IX-XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari davlatchiligi tarixi - История - Рефераты

IX-XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari davlatchiligi tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

IX-XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari davlatchiligi tarixi Reja: 1. Tohiriylar davlati . 2. Safforiylar davlati.

Tohiriylar davlati. Mahalliy zodagonlarning kuchayuvi. Movarounnahr va Xurosonda arab bosqinchilariga qarshi tinimsiz davom etgan xalq xarakatlari arab xalifaligining qudratiga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Bunday harakatlar xalifalikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotini ma’lum darajada zaiflashtirib, o‘z navbatida bu jarayonlar mahalliy zodagonlarning xalifalikdagi idora tizimiga kirib borishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan edi. Ta’kidlash lozimki, Movarounnahrda arablar bosqinining ilk davridayoq boshlangan xalq harakatlari Muqanna qo‘zg‘oloni bostirilgach ham to‘xtamasdan davom etaverdi. Misol uchun, 806 yilda Samarqandda Rofe’ ibn Lays boshchiligidagi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Shahardagi xalifaning noibi o‘ldirilib, Samarqand bir muncha muddat qo‘zg‘olonchilar qo‘lida bo‘ldi. Qo‘zg‘olonning ko‘lami asta-sekin kengayib unga Farg‘ona, Xo‘jand, Buxoro, Ustrushona, Xorazm, Chag‘aniyon va Xuttalyon aholisi ham qo‘shildi. Keng ko‘lamda tus olgan bu qo‘zg‘olon faqat 810 yildagina, qo‘zg‘olon rahbari Rofe’ ibn Lays xoinlik yo‘lini to‘tib arablar tomoniga o‘tganidan so‘ng bostiriladi. Undan keyingi yillarda ham goh Sug‘dda, goh Ustrushonada, goh Farg‘onada qo‘zg‘olonlar bo‘lib, ular shafqatsizlarcha bostirilgan bo‘lsa-da, bunday harakatlar xalifaning noiblari Movarounnahr va Xurosonni faqat zo‘ravonlik va qurol kuchi bilan ushlab tura olmasliklarini ko‘rsatdi. Bunday harakatlardan so‘ng xalifaning noiblari mahalliy zodagonlarni boshqaruv tizimiga nisbatan keng miqiyoslarda jalb etish choralarini ko‘rdilar. Bunday siyosat yurgizish yo‘li bilan Abbosiy xalifalari mahalliy zodagonlarning mustaqillikka bo‘lgan intilishini sindirish va aynan mahalliy zodogonlar yordamida xalq harakatlarini bostirishni rejalashtirgan edilar. Aynan shuning uchun ham xalifa Mansur (754-775 yy) hukmronligi davridan boshlab va uning vorislari xalifa Mahdi (775-785 yy) va Xorun ar-Rashid (786-809 yy) davrlarida Mavorounnahrning turli viloyatlarini asosan Barmakiylar va Somoniylar xonadonidan bo‘lgan, mahalliy zodagonlardan chiqqan vazirlar boshqarganlar. Ammo, bu holat O‘rta Osiyoda xalifa hokimiyatini

mustahkamlashga olib kelmay, aksincha, O‘rta Osiyoni arab hukmronligidan ozod etish uchun imkoniyatlar yaratilishiga turtki bo‘ldi. Ayni paytda, Eronda va O‘rta Osiyoda shuubiylik (arablarga qarshi) harakati keng qo‘loch yoydi. IX asrning o‘rtalaridan boshlab shuubiylik arablarga qarshi xalq harakatlarining mavkuraviy asosiga aylandi (bu harakat asosan qishloq aholisi orasida yoyilgan edi). Shuningdek, ushbu harakatga tayangan mahalliy zodagonlarning arab xalifaligidan mustaqil boshqaruvga intilishi tobora kuchayib bordi. Bunday intilish ayniqsa, Barmakiylar xonadoni orasida nihoyatda kuchli edi. Barmakiylarning arab xalifaligi ta’siridan iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqilligining kuchayib ketayotganligidan xavfsiragan Xorun ar-Rashid bu xonadon barcha vakillarini o‘ldirishga buyruq berdi. Xorun ar-Rashid xalifalik siyosatini qo‘llab-quvvatlovchilarni ko‘paytirish maqsadida musulmon dindorlarining mavqeini ko‘tarib yubordi. YA’ni, musulmon dindorlariga katta miqdordagi yerlarni bo‘lib berdi. Ayni vaqtda mahalliy zodagonlarni xalifa tomonga og‘dirish siyosati olib borildi. Ammo, bunday harakatlar xalifalik uchun ijobiy natijalar bermadi. Ayniqsa, 809 yilda Xorun ar- Rashid vafot etganidan so‘ng taxt uchun bo‘lgan kurashlarda yana bir yangi xonadon vakillari tarix sahnasida paydo bo‘ldi. Bu Tohiriylar sulolasi edi. Tohiriylar davri. Bu sulolaning ilk vakili Roziq ibn Sayqal Horun ar- Rashid davrida Seyiston hokimi Abumuhammad Talx ibn Abdulloh qo‘lida xizmat qilgan. Uning Mus’ab, Xusayn va Toxir degan o‘g‘illari bo‘lib, keyinroq Toxir Hirotdagi Bo‘shang shahrining hokimi bo‘ladi. Ma’lumki, Xorun ar-Rashid vafotidan so‘ng uning katta o‘g‘li Amin xalifa bo‘ladi. Ammo Xorun ar- Rashidning kichik o‘g‘li Ma’mun (Ma’mun-laqabi, asli ismi Abdulla) ham taxtga da’vogar edi. Shu bois 811 yildan boshlab aka-ukalar o‘rtasida toj-taxt uchun kurash boshlandi. Ushbu kurashda Tohir ibn Husayn Ma’mun qo‘shinlariga boshchilik qilib 813 yilda Bag‘dod shahrini egallaydi va Ma’mun xalifalik taxtiga o‘tiradi. Ma’mun xalifa bo‘lib olgach (813-833yy) Tohir ibn Husayn tez orada xalifalikning eng nufuzli kishilaridan biriga aylanadi va 815 yildan boshlab xalifalik qo‘shinlarining bosh sarkardasi lavozimida ishlaydi.

821 yilda xalifa Ma’mun Toxir ibn Husaynni Xuroson viloyatiga noib etib tayinlaydi. Toxir Xuroson noibligining poytaxti qilib Nishopur shahrini tanladi. U Huroson va O‘rta Osiyo viloyatlarini (Tabariston, Jurjon, Ray, Kirmon, Xuroson, Seyiston, Movarounnahrning janubi) mustaqil hokim sifatida boshqarib, 822 yilda xalifa nomini xutba namoziga qo‘shib o‘qishni ta’qiqladi. Bu esa ochiqdan-ochiq xalifadan o‘zini mustaqil deb e’lon qilish edi. Lekin Toxir ibn Husayinning bu rejasi amalga oshmadi. U to‘satdan vafot etdi. Taxmin qilishlaricha, bu holat xalifaning o‘z noiblari ustidan siyosiy hukmronligini mustahkam tutishga intilishidan dalolat beradi. Yuqoridagi voqeadan qat’iy nazar, xalifa Ma’mun Toxirning o‘g‘li Talxa ibn Toxirni Xuroson noibi etib tiyinlaydi. Zamonaviy adabiyotlarda berilishicha, mahalliy sulola vakillarini noib bo‘lib qolganligining sababi, xalifalikning aynan mahalliy hukmdorlarning kuchidan arablarga qarshi qo‘zg‘olonlarni bostirishida foydalanishi edi. Shuningdek, Xuroson noibining muhim vazifalaridan yana biri o‘ziga qarashli hududlarda ayrim viloyat hokimlarini saylash bo‘lgan. Jumladan, Toxir ibn Husaynning o‘zi Somoniylarni Samarqand, Farg‘ona va Shoshga hokim bo‘lishlarini rasman tasdiqlagan. O‘sha davrda Xuroson noibligiga quyidagi viloyatlar kirgan edi: Movarounnahr, Xorazm, Seyiston, Ko‘histon, Kermon, Ko‘mis, Tabariston va Jurjon. Ular hajmiga ko‘ra katta va kichik tumanlardan iborat bo‘lgan. 50 yildan ziyodroq hukmronlik qilgan Tohiriylar sulolasining vakillari qo‘yidagilar edi.: Toxir ibn Husayn (821-822yy); Talxa ibn Toxir (822-828yy); Abdulloh ibn Tohir (828-844yy); Tohir II ibn Abdulloh (844-862yy) Muhammad ibn Tohir (862-873); Tohiriylar mustahkam hokimiyat yaratish va qishloq xo‘jaligini tartibga solish borasida jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirdilar. Ular yangi kanallar bunyod etib suvdan foydalanishni yaxshilash choralarini ko‘rdilar.

Abdulloh ibn Toxirning buyrug‘i bilan o‘lkadagi yirik qonunshunoslar sug‘orish uchun foydalaniladigan suv taqsimoti qonunlari to‘plami – Kitob al- kuniyni tuzdilar. Ushbu qonunlar yuzlab yillar mobaynida Movarounnahrda suvdan foydalanishdagi bahs-munozaralarni hal etishda asos bo‘lib xizmat qilgan. Tohiriylar shunday ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yuritganlarki, bu siyosat asosan aholining hukmron tabaqalarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan edi. Misol uchun, bizga qadar saqlangan Toxir ibn Husaynning o‘g‘li Abdullohga yozgan xatida shunday deyiladi: «Shuni bilginki, boylik ko‘payib xazina to‘lib toshganda ham u daromad keltirmaydi. U fuqaro zarurati, ular haq-huquqlarini ado etishga, ularni tashvish va qarzlardan ozod etish uchun sarflangan taqdirdagina ko‘payadi, ortib boradi; bu bilan xalq ommasining e’tibori qozoniladi; shu bilan xalq farovonligi ta’minlansa, bu hokimlarga zeb beradi, davronning emin-erkinligi shu bo‘ladi, shuhrat va qudrat bag‘ishlaydi; shu bilan birga agar shunday ish yuritsang, yer solig‘ini katta miqdorda undirish imoniyatiga ega bo‘lasan va boyliging oshadi. Bu bilan sen xalq ommasiga saxovat qo‘lini ochsang, boyliging ortadi, kuch-qudrat egasi bo‘lasan, qo‘shin saqlaysan va hammani o‘zingga maftun etasan». Tohir o‘z o‘g‘lini mana shunday «mohirona» siyosat yurgizishga chaqiradi hamda Abdulloh ibn Tohir qaysidir ma’noda otasining maslahatlariga amal qilgan edi. O‘z davrida Abdulloh yirik yer egalari va davlat amaldorlari tomonidan ayrim yerlardagi dehqonlarga nisbatan bo‘layotgan nohaqliklarni imkoniyat darajasida cheklashga harakat qildi. U dehqonlarning ahvolini birmuncha tartibga soluvchi maxsus farmon e’lon qildi. Manbalarning guvohlik berishicha, bu farmonda jumladan shunday deyiladi: «Olloh bizni ularning (dehqonlarning – E.B.) qo‘li bilan boqadi, bizni ularni og‘zi bilan olqishlaydi va ularga ozor berishni ta’qiqlaydi». Albatta, bu bilan Abdulloh butunlay ziroatkor-dehqonlarning manfaatlarini himoya qiluvchi hukmdor bo‘lgan, deb bo‘lmaydi. U «dehqonlarga ozor bermaslikni» talab qilishiga sabab, busiz davlat xazinasiga yetarli soliqlar kelib tushmas edi.

Ahvolni yaxshilash uchun ayrim harakatlar qilingan bo‘lishiga qaramay, Tohiriylar davrida aholi ko‘pgina qatlamlarining ayniqsa, ziroatkor-dehqonlarning ahvoli og‘ir bo‘lib qolaverdi. Misol uchun, 844 yilda Abdulloh ibn Tohir ziroatkor- dehqonlardan olingan xirojdan 48 mln. dirham to‘plagan edi. Soliqlarning ko‘pligi dehqonlarning qo‘zg‘olon ko‘tarishiga olib kelgan. Tohiriylar bu qo‘zg‘olonlarni shafqatsizlarcha bostirib turganlar. Bu hol ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlar bir qadar saqlanib qolganligini ko‘rsatadi. Manbalarda Tohiriylarning islomlashtirish siyosatida mustahkam turganliklari qayd etiladi. Ular huquqiy munosabatlarni islom peshvolariga tayangan holda rivojlantirganlar. Shuning uchun ham Tohiriylar islom dinini xalq orasida keng yoyish siyosatini davom ettirib, islom ruhoniylarini asosiy tayanch deb bilganlar. Talxa ibn Toxir davrida zardo‘shtiylik dini saqlanib qolgan Ustrushonada ham islom dini qabul qildirilgan. O‘z hukmronlik yerlarida mustahkam tartib saqlanishini xohlagan Abdulloh ibn Tohir o‘ziga qarshi har qanday harakat yoki qo‘zg‘olonning oldini olishning eng muhim usuli – soliq yig‘uvchilarning suiste’molliklariga yo‘l qo‘ymaslikda deb hisoblar edi. U turli soliqlarning miqdorini kamaytirmagan bo‘lsa-da, soliqlar yig‘ishda turli jinoiy ishga qo‘l urganlarni jazolar edi. Amal va mansab egalarining o‘zboshimchaligini oldini olish va davlat xazinasiga ziyon yetkazmaslik maqsadida Adbulloh o‘z qo‘l ostidagi o‘ziga sodiq kishilar orasidan ayg‘oqchilar tanlab, ularning xizmatidan foydalanar edi. Bunday maxfiy shaxslar joylarda hukmdorlarning yurish-turishi, har bir mansabdorning Abdulloh oldidagi majburiyatlarini qay darajada bajarishlari xususida noibga xabar yetkazib turishgan. Demak, amaldor xoh viloyat hokimi bo‘lsin, xoh yirik dehqon bo‘lsin, Abdullohning nazorati ostida bo‘lgan. Tohiriylar davlati ko‘p sonli bilimdon amaldorlarga muhtoj edi. Shu bois Abdulloh ibn Tohir aholining barcha qatlamlari ma’lumot olishini ta’minlashga harakat qildi. Manbalarning ma’lumot berishicha, Abdulloh otasi Tohir singari shoir bo‘lgan.

Abdullohning Marv, Amul va Xorazmni boshqarib turgan jiyani Mansur o‘zining falsafiy asarlari bilan mashhur bo‘lgan. Abdullohning o‘g‘li Toxir II ham otasidan o‘rnak olishga harakat qilgan. Umuman, Abdulloh va Toxir II hukmronliklari davri mahalliy madaniyatning qayta tiklanish davri bo‘ldi. Ammo, bu o‘ta murakkab va qiyin jarayon edi. Gap shundaki, Toxiriylar sulolasi vakillarining o‘zlari, xususan, Abdulloh ibn Toxir o‘zining arab madaniyatiga xayrixoxligini ta’kidlar edi. Shunga qaramasdan bizga qadar yetib kelgan ayrim yozma manbalar va moddiy ashyolar mahalliy madaniyat rivojidan dalolat beradi. Safforiylar davlati. IX-X asrning boshlariga kelib ilgarigi davrlarda bo‘lgani kabi, O‘rta Osiyo dehqonchilik voholaridagi davlat hokimiyatining asosiy vazifalaridan biri-ko‘chmanchilar hujumlaridan himoyalanish edi. Aynan mana shu maqsadlarda bu davrda qurolli ko‘ngillilarning maxsus guruhlari, din uchun kurashuvchilar - g‘oziylar guruhlari tuziladi. G‘oziylar guruhlarining asosiy qismini kasodga uchragan dehqonlar va hunarmandlar tashkil etar edi. Mahalliy hukmdorlar dehqonchilik vohalari chegaralarini dasht chegaralaridan himoya qilish uchun g‘oziylar guruhlaridan foydalana boshlaydilar. Arab mualliflarining ma’lumot berishlaricha, g‘oziylar «mahalliy hukmdorlar uchun bir vaqtning o‘zida ham tayanch, han notinchlik sababi» ga aylana boshlaydilar. Chunki bir tomondan ular ko‘chmanchilarning hujumlariga qarshi turib, dehqonchilik vohalarini ularning hujumlaridan saqlab tursa, ikkinchi tomondan, ko‘p hollarda mahalliy zodagonlarga qarshi halq harakatlarining faol ishtirokchilari edilar. IX asrning 70-yillarida g‘oziylarning qurollangan guruhlari O‘rta Osiyo va Eron chegaralaridagi xalq harakatining asosini tashkil etardi.Bu xalq harakatlaridan hunarmand misgar (saffor) aka-uka Yoqub va Amr ibn Layslar (Safforiylar) o‘z niyatlarini amalga oshirish uchun foydalandilar. Avval boshda Safforiylar kichik bir qaroqchilar guruhini to‘zadilar va keyinroq, Seyistondagi g‘oziylar guruhlariga qo‘shiladilar. Qat’iyatlilik hamda lashkarboshilik qobiliyatiga ega bo‘lgan Yoqub ibn Lays tez orada g‘oziylar guruhlarining boshlig‘iga aylanadi. Yoqub

boshchiligidagi g‘oziylar guruhi Seyistondagi siyosiy hayotga faol aralasha boshlaydi va xalq harakatlaridan foydalanib 861 yilda Seyistonning markazi Zaranj shahrini egallaydi hamda bu yerdan Toxiriylar noiblarini haydab yuboradi. Shu tariqa Yoqub Seyistonning hokimi bo‘lib oladi hamda 10 yil davomida Toxiriylarning so‘nggi hukmdori Muxammad ibn Toxir egallab turgan xalifalikning sharqiy viloyatlarini ulardan tortib oladi. 873 yilda Yoqub Toxiriylar qo‘shinlarini tor-mor etib Xurosonning poytaxti Nishopur shahrini egallaydi va shu bilan Mavorounnahr va Xurosondagi Tohiriylar hukmronligiga barham beradi. Bag‘doddagi xalifalik hokimiyati Yoqubning muvaffaqiyatlaridan anchagina xavotirga tushib, unga qarshi bir qancha choralar ko‘rgan bo‘lsada, bu harakatlar besamar tugadi. 784 yilda xalifa bo‘lib o‘tgan voqealarni tan olib Yoqubni Xuroson va Mavorounnahrga noib etib tayinlashga majbur bo‘ladi. Manbalarning ma’lumot berishicha, Yoqub ibn Lays izzat-ikromni, xushomadgo‘ylikni, tantanalarni yoqtirmaydigan, oddiy aholi qatori yashagan hukmdor bo‘lgan. Ammo, uning harbiy lashkarboshlik qobiliyati kuchli edi. Yoqub to‘zgan qo‘shinda qat’iy tartib-intizom o‘rnatilgan bo‘lib, u o‘zi jasorat ko‘rsatgan holda, askarlari, ularning boshliqlari va suvoriylardan ham jasorat talab qilgan. Yoqub qo‘shinlarining asosiy qismi al-mutatavviya (ko‘ngillilar, ularni «ayyorlar» ham deb ataganlar) tashkil etgan bo‘lib, bu qism doimiy ravishda yersiz dehqonlar va ishsiz hunarmandlar hisobiga to‘lib turgan. Ayyorlar orasidan janglarda jasorat ko‘rsatganlar harbiy boshliq – sarhang lavozimiga ko‘tarilgan. Qo‘shinda ayyorlardan tashqari ozodagon-erkin jangchilar va g‘ulom-qo‘llar guruhlari ham bo‘lgan. Qo‘shinga har uch oyda bir marta maosh berilgan. Qo‘shinlar vaqti-vaqti bilan harbiy ko‘rikdan o‘tkazilib turilgan. 876 yilda Yoqub ibn Lays xalifa hokimiyatini egallash maqsadida Bag‘dodga qo‘shin tortadi. Bag‘doddan 100 km uzoqlikdagi Dar al-Akul degan joyda Yoqub va xalifa qo‘shinlari to‘qnashib Yoqub mag‘lubiyatga uchraydi. Ushbu muvaffaqiyatsiz yurishdan so‘ng uch yil o‘tgach Yoqub ibn Lays vafot etadi va uning o‘rnini ukasi Amr ibn Lays egallaydi. Amr ibn Lays xalifaga o‘z vassalligini bildirganidan so‘ng Mavorounnahr va Xurosonni boshqarish huquqini beruvchi

yorliq oladi. Ammo, Toxiriylarda bo‘lgani kabi Safforiylar ham amalda xalifalikdan mustaqil siyosat olib borganlar. Manbalarning ma’lumot berishicha, Amr ibn Lays mohir siyosatchi va tashkilotchi, harbiy ishni puxta bilgan shaxs bo‘lgan. Safforiylar hukmronligi davrida xalqning ahvoli sezilarni darajada yaxshilanmadi. Vaholanki, ular xalq harakati natijasida hokimiyat tepasiga kelgan edilar. Safforiylar asosan mayda va o‘rta hol yer egalariga suyangan holda davlatni idora qildilar. Ular xalqdan olinadigan soliq miqdorini o‘zgartirmadilar. Shuning uchun ham keng xalq ommasi ularni qo‘llab quvvatlamadi. IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Somoniylar sulolasi tarix sahnasida paydo bo‘ldi. 900 yilda Buxoro ostonasida Amr ibn Lays qo‘shinlari Somoniylardan mag‘lubiyatga uchradi va Safforiylar hukmronligi tugatildi.

Adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000.

Похожие

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

O‘rta asr adabiyoti

Buxoro xonligi davlatchiligi tarixi

Qo‘qon xonligi davlatchiligi tarixi

Xiva xonligi davlatchiligi tarixi