Mamlakatimizdagi ibtidoiy va qadimgi davrning o’rganilishi - История - Рефераты

Mamlakatimizdagi ibtidoiy va qadimgi davrning o’rganilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Mamlakatimizdagi ibtidoiy va qadimgi davrning o’rganilishi Reja: 1 . Ibtidoiy jamoa davri 2. Ona urug`ining rivojlanishi 3. Kaltaminorliklar chaylasi 4. Ota urug`i davri. Metallning tarqalishi 5. Qadimgi davr yodgorliklari

1. Ibtidoiy jamoa davri Ibtidoiy jamoa davri maymunga yaqin turgan odam zotining paydo bo`lishidan to jamiyatning sinflarga ajralishigacha bo`lgan uzoq davrni o`z ichiga oladi. 1. Odamlar urug`, aymoq va oila degan narsani bilmasdan ibtidoiy (to`da) holda yashagan davr. Bu davr odamlari toshdan qurol yasab, uni ishlatib va qurollarni takomillashtira borgan sari, o`zlari ham rivojlanib borganlar. Bu qurollar qo`lda qo`pol qilib, kertib ishlangan, bir-ikki xildan oshmagan tosh qurollar bo`lgan. Ishlab chiqarish texnikasi jihatidan bu davr paleolit (qadimgi tosh) davri deb atalib, qurollar taraqqiyot bosqichi jihatidan shell’, ashel’ va must’e deb ataladi; bu uch davr paleolit davrining quyi va o`rta bosqichini tashkil qiladi. Bu davrlarda yashagan pitekantrop (maymun odam), sinantrop (xitoy odami), geydelberg (germaniya odami), neandertal’ tipidagi odamlar tuzilishi jihatidan odam bilan maymun o`rtasidagi holatda bo`lganlar. Ular to`da-to`da bo`lib yashab, mayda hayvon, hasharot, turli meva va o`simlik ildizlarini eb, kun kechirganlar. Ular so`zlashishni bilmaganlar. Sinantrop ashel’ texnikasidan foydalangan bo`lsa, neandertal’ odami must’e davriga to`g`ri keladi. Eng qadimgi odamlardan pitekantrop YAva orolidan, sinantrop Xitoydan, neandertal’ odami Germaniyadan topilgan. O`z-o`zidan uzoq tosh davrlarining izlari bizning O`zbekistonda ham bormi degan savol tug`iladi. 1955 yilning kech kuzida Toshkentdan chamasi 15 km g`arbda SHoimKo`prik degan joyda qoraqamish suvining bo`yidagi qadimgi qatlamlardan ashel’ davridan tortib must’e va undan keyingi davrlarda yashagan xalqlarning juda ko`p qurollari topilib, hozir respublika tarix muzeyida saqlanmoqda. Janubiy Turkmanistonda, Toshkent viloyatining Bo`stonliq rayonida va Farg`onada, qayroqqum cho`lida ham ashel’ davrining ba`zi qurollari topilgan. Demak, bundan taxminan 400-500 ming yillar ilgari O`rta Osiyo va O`zbekistonda ashel’ qurollarini ishlatgan ibtidoiy, to`da holatidagi odamlar yashagan.

Bundan keyin er yuzida uzoq davom qilgan muz davri boshlanadi. Havo sovib, tabiat o`zgarib, ko`p hayvonlar o`zini tog`lar orasiga oladi. Odamlar sovuq iqlimda chidashga o`rganadi, u yog`ochni yog`ochga ishqalab olov hosil qilish yo`lini topadi. Olov kashf etilgach, odam uning yordamida yirtqich hayvonlarni tog`lardagi g`orlardan quvib chiqarib, u erlarda makon tutadi. Ochiq erlarda esa erto`lalarga, jarlar ostiga kirib yashaydilar. Olovda isinib, poda-poda bo`lib ov qilib kun ko`radilar. Bu davrda tosh qurollarning turi va ishlanish texnikasi ancha yaxshilanganligi sababli, odamlar yog`ochning uchini sixcha qilib ishlash hamda suyakdan asbob yasashni o`rganadilar. Bu xil yuqori texnika davri o`rta paleolitda «must’e madaniyati» davri deb ataladi. Bu ashel’ davridan keyin keladi. Bu davrda neandertal’ odam yashagan. Bular ibtidoiy to`da holidan urug`-aymoq munosabatlariga o`tishga yaqinlashib, bir oz so`zlashishni ham o`rgana boshlaganlar. Bu davr kishilari jamoa bo`lib, katta-katta hayvonlarni ovlash, bir joyda ko`plab yashash orqasida to`da holda urug` tartibiga ko`cha boshlaganlar. 1938 yili Surxondaryodagi Boysun tog`ida joylashgan Teshiktosh g`ori tekshirilganda bu joy must’e davrida yashagan odamlarning makoni bo`lib chiqdi. G`orning qatlamlarida toshdan qilingan. O`choqning o`rni, kul qatlamlari, ko`mir, turli hayvon va qushlarning suyaklari, must’e davriga xos qurollar ko`p topildi. Bulardan u davr odamlari ko`pincha ov bilan kun ko`rgani ma`lum bo`ldi. G`orning bir erida 8 — 9 yoshli bir bolaning toshga aylanib qolgan kalla suyagi ham topildi. Bu hozirgi zamonamizdan taxminan 100—120 ming yillar ilgari yashagan neandertal’ odamining kalla suyagidir. 1946 yilda Samarqand viloyati Urgut rayonidagi Omonqo`ton g`orida o`sha davr odamining makoni va tosh qurollari topildi. 1954 yilda Farg`ona vodiysining qayroqqum cho`lida ham bir necha erdan must’e davri qurollari topilgan edi. Bundan tashqari, ashel’ davri tosh qurollari respublikamizning yana bir necha eridan topildi. Navoiy viloyatining Navoiy rayonidagi Uchtut qishlog`i yaqinida Voush tog`ining janubiy yon bag`rida, Farg`ona vodiysining qayrag`och qishlog`i yaqinidagi Boqirg`on darasida, Isfayram soyida, Pal’man qishlog`i yaqinida hamda

Xo`jaxayr soyining o`ng sohilida, shu nomdagi qishloq yaqinida, shubxasiz, qadimda O`rta Osiyo, jumladan hozirgi O`zbekistonning geografik sharoiti ibtidoiy odamlarning yashashi uchun juda qulay bo`lgan va ilk paleolit davrida uning keng hududida odamlar yashaganligini ko`rsatadi. Keyingi yillarda bir qancha yangi-yangi yodgorliklar topilib tekshirilishi tufayli O`zbekiston paleolitida must’e davri juda yaxshi o`rganildi. Must’e makonlari Surxondaryo viloyati Boysun rayonidagi Teshiktoshda, Samarqand viloyatidagi Omonqo`ton g`orida, Toshkent viloyatining CHirchiq vodiysidagi Xo`jakent va Obirahmat g`orlarida, Ohangaron vodiysidagi Ko`lbuloqda, Buxoro viloyatidagi Uchtutda, Farg`ona vodiysi, qal`acha va So`x atroflarida topib tekshirildi. Bular O`rta Osiyoda topilgan must’e odamining qoldiqlari va qurollari bo`lib, ularning ilmiy ahamiyati nihoyatda kattadir. Teshiktoshda o`sha davr odamining topilishi arxeolog`iya fanining nihoyatda katta yutug`i bo`lib, uni tekshirgan professor A. P. Okladnikovga Davlat mukofoti laureati degan unvon berildi. Teshiktosh g`orida 1,5 m qalinlikda 5 ta madaniy qatlam topildi. qatlamlar tekshirib ko`rilganda, ularning har biridan diametri 40 sm, sathi 2 metrdan ortiqroq keladigan gulxan qoldiqlari, 3 mingdan ko`proq tosh qurollar va tosh siniqlari hamda qush va hayvonlar: kaklik, kaptar, o`rdak, qirg`ovul, sug`ur, tog` echkisi, kiyik, qulon, qoplon, ayiq, sirtlon suyaklari topildi. Teshiktosh makonida uchratilgan topilmalar ichida eng muhimi mayda bo`laklarga bo`linib ketgan 8 — 9 yashar bolaning bosh va tana suyaklari topildi. Mashhur antropolog olim M. M. Gerasimov uni qayta tikladi. Bu noyob topilma must’e odamining fizik tipini belgilashda juda qimmatli material bo`libgina qolmasdan, bu bilan birga insonning yagona ajdoddan kelib chiqqanini va O`rta Osiyoda ham odamzod neandertal’ bosqichini bosib o`tganini isbotlab berdi. Demak, O`zbekistonda ibtidoiy (to`da) holdan urug`chilik tuzumiga ko`chish bosqichi bo`lgan must’e davrida aholi g`orlarda va ochiq erlarda makon tutib hayot kechirganlar. 1988 yili O`zbekiston Respublikasi FA muxbir a`zosi O`tkir Islomov rahbarligida Farg`ona vodiysining So`x va SHohimardon soylari sohillarida

arxeologik tadqiqotlar olib borilib, katta natijalarga erishildi. O`lar Selungur g`oridan o`sha zamon tosh qurollari bilan ko`milgan odam suyagini topdilar. Bu suyak must’e davri odamlarining suyaklari bo`lib, na neandertal’ va na pitikantropga o`xshamaydi. Buni aniqlash maqsadida YUNESKO dan mutaxassislar chaqirildi. O`lar bu suyakni sinchiklab o`rganishib, uni «fergantrop» odami deb topdilar. Bu esa fan olamida katta yangilik hisoblanadi. 2. Ona urug`ining rivojlanishi Must’e davrining oxirlariga kelib ov qilinadigan qurollarning birmuncha yaxshilanishi, olovdan foydalanish imkoniyatining kengayishi, uzoq atrofdagi aholi bilan aloqa bog`lanishi natijasida ma`lum bir joyda o`troq holda yashagan bir guruh kishilar o`rtasida qon-qardoshlik munosabatlari boshlanadi. Bolalar faqat onani tanib, urug` tepasida ona turadi. SHuning uchun bola o`zini ona urug`ining bolasi deb hisoblaydi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining rivoji jihatidan bu davr must’e davrining oxiridan boshlanadi. Pitekantropdan tortib to neandertal’ (bizda Teshiktosh) odamigacha yarim million yildan ortiqroq zamon ichida o`zgarib kelgan odam tipi bu davrda hozirgi odam holatiga aylanadi. Olimlarning hisoblab chiqishiga qaraganda, bu davrning boshlanganiga 40 ming yilcha bo`lgan, endi quyi va o`rta paleolit tamom bo`lib, yuqori paleolit boshlanadi. YUqori paleolit davrida aholining tirikchiligi kollektiv ovchilik va baliqchilikdan iborat bo`lib, tosh va suyak qurollarni yasash va ishlatish texnikasi juda rivojlanib ketadi. YUqori paleolitda urug`chilik sharoitida ov va baliqchilik mahsulotlari ko`payib borgan, dev, pari, jin va xudolar haqida turli afsonalar to`qila boshlangan. O`zbekistonda yuqori paleolit davrining deyarli barcha bosqichlari madaniyatidan darak beruvchi makonlar Toshkent yaqinidagi SHoimKo`prikda, Boysun tog`larida Machay g`orida, Amir Temur g`orida topilgan. Bundan tashqari Samarqand shahri ichida eski Ivanov chorbog`ida, Surxondaryo, viloyatida 15 ga yaqin yuqori

paleolit makonlari, Toshkent atrofida 3 — 4 ta makon, Samarqand viloyatida 5 — 6 ta makon topilgan. Bular ichida SHoimKo`prik va Machay g`ori yodgorliklari o`sha davr hayoti xdqida yaxshi ma`lumot beradi. YUqori paleolitda yashagan odamlarning asbob va makonlari ko`p topilgan bo`lsada, yaxshiroq o`rganilgani Samarqand shahridagi Komsomol ko`li hududida joylashgan Samarqand makonidir. 1939 yilda ochilgan bu yodgorlikda O`zbekiston fanlar akademiyasi va Samarqand Davlat universitetining D.N.Lev boshliq arxeologik ilmiy safarlari 1958 yilda qazishmalar olib bordi. Samarqand makoni uchta madaniy qatlamdan iborat bo`lib, undan bir necha o`choq qoldiqlari va tosh qurollar: pichoqsimon plastinkalar, keskichlar, yoy, tig`li qirg`ichlar, botiq tig`li tosh qurollar hamda hayvonlar: yovvoyi ot, kiyik, tuya, qo`y, qoramol suyaklari topildi. Bulardan tashqari, Samarqand makonida yuqori paleolit odamining ikkita pastki jag`i topildi. Bu Teshiktoshdan topilgan neandertal’ bola qoldig`idan keyingi ikkinchi nodir topilma bo`lib, garchi u so`nggi paleolitga mansub bo`lsada, genetik jihatdan Teshiktosh odami bilan bog`liqdir. YUqori paleolit davriga oid tosh qurollar Buxoro viloyatida Uchtut qishlog`i atrofida, Toshkent yaqinida Bo`zsuv I, Bo`zsuv II makonlarida, Ohangaron vodiysida Ko`lbuloq makonida va boshqa joylarda topildi. Paleolit tamom bo`lib, mezolit davri boshlanadi. Mezolit o`rta tosh davri bo`lib, qadimgi tosh davri (paleolit) bilan yangi tosh davri (neolit)ning orasida o`tgan davr bo`lgani uchun shunday ataladi. Bu davrda kishilar o`q-yoyni kashf qiladi, ovchilik birmuncha osonlashadi, birinchi marta it uy hayvoni sifatida xonakilashtiriladi. O`rta tosh asri, ya`ni mezolit davri yaxshi o`rganilgan bo`lib, u davrda yashagan ajdodlarimiz ibtidoiy tasviriy san`at mo``jizalarini yarata boshlaganlar. Bular asosan g`orlarga va qoya toshlarga qizil bo`yoq yordamida yoki o`ymakorlik usulida tasvirlangan ov manzaralaridir. Bunday yodgorliklar Surxondaryo viloyatidagi Zaravutsoy darasida, Jizzax viloyatining Takatosh mavzesida, Buxoro viloyatidagi Sarmish va Qoraungursoyda, Toshkent viloyatining Parkent, CHotqol tog` tizmalarida, Xo`jakent yaqinida hamda Andijon viloyatining Xo`jaobod

tumani hududidagi Imomota tog` tizmalarida topib o`rganilgan. Ular orasida Zaravutsoy, Takatosh va Imomotadagi suratlar ayniqsa diqqatga sazovordir. Zaravutsoy darasidagi suratlarda yovvoyi buqalarda ov qilish manzarasi qizil bo`yoqlar yordamida gavdalantirilgan. Boshqa bir manzarada ovchilar guruhi yovvoyi buqalarni va tog` echkilarini o`rab olayotgani, yopinchiq yopinib o`q-yoy hamda sopqonlar otayotgani tasvirlangan. Takatoshdagi suratlar esa qoyaga o`yib ishlangan. Bu erdagi manzaralardan birida o`ndan ortiq ovchi yovvoyi buqa va arxarlar podasiga kamonlardan o`q uzayotgani ifodalangan. O`rtaga — ko`rinarli joyga bir ayolning` rasmi katta tarzda solingan. Rasmda itlar ham bor. Bu, shubhasiz, odam qo`liga o`rgangan dastlabki hayvonning tasviridir. Mezolit davrida yaratilgan tasviriy san`at asarlari orasida Xo`jaobod tumani hududidagi Imomota g`ori ichida topib o`rg`anilgan asarlar alohida ajralib turadi. SHulardan biri qoya toshga o`yib ishlangan jigarrang ko`rinishdagi tasvir bo`lib, unda shoxlari bir necha bor qayrilib ketgan, biri-biridan ulkan arxarlar va ularning o`rtasida yanada ko`zga tashlanarli qilib ishlangan duldul ot tasviridir. Bu mezolit davriga oid topilgan birinchi nodir surat sanaladi. G`orga kirish joyida toshga o`yib solingan arab yozuvidagi bitiklar hdm mavjud, ammo bu yozuvlar bugungi kunda o`z qiyofasini yo`qotgan, hatto o`qib bo`lmaydigan darajaga kelib qolgan. g`orning kiraverishida bir masjid bunyod etilgan, uning g`ishtlari xuddi Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi g`ishtlariga o`xshaydi, bu masjid ham IX asrlarda qurilganligidan dalolat beradi. Ushbu masjid orqali g`orga kiriladi. G`or ichkarisi tog` darasiga o`xshab uzoqqa cho`zilgan. G`orga Imomota qishlog`ida istiqomat qiluvchi ziyoli Anvarjon Hosilov yordamida kirdik. 250 metr uzunlikdagi shnurga chiroq o`rnatib, chamasi 200 metrlar ichkariga kirgach, ot suratiga duch keldik. Imomota qishlog`i aholisi o`rtasida bu ot haqida turli xil afsonalar mavjud. SHu qishloqlik 76 yoshli Fozil ota tilidan yozib olingan bu haqdagi afsona ayniqsa diqqatga sazovor: «Bolalarim, men 14 yoshligimda shu masjid dahlizi orqali g`orga kirib, o`sha ot rasmi solingan joyni o`z ko`zim bilan ko`rganman. Bunday chiroyli otni hali hayotimda ko`rgan emasman. Ammo bu rasmdagi chiroyli otni

jonli ko`rganlar ham bo`lgan ekan. Buni qarangki, o`shanday kishi bilan otam rahmatli suhbatlashgan ekan. Imomota — tog`li qishloq. Otamning aytishicha, qishloqning yuqorisi — to o`ttiz adirgacha bo`lgan joylarga lalmikor bug`doy ekilgan. qishlog`imizdagi dehqonlarning deyarli hammasi kech kuzda va erta bahorda o`sha joylarga bug`doy ekkanlar. Kunlardan bir kun qariyalar orasida mana shu g`ordan bir duldul ot chiqib, o`tlab, qechqurun g`oyib bo`lib qolganligi haqida gap ketadi. Bir dehqon: «Mening bug`doyimning ancha joyini ot eb ketibdi, oyog`ining izi qolibdi, har kuni ot bug`doyimni eb qo`yayotir, bu o`sha ot bo`lmasin tag`in», deb qoladi. SHunda ular: «Bo`lmasa poyla — u o`sha otmi yoki boshqasimi, bilib olasan», deb maslahat berishadi. Dehqon otni poylay boshlabdi. Bir kuni erta tong o`sha chiroyli yoldor duldul g`ordan chiqib bug`doyzorga kirib, o`tlab qornini to`yg`aza boshlabdi. Dehqon esa otning chiroyliligiga mahliyo bo`lib, bug`doyini eganiga ham achinmabdi. Nihoyat, ot ortiga qaytib, g`orga kirayotganida, dehqon ham uning izidan ketma-ket g`orga tomon yura beribdi. Ot g`orga kirgach, g`oyib bo`libdi. Dehqon g`or ichiga kirib, charxga yig yasab o`tirgan, yuzlaridan nur yog`ilib turgan bir qariyaga duch kelibdi. Dehqon salom beribdi, chol alik olgach, o`tirishga joy ko`rsatib, nima sababdan uning bu g`orga kirganini so`rabdi. SHunda dehqon ot voqeasini, ya`ni shu g`ordan chiqqan ot ekkan bug`doyini eb qo`yayotganini aytibdi. CHol: «Xafa bo`lmang, o`g`lim, otim keltirgan zararini to`layman, mang oling», deb qirib o`tirgan tig` qirindisidan bir hovuch beribdi. Alamzada dehqon chol oldidan shahd bilan chiqib ketayotib, qirindini to`kib yuboribdi. g`ordan tashqariga chiqib qarasa, belbog`iga yopishib qolgan ozgina qirindi yaltirab turgan emish. Ne ko`z bilan ko`rsinki, u oltin ekan. Dehqon afsuslanib, darhol g`orga qaytib kirmoqchi bo`lgan ekan, g`orning og`zi yopilib qolibdi. SHu voqea bo`lib o`tgandan buyon ko`rkam duldul ot g`ordan chiqmay qolgan ekan». SHunday hdqiqat, rivoyat va afsonalarga boy bo`lgan hududimizda mezolit davrida chizilgan qoya toshlardagi suratlar — qadimgi tasviriy san`atning bu kabi

yodgorliklari mustaqillikka erishgan O`zbekistonning ibtidoiy jamoa tarixini chinakamiga o`rganishda g`oyat qimmatli tarixiy hujjat bo`lib xizmat qiladi. 3. Kaltaminorliklar chaylasi Neolit (yangi tosh) davriga o`tish, asosan toshni silliqlash va teshish usullarini rasm qilishdan boshlanadi. Bu davrda odamlarning katta yutuqlaridan biri sopol idishlar yasash bo`ldi. Ko`pchilik xalq bu davrda daryo, ko`l va dengizlar bo`yida, aksariyati qum ustida chayla qurib yashagan. Bular asosan o`troq bo`lib, faqat ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirganlar. SHuning uchun sopol idishlarning tagi tekis emas, yumaloq yoki tuxum uchiga o`xshash bo`lgan. O`zbekistonda Boysun tog`laridagi Machay, Amir Temur g`orlarida, Uzboy atrofida va Qoraqalpog`istondagi YOnbosh qal`a atroflarida neolit davri madaniyatining qoldiqlari topilgan. Bu makonlar ichida eng diqqatga sazovori qoraqalpog`istondagi kaltaminorliklar chaylasidir. Professor S. P. Tolstov boshliq Xorazm arxeologiya ilmiy safari 1937 yilda qidirish ishlari olib borib, Janubiy Qoraqalpog`istondagi qizilqum ichida qolib ketgan qadimgi obod erlarda g`oyatda ko`p va ahamiyatli yodgorliklarni topib tekshirdi. Bu yodgorliklar orasida eng qadimgisi kaltaminorliklar chaylasi bo`lib, unda so`nggi davrlarning yodgorliklari ham yaxshi saqlangan. Qizilqum sahrosidagi qum tepaliklar orasida YOnbosh (Jonbos) qal`a nomli qir ustida eramizdan 300 — 400 yillar ilgari solingan qal`a bor. O`sha qirning janub tomon etagida shamolda buzilib nurayotgan taqirlar tagida kul, sopol siniqlari, mayda tosh qurollar va boshqa narsalar ko`rinib qolgan. 1940 yili o`sha joy qazilganda, u erda qum tepasini tekislab, xodachalar va qamishdan juda katta chayla qurilganligi aniqlandi. Professor S. P. Tolstovning taxminiga ko`ra, deb yozadi marhum akademik YA. G`. G`ulomov, bu chaylada 100—120 odam ona urug`i oilasi tartibida yashagan. CHaylada qumni o`yib ishlangan 20 dan ortiq o`choq bo`lgan. Har bir o`choq atrofida baliq suyaklari, kiyik, yovvoyi cho`chqa, qirg`ovul, suv qushlarining suyaklari, o`rdak, g`oz tuxumlarining po`choqlari, yovvoyi jiyda

danaklari, chaqmoqtoshdan yasalgan mayda pichoqsimon asboblar, toshni silliqlab ishlangan bolg`asimon asbob, sopol idish siniqlari va shunga o`xshash narsalar ko`p bo`lgan. Bu joyda hali metall, uy hayvonlari, qo`lda ekiladigan ekin qoldiqlari yo`q. CHaylada topilgan narsalarning hammasi bu joyda qadim zamonda suv bo`lganligidan dalolat beradi. Bu atrof bir zamonlar ko`l va botqoq bo`lgan, unda yovvoyi jiyda danaklari bo`lgan, chaqmoqtoshdan yasalgan mayda pichoqsimon qurollar topilgan joy atrofida paxta daraxtlari o`sgan chakalakzorlar va qamish o`sadigan to`qaylar bo`lgan. CHaylani shu materiallardan yasaganlar. Baliq suyagining ko`pligi bundagi odamlarning asosiy kasbi ko`lda baliq ovlash va to`qayda ovchilik qilishdan iborat bo`lganligidan guvohlik beradi. Metallning yo`qligi, uy hayvonlari va dehqonchilik alomatlarining yo`qligi — bular hali ona urug`i bosqichida yashaganligidan darak beradi. Bu chayla ahli bundan 5000 yillarcha muqaddam yangi tosh (neolit) davrining oxirida yashagan. Bu O`zbekistonda ona urug`i tartibining oxiri hisoblanadi. 4. Ota urug`i davri. Metallning tarqalishi Bu davrgacha odamlar tabiatdagi bor narsalarni tutib va terib eb, tirikchilik qilib kelganlar. Ular chorva boqishni ham, ekin ekishni ham bilmaganlar. Ovchilik va baliqchilikning rivojlanib borishi natijasida kishilar avval misni va keyinroq misga qalayni qo`shishdan chiqqan jez (bronza)ni ishlata boshlaganlar. Turkmanistonda Kopetdog` etaklaridagi soylar quyi oqimida Anav, Qahqa, CHacha, Namozgoh kabi tepalar metall yangi tarqalgan zamonda paydo bo`lgan eng qadimgi o`troq dehqon aholi yashagan qishloqlar xarobalaridan iboratdir. Bu vaqtda Xorazmda Kaltaminor chaylasidagi kabi katta-katta to`da bo`lib yashash davri o`tib, aholi mayda guruhlarga bo`linib, suv toshqinlari chegarasida juda ibtidoiy dehqonchilik va bir oz chorvachilik bilan kun ko`rgan. Ular Turkmanistondagi singari soyning quyi oqimida bo`lmasdan, balki daryo toshqinlari ketidan tentirab yurgani uchun ularning turmushi ancha qoloq, o`ylar ham omonat chaylalardan iborat bo`lgan. Bu xil hali mustahkam o`rnashmagan

dehqon va chorvadorlar madaniyati birinchi marta Xorazmda o`sha Kaltaminor chaylasi yaqinlarida aniqlangani uchun «Toza bog`yop madaniyati» deb atalgan. Qariyb shu xil madaniyat Moxondaryo xavzasida ham topildi. Moxondaryo Zarafshon daryosining qurib qolgan bir irmog`i bo`lib, qorako`l rayonining shimolidagi cho`lda uning (Moxondaryoning) izlari hali yo`qolib ketmagan va uning bo`ylarida o`sha ibtidoiy davr qishloqlari va mozorlari mavjud. Bu joy professor YA. G`. G`ulomov tomonidan 1950 yildan boshlab tekshirilgan. Bu joydagi qishloqlarning suv toshqinlari o`tgan joylaridagi taqir ustida juda ko`p chaylalar o`rni bo`lib, unda bino izlari ko`rinmaydi. Lekin idish, qurol va boshqa narsalar ularning o`troq aholi bo`lganligidan darak beradi. Bunda ibtidoiy ochiq qishloqlar va ularda teshdan, jezdan ishlangan qurollar, zeb-ziynat buyumlari shunchalik ko`pki, u joylarni tekshirish kelgusida katta natijalar berishi mumkin. Qorako`l shaharchasidan qariyb 15 km shimoli-g`arbda Zamonbobo ko`li bo`yida o`sha davr aholisining katta qabristoni topilib tekshirildi. Mozorlarda o`liklarning oyoq-qo`lini bukib, g`ujanak qilib, chap tomonga yonboshlatib ko`mganlar. SHu tariqadagi 41 ta mozor ochildi, ulardan ba`zilarida er va xotin birga dafn etilgan. U zamonda ona urug`i davri bitib, ota urug`i hukmron bo`lgan va erkakning xo`jalikdagi va oiladagi roli ortgan, xotin unga xususiy mulk qatori tobe bo`lib qolgan davr edi. SHuning uchun er o`lsa, xotinini ham o`ldirib birga ko`mish odat bo`lgan. Mozorlarda idishlar, o`qlar, zeb-ziynat buyumlari, ba`zi qurollar, hatto jez oynalar o`likning yoniga qo`yilgan. Lahad qilib ko`mish o`sha vaqtda amalda bo`lgan. SHunga yaqin bir joydan topilgan ikkinchi bir qabristonda ham o`liklarni yuqoridagiday g`ujanak qilib ko`mganlar. Topilgan suyaklar yonida jez isirg`alar, qimmatbaho toshlardan marjonlar, jez bilakuzuklar topilgan. Bu joydagi qishloqlar atrofida ekin erlari bo`lgani, toshqinlarni birlashtiruvchi kichik ariqlar qazilganligi aniqlandi. Bu erlarda janubiy Turkmaniston tepalaridagi singari bo`yoqli sopol idishlar ishlab chiqarishni bilganlar, kulollik charxi ishlatilgan, sug`orib dehqonchilik qilish vujudga kelgan.

Namangan viloyati CHust shaharchasi yonidagi «Buvana mozor» degan joyda ham shunday qishloq topilgan. U erdagi aholi atrofdagi buloq Suvlaridan foydalanib, dehqonchilik qilib, o`troq holda qishloq-qishloq bo`lib yashaganlar. CHustliklarning sopol idishlari Turkmaniston o`troq dehqonlariniki singari bo`yoqli, xilma-xildir. Jezdan quyma buyumlar ko`p ishlatganlar. Xom g`ishtlardan erto`la uylar qurib yashaganlar. Bu qishloq aholisi bundan qariyb 300 ming yil muqaddam, temir davriga ko`chishda ham o`sha joyda kun kechirganlar. Xuddi shunday qishloq Andijon viloyati Qo`rg`ontepa rayonidagi Dalvarzintepada ham topilgan. Bularning har ikkisi ham bir xil bo`lib, bu ahvol jez davrida Farg`ona soylari suvidan foydalanib dehqonchilik qiluvchi o`troq dehqonlar qishlog`i ko`p bo`lgan, degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Jez davrida bunday obod bo`lgan Xorazm, Moxondaryo rayonlari, CHust, Dalvarzin va Kuchuktepada olib borilgan arxeologiyaga oid qazishmalardan shu ma`lum bo`ldiki, CHust madaniyatini yaratgan qadimgi dehqonlar atrofi devorlar bilan o`ralgan mustahkam qishloqlarda paxsa yoki xom g`ishtlardan qurilgan uylarda yashaganlar. Masalan, qadimgi CHust qishlog`i xarobasida uzunligi 286 metr, eni 2—3 metr va balandligi 1,5 metrcha keladigan tashqi devor qoldiqlari ochildi. SHunday devor qoldiqlari Dalvarzinda ham 200 metr masofada topilib, uning eni 4,6 metr, balandligi 2,5 metr keladi. Dalvarzintepada atrofi devor bilan o`ralgan ark xarobasi topilib, devorining uzunligi 130 metrga va balandligi 2,5 metrga teng. Dalvarzintepaning sharqiy qismida hatto 80 m masofada eni 4 mli tosh yo`l ochildi. Bulardan tashqari, bu erda bir necha to`rt burchakli paxsa devorli uylar ham topildi. Dalvarzinda topilgan 900 ga yaqin tosh o`roq, CHustdan topilgan tosh va jez o`roq, 415 tosh yorg`uchoq, don uchun kovlangan 17 ta o`ra hamda kuyib ko`mirga aylangan arpa, bug`doy, tariq, suli donlari va boshqa ashyolar qadimgi dalvarzinliklar va chustliklar asosan dehqonchilik bilan shug`ullanganligini ko`rsatadi. Arxeologiyaga oid topilmalar: suyakdan yasalgan moki, qadoq toshlar, urchuqlar, jez igna va bigizlarga qarab hukm qilganda, aholining turmushida to`quvchilik va tikuvchilik ham ma`lum rol’ o`ynaganligini ko`ramiz.

CHustliklarda hdm, dalvarzinliklarda ham mahalliy degrezlik va miskarlik ancha taraqqiy qilgan. CHunki bu yodgorliklardan juda ko`p metall buyumlar: jez, o`roq, pona, pichoq, kamon o`qlarining paykonlari, nayza uchlari, zeb-ziynatlar, jez oynalar, bilaguzuklar, isirg`alar, cho`lpilar, munchoqlar hamda turli xil jez buyumlar qo`yiladigan tosh qoliplar, shuningdek, degrezlik qo`rasining qoldiqlari topilganligi buning yaqqol dalilidir. CHust madaniyatiga mansub yodgorliklardan topilgan guldor sopol buyumlar kulolchilikning ham ancha rivoj topganligidan guvohlik beradi. Sopol idishlar shakli xilma-xil, ular asosan tovoq, ko`za va xumcha, tuvak, qozon va ko`pgina boshqa xil idishlardan iborat. Sopol idishlarning sirtiga qizil bo`yoq berilib sayqallangan. Ularning bir qismi qora bo`yoqdan turli xildagi geometrik chiziqlar bilan naqshlangan. Agarda CHust madaniyatiga mansub yodgorliklarda chiqqan topilmalar yuqorida qayd etilgan chorvador qabilalarga mansub moddiy madaniyat qoldiqlari bilan solishtirilsa, bronza davrida o`troq dehqonchilik bilan shug`ullangan aholining madaniy jihatdan chorvador qabilalarga nisbatan ancha ustunligi ma`lum bo`ladi. Demak, jez davrida xalq o`zi ekin ekib, o`z qo`lida hayvonlarni urchitib tirikchilik o`tkazish yo`liga o`tgan. Bu narsa jamiyat tarixida juda katta iqtisodiy va ijtimoiy burilish edi. Erga ekin ekish, qo`sh qo`shish kabi asosiy xo`jalik ishlari faqat erkaklarning qo`lidan keladigan ish bo`lib, bu narsa erning, ya`ni otaning oilada hukmronlik holatini mustahkamlaydi. Ona o`z urug`idan ajralib, erning urug`iga o`tadi. Bola otaniki hisoblanib, merosni ham otadan oladi. Hozirgi zamon dehqonchiligi va chorvachiligining asosi o`sha jez davrida, taxminan hozirgi zamonamizdan 4000 yillar avval vujudga kelgan. Misr, Iroq, Janubiy Turkmaniston kabi mamlakatlarda undan ham ilgariroq vujudga kelgan. Bundan keyin jamiyat vohalarda o`troq dehqonlarga, dasht va tog`larda esa ko`chmanchi chorvadorlarga ajraladi. CHorvasi ko`payganlar o`tloq izlab, molini haydab, joydan-joyga qo`chib yurishga majbur bo`lib qoladi. Xullas, Farg`ona, Surxondaryo vodiylarida so`nggi bronza davriga mansub atrofi mudofaa devorlari bilan o`ralib, mustahkamlangan qishloqlar xarobalarini topib tekshirish bronza

davrida o`troq dehqonlar yaratgan madaniyatni o`rganishda juda boy va qimmatli materiallar beradi. 5. Sug`orishning kelib chiqishi Xorazmda Kaltaminor, Tozabog`yop madaniyatlari izlari, Amudaryoning toshqin suvlaridan foydalanib yashagan xalqning madaniyatli ekanligi, bu erda va Moxondaryo xdvzasida toshqin suvlarni chuqur erlarga tortib tushirib, unda tariq, arpa, kunjut, qovoq, bug`doy etishtirilganligi ko`rinadi. Sug`orish kanallarining yo`nalishi o`sha ibtidoiy jamoa tuzumi davrida odam yashagan erlar bilan bog`liq. Toshqin suvlar tartibga solinib, ular kanal holatiga keltirilganligi ma`lum bo`ldi. Farg`ona kabi tog` soylari bilan bog`liq erlarda soylarning oyoqlarida toshib yotgan suvlarni boshqarish yo`li bidan dehqonchilik qilingan. Eng eski dehqonchilik joylari ham avvalo shu toshqinlar atrofida vujudga kelgan. Demak, ibtidoiy jamoa odamlari kanal qurish usulini bilmaganlar. Faqat daryo toshqinlaridan hosil bo`lgan tabiiy suvlardan foydalanganlar. Xullas, asrimizning boshlarigacha butunlay qorong`i bo`lgan ibtidoiy jamoa davri faqat arxeologiya fanining yutuqlari natijasida birmuncha yoritildi. Ashel’ madaniyati davridan tortib to sinf va davlatlar vujudga kelguncha, to`g`rirog`i, O`rta Osiyoda ilk yozma tarixiy ma`lumotlar paydo bo`lgungacha o`tgan bir necha yuz ming yilni o`z ichiga olgan davrda o`lkamiz xalqlari dunyodagi hech bir xalqning ibtidoiy davr tarixidan qolishmaydigan boy tarixga ega ekanligi ma`lum bo`ldi. 5. Qadimgi davr yodgorliklari Bundan 3000 yilcha ilgari odamlar temirni olovda eritish yo`lini topib, uni ishlata boshlaganlar. Bu davrda ishlab chiqarish imkoniyati shu darajaga etadiki, bir kishining mehnatidan unadigan daromad uning bir o`zini boqishgagina emas, balki bir necha kishini boqishga kifoya qila boshlaydi. Dehqonchilikda va chorvachilikda urushda qo`lga tushirilgan asirlar zo`rlab ishlatiladi. Ular qullarga aylantiriladi. Natijada quldorlik jamiyati kelib chiqadi, jamiyat ko`proq qo`l mehnatiga tayana boshlaydi

O`zbekistonda va umuman O`rta Osiyoda bu bosqichning bo`lib o`tgan- o`tmaganligi haligacha mutlaqo tekshirilmagan edi. Qadimgi Xorazm erlarida, g`arbiy Buxoro cho`llarida Ulug` Vatan urushi arafasida o`tkazilgan arxeologiyaga oid tekshirishlar bu masalaga ravshanlik kiritdi. SHu tariqa Amudaryo va Zarafshon etaklarida cho`lga aylanib yotgan katta maydonlarda arxeologiyaga oid tadqiqotlar o`tkazilgan vaqtda bu erlar qadimgi qal`alar, ko`shklar va shaharlarning vayronalari bilan, ular orasidan o`tgan qadimgi sug`orish kanallari izlari bilan to`la ekanligi birmuncha aniqlandi. Arxeologiyaga oid tekshirishlarning aniqlashicha, Xorazmning g`arbida, Qoraqum ichlarida bundan 2500 — 2600 yillar ilgari juda katta qal`alar bino qilingan. Ular ichida imoratlar solingan, aholi bu qal`alar atrofida Amudaryoning qadim Sariqamish ko`liga kirib ketgan tarmog`i bo`lmish Dovdon suvi toshqinlarini boshqarib, unda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullangan. Hozirgi Qoraqalpog`iston tuprog`ida ham ahvol shunday bo`lgan. Bunday ulkan qal`alarning xom g`ishtdan bino qilinishi, toshqin suvlarini tartibga solib, sug`orish kanallari qurilishi bu davrda O`rta Osiyoda Qadimgi SHarq davlatlari tipidagi davlat bo`lganidan darak beradi. Ayni zamonda Gretsiya va eronda maydonga kelgan yozma ma`lumotlarda miloddan burungi VII asrda O`rta Osiyodagi Saklar davlati bilan g`arbiy erondagi Midiya davlati o`rtasidagi Janubiy Turkmaniston erlarida hukmronlik qilish uchun kurash borgani, eronda Ahamoniylar davlati vujudga kelguncha bu joylar Xorazm davlatiga qaram bo`lgani hdqida so`z boradi. Buni g`arbdagi burjua sharqshunoslari pisand qilmagan edilar. Ammo arxeologiyaga oid tekshirishlar bu holning haqiqat ekanligini tasdiqladi va juda ko`p yangi muammolarni o`rtaga tashladi. Bundan 2100 yilcha burun O`rta Osiyoga kelib ketgan Xitoy sayyohi CHjan TSyanning ma`lumotlariga ko`ra, «Davan» deb atalgan Farg`onada 70 ga yaqin katta va kichik qal`alar, 300000 ga yaqin aholi bo`lib, bu erda beda, uzum etishtirilgan va yilqichilik keng rivojlangan.

Katta Farg`ona kanali qurilishida o`tkazilgan arxeologiyaga oid kuzatishlar va keyingi yillarda o`tkazilgan maxsus ilmiy safarlar natijasida esa Farg`ona vodiysida ashel’ va must’e davrlarida odam yashaganligi, keyingi taraqqiyot natijasida jez davrida CHust va Dalvarzin kabi ibtidoiy qishloqlar bo`lgani aniqlandi. Bundan keyingi o`troq madaniyat soylarning etagidagi toshqinlar va ko`llar orasida keng tarqalib, hozir Sirdaryoga yaqin cho`llarda bu davrning xarobalari ko`p uchraydi. Farg`onaning CHjan TSyan safaridan keyingi davrda qanday bo`lganligi haqida yozma ma`lumotlar yo`q, lekin arxeologiya bu xususda ko`p ma`lumotlarni aniqlab berayotir. Ko`pgina burjua sharqshunoslari O`rta Osiyodagi qadimgi madaniyatni yo`qqa chiqarib, bu erlarda madaniyat faqat eron davlati ta`siri ostida vujudga kelib, keyinroq Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) istilosi va umuman greklar hukmronligi ta`sirida taraqqiy qilgan, so`ngra yana xarobalikka yuz tutib, faqat arablar istilosidan so`ng islom dini ta`sirida yana ko`tarilgan degan fikrni ilgari surar edilar. Xorazmda, G`arbiy Buxoro cho`llarida va umuman butun O`zbekistonda arxeologiya yordamida topilgan narsalar va dalillar esa g`arbning bu uydirmalarini fosh qilib tashladi. Eroniylar va greklar istilosigacha hamda undan keyin bo`lgan moddiy madaniyat chetdan kelgan ta`sirning yaqqol izlari emas, albatta. eron pullari Makedoniyadan kelgan, bu erda rasm bo`lgan ba`zi idish shakllari arxitektura yodgorliklari topilgan, ammo buni chetdan kelgan moddiy madaniyat ta`siri tufayli O`rta Osiyo madaniyatida keskin siljish vujudga kelgan deb bo`lmaydi. O`rta Osiyoda quldorlik davrining yuqori taraqqiyoti Parfiya, Gretsiya, Baqtriya hamda Kushon kabi mahalliy xukmronlar zamonida paydo bo`ldi. Bu zamonda qal`alar bino qilishda, sug`orish kanallari qurishda, hunarmandchilik, shaxar hayoti, yo`l ishlari, ichki-tashqi savdo hamda san`atda jiddiy ko`tarilish yuz berganligida sinfiy munosabatlarning keskinlashganligi ko`rinadi. Bu holat yolg`iz Xorazmda topilgan arxeologiyaga oid ashyolardangina emas, balki butun O`rta

Osiyoda o`tkazilgan va o`tkazilayotgan tekshirishlardan ham yaqqol ko`rinib turadi. Ilgari O`rta Osiyoning madaniy-siyosiy va iqtisodiy aloqalari haqidagi targ`ibot faqat eron hamda Old Osiyo bilan munosabat, «Eron ta`siri» degan gaplardan nariga o`tmas edi. Xorazm va Buxoro viloyatida o`tkazilgan arxeologiyaga oid qazishlar O`rta Osiyo xalqlari Russiyaning markaziy rayonlari, ayniqsa Volga daryosining havzasida bo`lgan davlatlar bylan juda qadimdan muntazam aloqada bo`lib kelganini ko`rsatadi. Daliliy ma`lumotlar qadimdan boshlangan bu aloqaning ilgari etarlicha o`rganilmay kelinganini ko`rsatadi. Bu aloqaning ko`pgina qirralari kelajakda yana ham ravshanroq tekshirilishi shubhasizdir. Otashparastlik zardusht (zaroastrizm) dinining rivoji eronda emas, O`rta Osiyoda bo`lganligi arxeologlar tomonidan isbotlandi. Buni qazishmadan topilgan daliliy ma`lumotlar tasdiqladi. Milodimizdan bir necha asr burungi yodgorliklarni tekshirish muhim iarsalarni ochmoqda. CHunonchi, akademik YA.G`.G`ulomov 1936 yili Xorazmning Mang`it rayonidagi qubba tog` ustida zardushtiylarning qabristonini topdi. Unda katta hom g`ishtlardan qurilgan 60 metrli tor bino xarobasi ichida benihoya ko`p odam suyaklari topildi. Suyaklarning ko`miklari g`ajilgan, ba`zi mayda suyaklar mutlaqo yo`q. Suyaklarni allaqaerdan to`plab, binoning ichiga tashlay berganlar. Keyinchalik alohida kishilarning suyaklarini sopoldan yasalgan maxsus qutilar (ossuariylar) yoki ostadonlarga solib, o`sha binoda saqlaydigan bo`lganlar. Arxeologlar zardushtiylarning muqaddas kitobi sanalgan «Avesto»da ham qadimgi yunon yozuvlarida aytilgan marosimga duch kelganlar. «Avesto»da aytilishicha, qadimgi zardushtiylar o`likni erga ko`mishni, suvga tashlashni, o`tda kuydirishni qattiq gunoh deb hisoblaganlar. SHuning uchun o`likni uzoqdagi yalang`och qoyalar ustiga eltib tashlaganlar. Uni yirtqich hayvon va qushlar eb ketganidan keyin uning suyaklari uzoq vaqt quyosh ta`sirida qolib tozalangach, yig`ib olingan va boyagi bino — «novus»da saqlangan. Suyaklarni ossuariylarda saqlash odati keyingi zamonlargacha, ya`ni O`rta Osiyoda musulmonchilik keng

tarqalguncha davom etgan. Bu xildagi suyaklar solingan sopol qutilar hozir O`rta Osiyoning ko`plab joylaridan topilmoqda. Qoraqalpog`istonda Jonbos (YOnbosh) qal`asini qazishda zardushtiylarning otashkadasi, ya`ni o`tga topinadigan ibodatxonasi topilgan. Qal`aning darvozasidan kirilgach, to`g`ri ko`chaning ikki tomoni ikki imorat bo`lib, ko`cha borib qal`aning to`rida shu otashkadaga taqaladi. Uning yonida qal`aning hokimi turadigan katta bino qoldig`i topilgan. Otashkadaning tashqari xonasi atrofiga supalar qilingan. O`rtada erda ovqat qoldiqlari, suyaklar, danaklar, siniq idishlar juda ko`p topilgan. Ichkari xonaning devorlari uzoq yongan olovdan yaltirab qorayib ketgan bo`lib, uyning narigi tomonidagi maydonchada benihoya ko`p kul saqlanib qolgan. Bu kuldan qisman olovxona uyning ichidan ham topilgan. Demak, ichkarida muqaddas olov to`xtovsiz yonib turgan, ziyoratga kelganlar tashqari xonada supalarda o`tiruvchi maxsus din arboblari — «atrabon»larga o`z xddyalarini berib, ular orqali «olovning duosini olib» qaytganlar. Arxeologiya ma`lumotlari va turli e`tiqodlar to`g`risida saqlangan xotiralarning hammasi zardusht dinining vatani xdmda «Avesto» kitobi maydonga kelgan joy O`rta Osiyo, ya`ni Xorazm va Balxda bo`lib, 200 kiyik terisiga zarhal harflar bilan yozilgan bu kitob, 1992 yili Dushanbeda oddiy qog`ozda nashr etildi va haqiqatdan ham uning Vatani o`lkamizda ekanini tasdiqlaydi. Milodimizdan avvalgi III asrdan boshlab O`rta Osiyo va SHimoliy Hindiston Grek-Baqtriya davlati, so`ngra Kushon hamda eftalit davlatlari qo`l ostida bo`lgan; o`sha zamondan bu ikki mamlakat orasida ma`lum munosabat boshlangan. Mavjud yodgorliklar bu to`g`rida juda ko`p ma`lumot beradi. 1933 yili Termiz rayonida, Ayritom degan joyda, budda dini ibodatxonasining xarobasi topilgan. Ibodatxonada buddaning haykali va boshqa ibodatxona qismlari qatorida toshdan yasalgan odam haykallari topilgan; ular musiqa chaluvchi, xadyalar tashuvchi erkak va ayol haykallari bo`lib, ibodatxonaning tashqi tomon karnizi shu haykallar bilan bezatilgan. Haykallarning qiyofasida, kiyimlarida Hindistonga xos belgilar yorqin bo`lib, bu san`at ikki mamlakat orasidagi munosabatlarning samarasidir.

II asrda Kushon davlati budda dinini Hindistondan O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonga tarqatib, uni davlat dini darajasiga ko`targan. O`zbekistonda, ayniqsa uning janubiy rayonlarida va SHarqiy Turkistonda topilgan ko`plab buddizm yodgorliklari o`sha davrga qarashlidir. III asrda eronda moniy dini vujudga keldi, lekin u uzoq saqlanmadi, uning tarafdorlari O`rta Osiyo va SHarqiy Turkistonga qochib o`tib, ko`proq savdo yo`li ustidagi shaharlarda bu dinni tarqatdilar. Ba`zi arxeolog olimlar o`rta Osiyoda topilgan ko`plab suratkashlik va haykaltaroshlik yodgorliklaridagi tasvirlarning murakkabligiga qarab, ularni moniy dini bilan bog`lashga harakat qiladilar. Aslida bu hol Kushonlar hukmronligi davri (I-II asrlar) — quldorlik tuzumining o`rta Osiyo sharoitida eng rivojlangan davri bo`lganligi bilan bog`liqdir. Bu davrda, bir tomondan, qabilalarning o`troqlikka ko`chib, sug`oriladigan erlarda joylashish jarayoni kuchaygan - bo`lsa, ikkinchidan, quldor aristokratiya jamoalar erini tortib olib, o`zlashtira boshlaydi, shu tariqa jamoalar o`z ichidan buzilib, butun-butun qishloqlar quldor aristokrat «dehqon»larga tobe bo`lib qoladi. Bu feodalizmning kurtaklari edi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. «Vatan sajdogox kabi muqaddasdir. Toshkent O`zbekiston 1996 yil. 2. Artsikovskiy A. V «Arxeologiya asoslari» Toshkent. “O`qituvchi” 1974 y. 3. Axmedov B. «O`zbekiston xalqlari tarixi manbalari» Toshkent. “O`qituvchi” 1991 yil 4. Nabiev A. «Tarixiy o`lkashunoslik» Toshkent. “O`qituvchi” 1996 yil 5. Sulaymonova F. G`arb va shark. Toshkent. “O`zbekiston” 1997 yil

Похожие

Qadimgi Xorazm ibtidoiy davrda

Ibtidoiy oila va nikoh

O’rta osiyo ibtidoiy tarixining davri va bosqichlari ibtidoiy tarixni davrlashtirish

Ibtidoiy davrda tillar va etnoslar

Ibtidoiy jamiyatda dehqonchilik va chorvachilik