarmandlar bo’lishgan. Shumerlar uchi o’tkirlangan tayoqchalar bilan pishmagan loy – sopolga yozishgan. Zargarlik san’ati shumerliklar orasida yuksak darajaga ko’tarildi. Qo’li g ul ustalar oltin va kumushdan har xil zeb- ziynatlar yasashgan. Shahar-davlatlar Vaqt o’tishi bilan asta-sekin manzil gohlar nihoyatda kengayib ketdi, miloddan avvalgi IV mingyillik oxirida Mesopotamiyada Uruk, Umma, Lagash, Ur va boshqa shaharlar vujudga kela boshladi. Ular shahar-davlatlar deb nomlangan. Ular shaharning o’zi va unga tutash dehqonchilik tumanlaridan iborat bo’lgan. Har bir shaharning hukmdori oliy xudo – shahar homiysi hisoblangan. Xudo nomidan kohinlar hukmdorlik qilar, xudolar ibodatxonasi esa davlatdagi hokimiyat markazi edi. Quyosh xudosi Shamash alohida ehtiromga sazovor iloh bo’lgan. Shamash oliy hakam hisoblangan, yomon ishlari uchun odamlarni sud qilgan. Shuningdek, Oy xudosi Sina, suv xudosi Ea, hosildorlik va muhabbat, hamda urush va g’alaba ilohasi Ishtar esa ikki yuzli bo’lgan. Mesopotamiyaning qadimiy ibodatxonalari xom g’ishtdan terib chiqilgan muhtasham inshoot ko’rinishida bo’lgan. Shahar-davlatlar tepasida hukmdorlar turardi. Bundan 5000 yil muqaddam Shumer shaharlari orasida eng qudratlisi Ur shahri bo’lgan. Arxeologlar qazib ochgan podsholar maqbarasidan topilgan topilmalar ham Urning kuch-qudratidan dalolat beradi. Bular oltin buyumlar, dabdabali qurol-yaroqlar, kumush idishlardir.

Mesopotamiyadagi katta-katta yer mulklari hukmdorlar va kohinlar qo’l ostida bo’lgan. Dalalarga qullar va erkin yollanma mehnatchilar ishlov berishgan. Shaharlar tevaragida istiqomat qiluvchi aholi Kichik-Kichik yer ulushlariga egalik qilar edi. O’z oilasini boqish uchun kambag’allar podsho va ibodat-xona mulklarida mehnat qilar edilar. Miloddan avvalgi III mingyillik o’rtalarida Lagash davlati yuksala boshladi, Shumer va Akkadning ko’pgina shaharlari Lagashga qo’shib olindi. Shumer shaharlari mudofaa devorlari bilan o’rab olingan edi. Shaharning bosh darvozasidan boshlangan ko’chalar markaziy maydonga, ibodatxona va hukmdor saroyiga borar edi. Qurilish tosh, xom va pishgan g’isht bilan amalga oshirilgan. Lagashdagi ibodatxona xudolar va qahramonlar haykallari bilan hashamli bezatilgan edi. Ibodatxonada qazilgan hovuzda baliqlar suzib yurardi, shuningdek, kaptarlar kun kechiradigan bog’, hamda turli hayvonlar va qushlar yashaydigan tomoshabog’ ham barpo etilgan. Urush paytida shahar aholisi sardorni saylashgan. Bora-bora ularning nufuzi ortdi, sardorlar muntazam hukmronlik qila boshladilar. Ularni podsholar deb atashgan. Podsho shahar-davlatni aslzodalar, kohinlar va armiyaga tayangan holda amaldorlar yordamida idora qilar edi. Gilgamesh haqidagi rivoyat Mesopotamiyaning eng sevimli qahramoni Gilgamish Uruk shahri podshosi bo ’ lgan, hayoti key in chalik ko’plab afsonalarga burkandi. Afsonada aytilishicha, Gilgamish dunyoga kelgandan keyin mamlakat hukmdori bo’lmish bobosi nevarasi undan taxtni tortib olishidan vahimaga tushib qo’rqqani sababli Gilgamishni jarga otib yuborishga buyruq beradi. Ammo jarga uchib ketayotgan Gilgamishni burgut tutib olib ko’tarib ketadi, bir bog’bonga eltib beradi, bog’bon Gilgamishni mehr bilan parvarishlab tarbiyalaydi. Balog’atga yetgan Gilgamish bobosidan hokimiyatni tortib oladi, o’zi Uruk shahrini boshqara boshlaydi. Gilgamish Enkidu degan pahlavon bilan do’st tutinadi. Ikkalasi bir bo’lib yovuz maxluqotlarga qarshi kurashadilar, buning uchun xudolar Enkiduni jazolaydilar va qahramon qazo qiladi. Boqiy hayotga erishish uchun Gilgamish dengiz tubida o’sadigan sehrli giyohni

izlab topadi, uni o’z xalqi bilan baham ko’rishga qaror qiladi. Ammo iziga qaytayotganida bir ko’lda cho’milib turganida gulning isini ilon sezib qoladi va uni o’g’irlab ketadi. O’shandan beri, afsonada aytilishicha, ilonlar har yili po’stini tashlab yasharadi. Gilgamish esa jonajon shahri devorlari uni xalos etishini, ezgu ishlari o’zini umrboqiy qilishini tushunib yetadi. Shahar-davlatlar bir-birlari bilan tinimsiz urushar edi. Ana shu urushlar natijasida Sargon I butun Shumerpodshosi bo’lib oladi. Miloddan avvalgi III mingyillikning o’rtalarida u Akkadni o’z hokimiyati ostida birlashtiradi. Savdo- sotiqni rivojlantirish maqsadida Sargon I barcha shaharlar uchun yagona bo’lgan uzunlik, maydon va og’irlik o’lchovini joriy etadi. Jahon tarixida birinchi bo’lib muntazam qo’shin tuzadi. Bu lashkar 5400 nafar jangchidan iborat bo’lgan, keyin esa Sargonga ko’plab shaharlar mamlakatlarni zabt etishga imkoniyat yaratgan katta armiyaning asosiga aylandi. Sargon Mesopotamiyadan Arabiston, Eron va Hindistonga boradigan dengiz savdo yo’llarini egallab oldi. O’z hukmronligining so’ngida Sargon I «jahonning to’rt mamlakati podshosi» unvonini oldi. Yagona davlat uzoq yashamadi. Sargon vafotidan keyin bir-biri bilan kurashni davom ettirgan ko’plab shahar-davlatlarga bo’linib ketdi. Miloddan avvalgi II mingyillikda Shumer-Akkad davlati ko’chmanchi qabilalar zarbasidan parchalandi. Bobil podsholigi Bobil - «xudolar darvozasi» Miloddan avvalgi II mingyillikda Bobil podsholigi Mesopotamiya janubidagi eng yirik qudratli davlatga aylandi. Bobil qulay geografik o’ringa ega bo’lib, Frot va Dajla daryolari o’zanlari deyarli bir-biriga qo’shilib ketadigan bir makonda joylashgandi. Kemalarda tovarlari bilan birga suzib kelgan aksariyat savdogarlar bu shaharga qo’nib o’tishar edi. «Bobil» so’zining o’zi esa «Xudolar darvozasi» degan ma’noni anglatadi. Bobil shahrida ajoyib saroylar, muhtasham ibodatxonalar bo’lgan. Bobilning bosh ko’chasi g’alaba ilohasi Ishtar darvozasi

bilan tugallangan. Bobil davlatida dehqonchilik, hunarmandlik ishlab chiqarishi va savdo-sotiq yaxshi rivojlanadi. Ammo o’zaro urushlar bunga xalaqit beradi. Miloddan avvalgi XVIII asrda Bobil podshosi Xammurapi butun Mesopotamiyani yagona davlatga birlashtirishga muvaffaq bo’ladi. Xammurapi hukmronligi davrida Bobil eng qudratli davlatga aylanadi. Xammurapi qonunlari Xammurapi tarixda qonunlar tuzuvchi hukmdor sifatida nom qoldirgan.Xammurapi qonunlari hajmi jihatidan,hayotning har xil tomonlarini qamrab olishi bilan ilgari mavjud bo’lgan barcha qonunlardan ustunlik qiladi. Xammurapi qonunlari hamma uchun – badavlat va qashshoq kishilar uchun birdek bo’lgan. Qonunlar matnlari mamlakatning barcha shaharlarida o’rnatilgan tosh ustunlarga yozib qo’yiladi. Xammurapi qonunlari qafiyligi bilan kishini lol qoldiradi. Basharti, shifokor amalga oshirgan operatsiya natijasida bemor bevaqt vafot etsa, shifokorning panjalari kesib tashlanishi shart bo’lgan. Mabodo arxitektor qurgan uy to’satdan ag’anab, biror kishini bosib qolsa, arxitektor qatl etilishi lozim bo’lgan. Qarzni vaqtida qaytarmagan kishi o’z oila a’zolarini kreditorga uch yil muddatga qullikka berishi shart edi. Mabodo ayblanuvchi jabrlanuvchining ko’zlariga jarohat yetkazgan bo’lsa, o’zi ham shunday jazolanishi, ko’zlariga jarohat yetkazilishi shart bo’lgan. Yong’in mahalida o’g’irlik ustida qo’lga tushgan kimsa o’sha zahoti olovga otilgan. Qulfbuzar o’g’ri esa bundan ham qattiqroq jazoga mahkum etilgan: u o’zganing mulkiga suqilib kirgan joyida o’ldirilar, o’sha yerning o’zida ko’mib yuborilar edi. Xammurapi qonunlari nomigagina podshoning qarori bo’lmasdan, xudolar xohish-irodasi sifatidatalqin etilgan,shuninguchun ham ularni so’zsiz og’ishmasdan bajarish talab qilinardi. Qat’iyligi va yovsizligiga qaramay, Xammurapi qonunlari jamiyat rivojiga imkoniyatyaratib berdi, negaki talon-toroj, o’g’rilik vadavlat mulkini o’marish kabi jinoyatlar deyarli sodir etilmasdi. Xammurapi deyarli o’ttiz yil davomida qo’shni mamlakatlarni o’ziga bo’ysundirish uchun tinimsiz urushlar

olib boradi. Xammurapi vafotidan keyin Bobil tag’in l50 yil davomida poytaxt bo’lib qoladi, keyin shaharni tog’liq kassitlar qabilasi bosib oladi. Kassitlar bosqini Bobil zavolga yuzlanishiga maydon hozirladi, uzoq davom etgan yemirilish miloddan avvalgi VII asrda Yangi Bobil podsholigi vujudga kelishi bilan yakunlandi. Yangi Bobil podsholigi Navuxodonosor II hukmronligi davrida Bobil o’z ravnaqi cho’qqisiga erishadi. Bu hukmdor Misrni Yangi Bobil podsholigiga qo’shib oladi. Iyerusalim (Quddus)ni vayron qilib tashlaydi, Bobilni esa bo’ysunmas qal’aga aylantiradi. Navuxodonosor II turarjoy binolari va mudofaa devorlari qurilishida pishgan g’isht ishlatish to’g’risida farmon beradi. U hukmronlik qilgan davrda Bobilning sakkizta darvozasi bo’lgan, ulardan har biri mamlakat bosh xudolaridan birining nomi bilan atalar edi. Ayniqsa, iloha Ishtar nomidagi darvoza chiroyli va nafis bo’lgan, hayvonlar va qushlar tasviri tushirilgan niliy naqshinkor tosh-taxtalar bilan bezatilgan. Eronliklar lashkari 539-yilda bostirib kiradi. Forslar Bobilni zabt etadilar. Aytilgan sanadan boshlab Yangi Bobil podsholigi Eron davlati tarkibiga kiradi. Forslarni Bobildan Ma kedoniyalik Aleksandr haydab chiqardi. Makedoniyalik Aleksandr vafotidan so’ngra Bobil Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi. Miloddan avvalgi 126-yilda Bobilni endi Parfiya hukmdorlari bosib oldi. Parfiya hukmdorlari davrida butun Bobil tanazzulga yuz tutdi. Bobil madaniyati Shumer va Akkad Bobil madaniyatining eng qadimiy o’choqlari edi. Jahondagi eng qadimiy yozuvlardan biri bo’lmish Shumer mixxati miloddan avvallgi IV mingyillikda vujudga Kelgan edi. Bu yozuv dastavval «suv», «quyosh» va boshqa alohida so’zlarni anglatgan rasmlardan iborat bo’lgan. Hukmdorlar saroylari va ibodatxonalar zodagonlar va badavlat odamlar oilalari farzandlari ta’lim olguvchi maktablar tasilkil qilingan edi. O’quvchilar

sopol toshtaxtachalarga suyak va yog’ochdan yasalgan tayoqchalar bilan yozganlar. Sopol toshtaxtachalar avval oftobda quritilgan, so’ngra xumdonlarda pishirilgan. Bu toshtaxtalar ilk kitoblar bo’lib, o’quvchilar asotirlar va afsonalarni ko’chirib yozishgan, o’simliklar, qushlar, hayvonlar va qurt-qumursqalar nomlari qayd etilgan ro’yxatlar tuzishgan. Toshtaxtachalarda mamlakatlar, shaharlar va qishloqlar nomlari ham sanab o’tilgan. Shumerlar sanoq tizimi, quyosh va oy kalendarlari ham yaratdilar. Quyosh yili davomiyligi shumerliklar tomonidan 365 kun, oy yili 354 kun etib belgilangan. Shumerlik va bobill i k k ohinlar – munajjimlar astronomiyaga oid bilimlarga ega bo’lishgan. Eng qadimgi rasadxona (observatoriya)lar baland Ko’pzinali ibodatxonalar – zikkuratlar yuqorisidagi maydonchada barpo etilgan. Mesopotamiyada zoologiya biologiya, ximiya va tibbiyotga oid bilimlar ham ravnaq topdi. Miloddan avvalgi III mingyillikdayoq bu yerda turli-tuman dori- darmonlarni tayyorlash bo’yicha dasturilamal tuzilgan edi. Geografiya sohasidagi bilimlar shumerliklar va bobilliklarga kemalarda Fors ko’rfazi va Arabiston dengizi qirg’og’i bo’ylab suzishga imkoniyat bergan. Olam yaratilishi eng qadimiy asotirlardan biri Me-sopotamiyada yaratilgan edi.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Tarixiy progressning spiral o`ramlari

Tarix falsafasi tushunchasi

Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish

Mesopatamiyadagi shahar davlatlar

Mesopotamiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi