Tarixiy progressning spiral o`ramlari - История - Рефераты

Tarixiy progressning spiral o`ramlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Tarixiy progressning spiral o`ramlari Reja: 1. Insoniyat tarixini hisobi qaysi lahzadan boshlanadi? 2. Jamiyat tarixini mazmunini sinfiy kurash tashkil etadi

Insoniyat tarixini hisobi qaysi lahzadan boshlanadi? Bu savolga turli javoblar beriladi. Odatda jamiyat tarixini bundan 1,5-2 mln yil oldin boshlangan paleolitdan, qachonki hozirgi odamning ajdodi tosh qurolni tayyorlay boshlagan ibtidoiy jamoa formatsiyasidan o`rganiladi. Ba`zi olimlar qadimgi dunyo tarixini qadimgi tosh davri oxiridan, taxminan 40 ming yil avval “aqlli odam” paydo bo`lganidan olib boradi. Bu “odam” urug`i evolyutsiyasida ulkan to`ntarish edi. Lekin birinchi o`ttiz ming yillikda ibtidoiy odam mehnat faoliyati bilan shug`ullansada, tabiatga qaram holda turdi, tirikchilik vositasini ishlab chiqara olmadi. “Aqlli odam mehnat qilishni bildi va buning uchun eng oddiy qurollarni ishlab-chiqarishni meros qilib oldi. Lekin qadimgi tosh davrining so`nggidan u yana uzoq o`zining tarixini o`ttiz ming yilida – hali yana… tabiat ne`matlarini o`zlari ishlab-chiqargan qurol yordamida o`zi uchun oldi, leki9n uning mevalarini yangidan qayta ishlab chiqarmadi…” Inson terimchilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug`ullandi. …o`zini mavjudligini qo`llab-quvvatlab turish uchun, o`shanda nafaqat ishlab-chiqarish, mehnat qurollarini qayta ishlab-chiqarish ham kerak edi, o`zlari tabiatdan oladigan mahsulotlarini o`zlari qayta ishlab-chiqara olmas edilar. (24.T.1C.31) Bu davrni insoniyat tarixini boshlanishi deyish mumkinmi? Jamiyat tarixini mazmunini sinfiy kurash tashkil etadi, bu taxminan besh-olti ming yil oldin va hukmron sinfning irodasining ifodalaydigan davlatni paydo bo`lishidan tarix hisobi boshlanadi degan fikr ham bor. Karl Yaspers tarixgacha bo`lgan davrni farq qiladi va taxminan 5000 yil bizga ma`lum tarixni hujjatli ma`lumotlari bilan qachon “birdaniga birvaqtda yer sharining uch hududida qadimgi madaniyatlar shakllanadi. Bu shumer-bobil va misr madaniyati er. avv. ming yillikda, Egey, hind madaniyati- 3 ming yillikda yuzaga kelgan. Sivilizatsiya tarixi deganda biz bu so`z lotin tilidan Cives-fuqaro, civilis-fuqarolik degan ma’noni bildirib, sinflar davlat va huquqni taxmin qiladi. Bu bilan tarixdan o`tgan 4 ming yillik davr chiqarib tashlanadi. Bu neolit davri insoniyat taqdiri va ijtimoiy tuzilishini shakllanishi-davri neolit inqilobi edi.

Ayrim nuqtai-nazarlarga qaraganda jamiyat tarixini neoliy sivilizatsiyasini boshlab bergan neolit inqilobidan hisoblash kerak, undan oldin o`tish davri mezolit deb aytiladi. Dema o`tish davrisiz jamiyat tarixi o`n ming yilni o`z ichiga oladi-bu yerning geologic tarixida-ko`z ilg’amas lahza, lekin insoniyat o`tgan ulkan , tub o`zgarishlarga boy yo`l. Bunday yondashuvni yoqlab qanday dalillarni ko`rsatish mumkin? Birinchidan, tirikchilikning sun’iy vositalarini qayta ishlab chiqarishga o`tish, “ikkinchi tabiatni” tabiatdan tabiiy xom ashy ova energiyani birlamchi ko`rinishda ko`chirishi asosida insonning maqsadli faoliyati natijasida “ikkinchi tabiatni” yaratilishi, insonni o`zidagi sifat sakrashi asosidagina amalga oshirilishi mumkin edi. Inson o`zini ona-tabiat bilan bog’lab turgan kindigini batamom uzdi. Odam buni yakka o`zi emas, qadimgi jamiiyatni tarkibiiy unsurlarini urug’ jamoalari va jamoalarning o`zaro faoliyati bilan amalga oshirdi. Bu jamiyat piramidasidagi birinchi qavat, ehtiyojlar doirasi, qobiliyatlar, bilimlar, ko`nikmalar, qiziqishlar insonni jamiyatning bir qismi sifatida shakllandi. Ikkinchidan, bu davrda jamiyatning tabiiy (jins, yosh) asosiga emas ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslangan texnologik baza shakllandi. Ijtimoiy qayta ishlab chiqarish (ishlab chiqarish vositalarini va iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish) bo`linmalarini mavjudligi , dehqonchilikni, chorvachilikni, hunarmandchilikni va qurilishni ajralib chiqishi to`g’risida gapirish mumkin. Mehnatni ijtimoiy taqsimoti ishchini mahoratini oshirish uchun asos bo`lgani, mehnat qurollarini ixtisoslashuvi, uning menat unumdorligini uqoriligi uchun asos bo`ldi. Uchunchidan ishlab chiqarishning iqtisodiy usulini aks ettiradigan qavat “xona”lari to`la boshladi, yer va podaga jamoa mulkchiligi, ko`pgina mehnat qurollariga shaxsiy mulkchilik haqiqatga aylandi, ayirboshlash (dastlab natural), bu ayirboshlash amkalga oshirilgan local bozorlar paydo bo`ldi. To`rtinchidan, iqtisodiy belgilar bo`yicha ijtimoiy tabaqalanish rivojlandi, asossan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadigan jamoa va oila shakllandi; charm va kulolchilik mahsulotlari gazkamani tayyorlaydigan mehnat

qurollari mohir ustalar, quruvchilar ajralib chiqdi. Lekin davlat va huquq hali ajralib chiqmadi. Bechinchidan, inson va jamiyatning ma’naviy dunyosi bo`lgan qavati amaldagi mamun bilan boyidi. To`plangan bilimar va ko`nikmalarni avloddan- avlodga uzatmasdan turib yillik yoki ko`p yillik sikllar bilan bog’langan dehqonchilik va chorvachilikdagi qayta ishlab chiqarish jarayonlarini amalgam oshirish mumkin emas edi. Bu davrda ma’lum darajada san’at, murakkab ichki oilaviy, jamoa ichidagi va jamoalar o`rtasidagi munosabatlar rivojlandi. Boshlanish nuqtasini aniqlab, jamiyat tarixini asosiy davrlarini, tarixiy progress spirallari o`ramlarini, jahon sivilizatsiyalarini almashuvini umumiy qiyofada tasavvur qilamiz. (1 jadval) Birinchi jadvalda yettita dunyo sivilizatsiyalari ajratilgan. Ulardan uch birinchisi-neolit, ilksinfiy va antik sivilizatsiyalar-jamiyatni shakllanishi, uning bolaligi va o`smirligini aks ettirgan tarixiy supersiklga birlashtirilishi mumkin, olim Yakovesni fikricha bu tarixiy davrning cho`qqisi ma’naviyat-madaniyatni gullab-yashnagan davri antik bosqichdir. Keyin uch sivilizatsiyalar-o`rta asrlar, industriya arfasi va industrial-jamiyatning yetuklik bosqichi deb shartli aytish mumkin. Ular asta-sekin butun yer sharini qamrab oldi, qudratli texnologik bazani shakllantirdi, bozor munosabatlariga asoslangan ko`p ukladli iqtisodiyot, demokratik ijtimoiy-siyosiy tuzumni yaratdi, atrof dunyoni bilish va o`zgartirishda, ma’naviy muhitni rivojlantirishda yuqori marralarni egalladi va biosferaga (ijobiy va salbiy) ta’sir qilish darajasi bilan tabiat kuchlari bilan tenglashdi, noosferaning negativ variantini realizatsiya qilishda faqat insoniyatni emas, balki yerdagi barcha tirik mavjudotni halokat yoqasiga keltrib qo`ydi. XX asr oxirida jamiyat yangi supersiklga o`tish bosqichiga kirdi deb tavsiflash mumkin, supersiklning birinchi bosqichi post-industrial (industriiyadan keyingi) sivilizatsiya bo`ladi. Bu insoniyat jamiyatini gullab-yashnagan davri bo`ladimi, jamoa dopnoligi, qaysiki aqlning qudratini va moddiy ifodasini insoniyatni barkamol rivojlanishi uchun va noosferani pozetik variantini shakllantirishga ishlata oladimi-yoki insoniyat jamiyatini hayotiy siklini keksayish

fazasini ifodalaydigan bir necha sivilizatsiyalarni (vaqt bo`yicha yanada qisqa) qamraboladigan uzoq davr boshlanadimi-buni kelajak ko`rsatadi. Har bir keyingi sivilizatsiyani (o`tish davrisiz) davomiyligini qisqarish an’anasi aniq ko`rinadi: neolit sivilizatsiyasi uchun 30 dan-37 yuz yillik, industrial sivilizatsiya uchun 1,8 yuz yillik, postindustrial sivilizatsiya uchun 1,2 yuz yillikgacha. Tezlik sur’ati o`rta asrlar va industrial arafasi sivilizatsiyalari uchun eng yuqori bo`ldi, keyin u asta-sekin sekinlasha boshladi. Birinchi bosqich (mezami)da eng uzoq o`tish davri, keyin u tez qisqaradi va har bir sivilizatsiyaning hayot siklida yanada kichik hajmni (neolit uchun 44 %, industrial uchun 25 %) egallaydi. Lekin yangi supersiklga o`tishda o`tish davri nisbatan yana o`sadi. Lekin yangi supersiklga o`tishda o`tish davrining uzunligi yana nisbatan o`sadi. Bu haqda sivilizatsiyalarning hayotiy sikllarining uzunligi bo`yicha o`tish davrining tutgan hajmini ifodalaydigan quyidagi raqamlar bo`yicha fikrlash mumkin: Sivilizatsiyalar 1 2 3 4 5 6 7 O`tish davrining tutgan o`rni 44 31 24 39 26 25 Tarixiy progressning epitsentrlari bo`yicha belgilanadigan Jahon sivilizatsiya- larining almashuvi insoniyat jamiyatining taraqqiyotining izchil bosqichlarini ifodalaydi. Lekin, bu epitsentrlar davriy ko`chib turadi asosan supersikllarni almashuvi davrida, birinchi uch sivilizatsiyalar uchun progress epitsentri O`rtayerdengizi havzasida, Yaqin va Uzoq Sharqda (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) joylashdi. Bu davrda dunyo sivilizatsiyalarini politsentrizmi, bir qator lokal sivilizatsiyalarning shakllanganini aytish mumkin. Keyingi uch sivilizatsiya tarixiy progressning “Sharqdan (Xitoy, Hindiston, O`rta Osiyo, Yaqin Sharq) G’arbga Yevropaga, keyin Shimoliy Amerikaga siljishi bilan tavsiflanadi. Yangi supersikl epitsentrni Sharqqa Osiyo-Tinch okeani havzasiga (Yaponiya, Yangi industrial mamlakatlar AQSh, Xitoy) siljish an’anasi ko`rinadi. Lekin lokal sivilizatsiyalar o`zining umumdunyo ritmidan farq qilgan ritmiga ega. U turli vaqtda (ming yillik oraliqda) paydo bo`ladi, ularning ba’zilari halok bo`ladi.

Aralash lokal sivilizatsiyalar o`z dinamikasida bir-biriga mos bo`ladi, shuning uchun ularni bir necha guruhini ajratish mumkin. 1. O`rtayerdengizi – Yaqin Sharq guruhi bu hududda birinchi lokal sivilizatsiyalar (Misr, Mesopotamiya, Suriya va Falastin, Kichik Osiyo, Yunoniston, Italiya) paydo bo`ldi va gullab-yashnadi, ikkinchi supersiklda bu hudud (Italiyadan tashqari) tarixiy progress bosh sahnasidan ikkinchi eshelonga tushib ketdilar, qisman (Misr, Yaqin Sharq mamlakatlari) oldinga chiqib olgan Yevropa mamlakatlarining mustamlakachalik ekspansiyasiga uchradi. 2. Lokal sivilizatsiyalarning Osiyo guruhi-Hindiston, Xitoy, Yaponiya, Eron, O`rta Osiyo – bu yerda dunyto sivilizatsiyalarining almashuvi oldingi guruh bilan deyarli bir vaqtda boshlanadi. Ikkinchi supersikl boshida bu yerga jahon progressining epitsentri ko`chdi, keyin ayniqsa industrial jamiyat davrida sitagnatsiya (turg’unlik) kuzatiladi, tarixiy progressning borishi mustamlakachilik bilan uzilib qoladi. Past industrial sivilizatisiya boshlanishi bilan bu hududning bir qancha mamlakatlarini tarixiy progress epitsentriga kirish belgilari kuzatiladi. 3. Ga’rbiy Yevropa hududi (uning janubiy qismidan tashqari) o`z tarixiy yo`lini O`rtayerdengiziga qaraganda kechikib boshladi. Ikkinchi supersikldan (industrial sivilizatsiya arafasi) bu hudud dunyoni katta qismini bo`ysundirib oldinga chiqdi (Ispaniya, Britaniya, Fransiya mustamlaka imperiyalari). Lekin industrial davr oxirida G’arb sivilizatsiyasi o`zining yetakchilik mavqeini ko`p hollarda yo`qotdi. 4. Amerika sivilizatsiyalari materiklarning (Shimoliy va Janubiy Amerika) ajralib qolgani uchun alohida yo`l bilan rivojlandilar. Yevropalik mustamlakachilar qadimgi sivilizatsiyalarni yo`q qildilar. Bu yerda yangi G’arbni Yevropa sivilizatsiyalariga nisbatan ularga qiz bo`lgan local sivilizatsiyalar paydo bo`ldi, lekin ular tezda mustaqil ritm tusini oldilar. XX asrda AQSh jahon liderlari qatoriga kirdi va Old davlatga aylandi. Janubiy va Markaziy Amerikada taraqqiyot mustamlakachilik hukmronligi tufayli to`xtab qoldi. Lekin XX asr oxirida tarixiy jarayonning jadallashuv jarayoni, uni epitsentrda yaqinlashuv belgilari ko`rindi.

5. Afrika sivilizatsiyalari. (Shimoliy Afrika bundan mustasno, chunki u O`rtayerdengizi sivilizatsiyasiga kiradi) tarixning birinchi bosqichlarida qoloq bo`ldi va bir qator davrlarda rivojlangan hududlar mustamlakasi bo`lib qoldi. Hozirgi vaqtda ham Markaziy Afrika mamlakatlari nochor ahvolda, faqat Janubiy Afrika progress epitsentriga yaqin. Lekin bu bepoyon hududni rivojlanishi uchun shart-sharoit mavjud. Xulosa qilib aytganda insoniyat tarixi o`zaro bir-biriga bog’langan spirallarning tuguni sifatida tasavvur qilish mumkin. Umumtarixziy spirallarning eng katta o`ramlari supersikllarda berilgan. Ular hozircha ozgina, bor yo`g’I 2 ta, uchinchisi boshlanadi. N.D.Kondratev katta sikllar nazariyasini ikki yarim sikllarni matematik ishlash va mantiqiy qilish asosida ma’lumotlarni yaratdi. Olim O.Toffler o`n ming yillik (XX asr oxirida uchinchi to`lqin boshlanishi bilan)dagi tarxiy progressning uch o`rami to`g’risida xulosaga keldi. Supersikllarga jahon sivilizatsiyalarining spirallarining o`ramlari teriladi. Bu yerda siklik dinamikaning qonuniyatlari to`g’risidagi umumlashtirish va xulosalar uchun tarixiy ma’lumotlar oldingi voqelikdan ko`ra ko`p: har bir supersikl uch sivilizatsiya siklini birlashtiradi, ularning umumiy soni – 7 (yettinchi faqat boshlanmoqda). Tarixiy jarayonning sur’atlarini jadallashish an’ansi ko`rinadi, har bir sivilizatsiyani9 ichki tuzilishi uni tug’ilishining bosqichlari (fazalari) shakllanishi, gullab-yashnashi (yetuklik), keksayish, yana bir necha tarixiy vaqtlarda qoldiq, eski holatda turish – so`nish aniq kuzatiladi. Har bir jahon sivilizatsiyasi genetik ildiz taqdirlari bilan yaqin bo`lgan etnoslar, xalqlar guruhlarining tarixiy ritmlarini ifodalaydigan local sivilizatsiylar dinamikasida iz qoldiradi, har bir local sivilizatsiya o`zining uzunligi va siklik dinamikasining husnixatiga ega. Shuning uchun turli xalqlarga mansub bo`lgan tarixchilarning umumtarixiy qonuniyatlarga yondashuvi bir xil emas va qarama- qarshi. Ular tarixiy voqealarning shiddatli oqimiga turli qirg’oq va orollardan, turli xil nuqtai nazaridan qaraydilar. Bu tarixiy progressning ko`p o`lchovligi nisbiiyligini tushunishga, lekin uni umumiy qonuniyatlarini inkor qilmaslikka yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati: 1. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 2. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 3. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 4. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y.

Похожие

Tarixiy o`lkashunoslikda arxeologik ma`lumotlarning o`rni

O`ZBEK XALQ ERTAKLARIGA TARIXIY YONDASHUV

Tarixiy o`lkashunoslikda yozma va arxiv manbalarining ahamiyati

Tarixiy o`lkashunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilishi