Ислом асрларида Узбекистонда мовароуннахрда диний ва сиёсий бошкарув уйгунлиги - История - Рефераты

Ислом асрларида Узбекистонда мовароуннахрда диний ва сиёсий бошкарув уйгунлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

www.arxiv.uz Ислом асрларида Ўзбекистонда мовароуннаҳрда диний ва сиёсий бошқарув уйғунлиги Мовароуннаҳрга ислом расмий кириб келгач , Мовароуннахр умавийлар халифалиги , ундан сўнг аббосийлар халифалари таркибига киради . Сомонийлар давлатига асос солингач, 261-ҳижрий йилда аббосийлар халифалигидан озод бўлиб, 289-ҳижрий йилгача Мовароуннаҳр ва Хуросонни сомонийлар бошқарди1. Аббосийлар ва сомонийлар давлати хукми мобайнида пойтахти Бухоро бўлган ушбу давлат илмга ва олимларга катта эътибор берди. Маданият ва дин тарқатувчи марказга айланди. Инсониятга ва ислом тамаддунига кўпгина буюк ва машхур олимларни тақдим қилди:Абу Мухаммад Абдуллох ибн Мухаммад Албухорий (870 милодий йили вафот этган)Имом Муҳаммад Ат Термизий (892 милодий йили вафот этган)Имом Ал Мотуридий (949 милодий йили вафот этган)Абдуллоҳ ибн Мухаммад ибн Ёқуб ибн Алхорисий Алкалобозий (240 хижрий 958 милодий йили вафот этган)Абу Бакр Абдуллох ибн Мухаммад ибн Бадиил Алашқар (242 хижрий 954 милодий вафот этган)Алхаким Ассамарқандий (954 милодий йили вафот этган)Ушбу мазҳаб сомонийлар давлатида тарқалган бўлиб, унинг машъал марказига айланган эди2. 4-ҳижрий, милодий 10-асрларда қорахонийлар Мовароуннахрни босиб олиб ва унда ўз ҳукмларини ўтказдилар. Сомонийлар давлати тугатилди. Ҳижрий 482, милодий 1089 йилгача Мовароуннаҳрда ҳукм сурдилар. Шундан сўнг салжуқийлар султони Маликшоҳ Жайхун дарёсидан ўтиб, Мовароуннаҳрни салжуқийлар давлатига қўшди. Бироқ у қорахонийлар давлатини йўқ қилиб юбормади, уларни Мовароуннахда ўз ноиблари қилиб қолдирди. Шу вақтдан бошлаб, қорахонийлар Мовароуннаҳрда салжуқийлар давлатига тобе вилоят сифатида ҳукм юритдилар3. 1 док. Муҳаммад Жамолиддин Сурур.

www.arxiv.uz “Шарқда ислом маданияти тарихи”. Қоҳира 1965й. 81 бет2 Эҳсон Зиннун Абдуллатиф Ассомирий. “Бухоро шаҳрининг ислом кириб келганидан 4- ҳижрий, 10-милодий асргача маданий тарихи”. Иордания Ярмук университетида магистрлик диссертацияси. 1997й. 181 бет.3 док. Сайид ибн Ханифа. “Ислом фатҳлари ва Шарқда мўғуллар истелосигача ислом давлатлари тарихи”. Ар-Риёд, Саудия Арабистони Мамлакати. 360 бет.99Салжуқийлар ҳукмронлик қилган даврлари хам Мовароуннаҳрнинг фақатгина айрим минтақаларида илм-фаннинг гуллаб-яшнаш даври ҳисобланади. Хусусан, Бухорода бир қанча диний иншоотлар қурилди. Масалан, Мағоқий Аттор масжиди, баъзи уламолар ва ислом шайхларига мақбаралар қурилди. 526 ҳижрий йилда Қатавон жангидан сўнг салжуқийлар ва уларнинг султони Санжар қорахитойлар қўшини томонидан енгилди. Шундан сўнг хоразмийлар давлатига асос солинди (551-629 ҳижрий) (1156-1231 милодий). Хоразмни бошқарганлар ўз мамлакатларини салжуқийлар давлати хисобига ташкил қилдилар.Хоразм султони Аловутдин Такеш салжуқийлар султони Тўғрул 3 нинг устидан 590 хижрий йилда ғалаба қозонгач, унинг давлати янада кенгайди4.Хоразмийлар давлати гуллаб-яшнаган даврда кўпгина диний ва илмий иншоотлар барпо этилди. Аммо тез орада уруш ва низолар сабабли хоразмий султонларининг илм ва олимларга эътибори камайди, уларнинг бутун кучлари мўғулларга қаратилди. Бунинг натижасида 628-ҳижрий йили султон Жалолиддин Мангуберди ўлдирилди ва Хоразм давлатини мўғуллар босиб олди5. Мўғуллар даврида Мовароуннаҳр кўп нотинчликларга дучор бўлди. Таълим ва илмий, диний иншоотлар аянчли аҳволга тушди. Мўғуллар кўплаб иншоатларни, масжид ва мадрасаларни буздилар. Кўп олимлар Эрон, Ироқ ва Сурияга сафар қилдилар. Мўғуллар Эронни хам, Ироқни хам босиб олиб, Шомга ҳам бостириб кирдилар. Айнужалут номли ерда Миср мамлуклари бошлиғи Қутуз муғулларни енгди. Айтишларича, у асли Хоразмдан бўлиб, тарихий манбаларда ёзилишича, у султон Жалолиддин Мангуберди билан қариндош

www.arxiv.uz ва Амир Мамдуднинг ўғли. У Жалолиддин Мангубердининг қизи малика Жиадга уйланган. Шундан келиб чиқиб, мўғуллар даври илм ва дин учун талафотлар даври ҳисобланади, чунки мўғуллар ислом динига эътиқод қилмас эдилар. Шунга қарамай, кейинги асрларда исломни қабул қилдилар ва Ҳиндистон, Эрон ва бошқа мамлакатларда исломий мамлакатларга асос солганлар. Шу билан бирга ушбу давр Мовароуннаҳр учун илм, маданият ва динда талафотлар даври хисобланади.Шундан сўнг темурийлар давлатига сос солинди. Уни Барлос қабиласи бошлиғи ва Мовароуннаҳрдаги Кеш ва Нахшаб ҳокими Амир 4 док. Сабри Салим. “Хоразм турклари мусулмон Яқин Шарқида”. Қоҳира. 2000 й. 21 бет.5 док Саад ал-Ғомидий “Покистон ва Ҳинд юртларида ислом фатҳлари, мўғуллар истелосигача ислом давлатлари тарихи”. 156 бет.100Темур ибн Тарағай барпо этди. Амир Темур Шаъбон ойининг 5 сида, 736 ҳижрий, 1335 милодий йилларда Кеш вилоятининг Самарқанд яқинидаги Шаҳрисабз қишлоғида туғилган. Форс тилида яшил шаҳар маъносини берувчи Шаҳрисабз қишлоғининг исми қишлоқнинг барча жойларини қоплаган яшилликнинг сероблигидан эди. арихчи Шарофиддин Али Яздий ўзининг “Темур тузуклари” китобида Амир Темур болалигидан диний, сиёсий ва ҳарбий тарбия олган. Унинг отаси бошқарув, сиёсат, жасурлик, от миниш ва илмга ўргатган. Амир Темур кўп вақтини Қуръон ўқиб, от миниб ва шахмат ўйнаб ўтказган. Амир Темур малика Ўлжойга уйланган. У ўз нуфузини ёйиш, ҳукми ўтадиган жойларни кўпайтириш харакатида Чиғатой давлатига қарши кўп урушлар қилган. Бир қанча урушлардан кейин подшоҳ Қамариддин устидан ғалаба қилиб, Чиғатой давлатини босиб олган6. Сўнгра Самарқандни эгаллаган. Шунингдек, Хоразм мамлакати тахтини эгаллаган. Булардан сўнг Амир Темур 782 ҳижрий, 1380 милодий йили Хуросон ва Эронни эгаллаган, сўнгра Исфахонни, ундан сўнг Ироқни эгаллаган. 795 ҳижрий йили султон Ал-Илхоний Аҳмад Жалоил устидан ғалаба қозониб, Бағдодга кириб борган. Шу йўсинда халифалик пойтахти Бағдод Амир Темур томонидан қулатилган. Шунингдек, Бакр, Тикрит каби ўлкалар хам бир оз қаршиликдан сўнг босиб

www.arxiv.uz олинган. Оз муддат ичида Арманистонни ҳам эгаллаган, Ғарбга қараб олға юришда давом этиб, Ўрта ер денгизи соҳилларигача етиб борган. Салтанатни кучайтириш ва мамлакатни кенгайтириш сафари 5 йил атрофида давом этиб, сўнгра у ўз шаҳри Самарқандга қайтган ва уни ўз империяси пойтахти қилиб, шу ердан бутун империяни бошқарган (799 ҳижрий, 1396 милодий) . 63 ёшдан ошганида Тўкил хонимга уйланган. Дилкушо номли (қалбларни очувчи) қасрда мисли кўрилмаган серҳашамликда яшаган. Серҳашамлик Амир Темурни урушларни давом эттириши ва мамлакатни кенгайтиришдан тўхтатмаган. Шу йўсинда у Ҳиндистонни ва бошқа Осиё мамлакатларини босиб олган7. Амир Темур асри санъат, архитектура, ҳунармандчилик ва ишлаб чиқариш соҳаларида Осиёнинг энг гуллаган даври ҳисобланади. Бунинг энг ёрқин далили Осиё давлатлари бўйича чўзилган юзлаб улкан меморий иншоотлар бўлиб, улар айниқса Самарқанд шаҳрида кўпдир. Уларнинг энг машҳури ушбу шаҳардаги улкан масжиддир.6 док. Иброҳим Омир. “Темурийлар даврида Самарқанд меморчилиги”. Қоҳира университети, архитектура факултети, “Мусулмон дунёси шарқи тарихий ёдгорликлари” анжуманида илмий доклад. 1998 й. 119 бет.7 Герман Вамбери. “Бухоронинг энг қадимий асрлардан ҳозирги давргача тарихи”. Қоҳира 1962 й. 222 бет101Амир Темурдан сўнг темурийлар давлатининг энг машҳур подшоҳи Улуғбек ибн Шохрух бўлиб, у Амир Темурнинг неварасидир. Асл исми Муҳаммад Тарағай. 15 ёшида ҳокимият тепасига келгач, Улуғбек номини олган. Унинг ҳокимияти даври темурийлар империяси ҳокимлари ҳукм сурган энг узун вақт ҳисобланади. Улуғбек даврида юзлаб улкан меморий иншоотлар қурилган бўлиб, ҳанузгача ўзига хос улуғворлик ва меморий услуби билан темурийлар маданиятининг ёрқин аломати бўлиб келмоқда. Булар ичида масжидлар, мадрасалар ва хонақолар бор ( хонақолар суфийлар учун қурилган бўлиб, сўфийлик ўша вақтда кенг тарқалган эди). Буларнинг ичида энг мухим ўрин эгаллайдигани Улуғбек расадхонасидир, у ҳанузгача барча меморий элементларини йўқотмаган.

www.arxiv.uz Унинг қурилиши 832 ҳижрий йилда машҳур олим Ғиёсиддин Жамшид Муинуддин Алқошоний ва олим Салохиддин ёрдами билан бошланган. Бу икки олим Улуғбекнинг кўп ҳадялар бериб, қилган таклифига биноан Қошондан келганлар. Расадхонанинг қурилиши узоқ вақт чўзилган. Ушбу расадхона қурилиши даврида яшаган баъзи файласуф ва шоирларнинг ёзишича, “расадхона қурилишида иштирок этган кишиларнинг барчаси ўз ҳаёт юлдузларини белгиланган вақтда ботишини қўрдилар ва бино тугашидан олдин вафот этдилар. Уни қуриш вақти узоққа чўзилганидан, бошқа кишилар уни ниҳоясига етказдилар”. Уни қуришни якунлашга астроном олим Али Қушчи бошчилик қилди.Темурийлардан сўнг Мовароуннаҳрда шайбонийлар 916-1006-ҳижрий (1510-1598-милодий йилларда) ҳукмронлик қилдилар. Уларнинг тахминан бир аср давом этган даври масжидлар, мадрасалар қурилиши билан ажралиб туради. Айниқса Бухорода, масалан, Мирараб мадрасаси, Абдулазизхон мадрасаси, Модарийхон мадрасаси, Кўкалдош мадрасаси ва бошқалар. Шунингдек, дин арбоблари ва сўфийларга, айниқса нақшбандийя тариқатига катта аҳамият берилди. Бу тариқат Бухорода милодий XIV асрда Орифон қишлоғидан бошланиб, дунёнинг барча ерларига тарқалган. Шайбонийлардан сўнг ўзбек ҳоқонлари хукмронлик қилиб, уларБухоро хоқонлиги, Қўқон ҳоқонлиги, Хоразм ҳоқонлиги деб танилган. Бу хоқонликлар руслар бостириб келгунча давом этди. Русларнинг истилоси 120 йил давом этган бўлиб, диний талафотлар вақти ҳисобланади, чунки рус босқинчилиги даврида масжидлар қурилиши, ислом дини ва араб тилини ўргатишга эътибор қилинмай қўйилди. 102Шундан келиб чиқиб, рус босқинчилиги даври сиёсий бошқарувнинг ислом динига эътиборсизлик даври ҳисобланади.1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгач, президент Ислом Каримов бошчилигида Ўзбекистон давлати янги босқичга ўтди. Ислом Каримов Ўзбекистонда ҳокимиятга келишининг бошиданоқ мўътадил ислом маданияти ва бағри кенг ислом руҳини ва шу вақтнинг ўзида бошқалар билан толерантликни, улар билан тинч тотув

www.arxiv.uz яшашни тарғиб қилди. Бу ўз навбатида шу вақт мобайнида Ўзбекистонда барқарорлик ва гуллаб-яшнашни акс эттиради.Ё. ТАЙРОНОВ аспирант, ЎзР ФА Тарих Ўрта Осиё давлатлари Россия империяси томонидан босиб олингандан кейин барча соҳаларда ўзгаришлар содир бўла бошлади. Маъмурий марказ ҳисобланган Тошкент, Қўқон, Марғилон, Самарқанд, Андижон, Наманган каби шаҳарлар ҳаёти тубдан ўзгариб, “янги” ва “эски” қисмларга бўлиниб қолганлиги бунга яққол мисолдир. Бу жараёнлар айниқса, аввал Туркистон вилоятини (1865) кейин эса Туркистон генерал губернаторлиги(1867- 1917)нинг асосий маркази бўлган Тошкент шаҳрида жадаллик билан кечди. “Янги қисм”да рус аҳолисининг кўпайиши ва саноат корхоналарининг пайдо бўлиб тараққий этиши ўз навбатида “эски қисм”га ҳам таъсир этмай қолмади. Бу эса барча соҳалар каби шаҳар аҳолисининг ижтимоий таркибида ҳам ўзгаришлар содир бўлишига олиб келди. Илгарлари бу ҳолатга номаълум бўлган йирик корхона эгалари ҳисобланган маҳаллий саноатчи бойлар қатлами вужудга келди.ХIX аср иккинчи ярмидан бошлаб Тошкентда анча йирик бўлган саноат корхоналари сони ортиб, унинг кўпчилигини эгалари маҳаллий миллат вакиллари эди. Улар кўрсатилган даврда талаб даражасидан келиб чиққан ҳолда ғишт, кўн(тери), совун, шам ва пахта тозалаш заводларига эга эдилар. Масалан, 1884 йилги маълумотларга кўра шаҳардаги савдогарлар Бадалбой Каримбоев ва Мираъзам Мираюповнинг дастлабки вақтларда 4 тадан 12 тагача ишчилар ишлайдиган кўн заводлари бўлган1. 1887 йилги манбаларда эса йирик тадбиркорлар Мулла Нурмуҳаммад ва Рамазон Қозоқовларнинг бир йилда 20 минг сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарадиган кўн заводларида 8-10 тагача ишчи ишлаганлиги маълум2. Ундан ташқари Тошкентлик кўн заводи эгалари нафақат минтақа, Россия балки, Европа бозорларига ҳам ўз маҳсулотларини экспорт қилишган. Масалан, ака- ука Арабовлар ҳар йили 300 минггача бўлган териларни Европа бозорларига етказиб берган. Яна шу касб билан шуғулланувчи Тошкентлик

www.arxiv.uz ишбилармонлардан бири Убайдулла Қосимхўжаев 300000, укаси Латиф Хўжаев эса 100 минг дона тери маҳсулотларини жўнатганлиги манбаларда ўз аксини топган3.Тошкентлик сармоя эгаларининг ишлаб чиқарган маҳсулотлари йилдан-йилга ошиб борган. Юқорида номи қайд этилган саноатчи Мираъзам Мираюповнинг кўн заводи 1884 йил 30 минглик товар ишлаб чиқарган бўлса, 1888 йилга келиб 34 250 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарган ва унда ишловчи маҳаллий ишчиларнинг сони ҳам ортиб борган. Бундан кўринадики, маҳаллий бойлар ўз мулкларини мунтазам кенгайтириб, ўз корхоналарини фаолиятини такомиллаштириб борган.Шаҳарнинг Кўкча даҳасида 1885 йилда қурилган катта маблағ эгаси Шобек Ҳакимбоевнинг замонавий техника билан жиҳозланган пахта тозалаш заводи бўлиб, ушбу заводда ўрта ҳисобда 11 та ерли киши меҳнат қилган ва яна битта рус устаси ишлаган. Ушбу заводда учта пахта тозалайдиган машина, керакли станоклар бўлиб, 1891 йилда у ерда 68400 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқилганлиги маълум. Бу даврдаги миллий корхоналарнинг ўзига хос томони шунда эдики, уларнинг ҳар бирида бир ёки иккитадан рус механиклари ишлаган. Чунки Россиядан олиб келинган техникаларни дастлабки вақтларда маҳаллий ишчилар айнан ўшалар ёрдамида ўрганиб тажриба орттирган эди. Кўкча даҳасида яна бир саноатчи бой Йўлчибой Тўйчибоевнинг ҳам пахта тозалаш заводи бўлиб, у ерда ҳам 15 та маҳаллий ишчи ва 1 ЎзР МДА 36- жамғарма, 1-рўйхат, 2482 ва 1528-хужжатлар, 86-88, 151-152 варақлар.2 ЎзР МДА 36-жамғарма, 1-рўйхат, 2956-хужжат, 169-варақ.3 Кастельская З.Д. Основаные предпосылки восстания 1916 года в Узбекистане.-М. 1972., С.31.104битта рус механиги фаолият юритган ҳолда ушбу заводда ҳам 1891 йилда атига беш ой мобайнида 8500 пуд* пахта тозаланган, яъни ҳар йили 1700 пуддан, қолган етти ойида эса 11900 пуд пахта тозалаган. Шундай қилиб, Йўлчибой Тўйчибоевнинг пахта тозалаш заводи бир ойда 1700, 5 ойда 8500, 7 ойда 11900 пуд пахта тозалаган бўлса, унинг бир йилда, агар иш миқдори ва унумини оширмаган тақдирда тозалаган пахтаси 20400 пудга

www.arxiv.uz етган. Ундан ташқари, Шайхонтахур даҳасидаги Мулла Аминбойга тегишли 17 та ерли ишчи ва 1та рус устаси меҳнат қиладиган йирик пахта тозалаш заводи бўлган. 1892 йилда бу заводда 10000 пуд пахта тозаланиб, унинг баҳоси 60000 га етган. Исобек Ҳакимбековнинг ҳам шундай заводида 11та доимий ишчи ишлаганлиги ва 68400 сўмли пахта тозаланганлиги архив манбаларида ўз аксини топган4.Бундан ташқари шаҳарда йиллик пул айланмаси 500000 сўмдан 1млн. сўмгача бўлган миллиончи бойлар ҳам бор эди. Ака-ука Ўринбоевлар ва Шосолиховлар, А. Абдумаликбоев, М.Расулмуҳаммедовларни ана шундайлар сирасига киритиш мумкин 5. Шулар билан бирга Тошкентда биргина 1891 йилнинг ўзида Раҳматбобо Ҳолбобоевнинг 14500 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарадиган заводи ва 12 ишчиси, Хўжааҳмад Абдужабборовнинг 13500 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарадиган заводи ва 12 та ишчиси, Иноғомбобо Розиқбоевнинг 1690 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарадиган заводи ва 16 та ишчиси, Ашур Бобожоновнинг эса 8000 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарадиган 6 та ишчиси бор катта заводлари бўлган. Бу саноатчиларнинг кўпчилигини корхоналари асосан кўн ва пахта тозалаш заводлари эканлигини кузатиш мумкинки, сабаби бу соҳалар кўпроқ фойда келтирган. Уларнинг барчасида маҳаллий миллатга мансуб аҳоли вакиллари меҳнат қилгани шубҳасиз.Хулоса қилиб айтганда XIX асрнинг иккинчи ярмида Тошкент шаҳри аҳолисининг ижтимоий таркибида ҳам сезиларли ўзгаришлар содир бўлиб, рус саноати таъсирида маҳаллий саноатчи-бойлар қатлами қарор топиб шаклланиб борган.* 1 пуд-16кг .4 ЎзР МДА 36-жамғарма,1-рўйхат, 3298-хужжат, 77-варақ.5 Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем.-Т. 1911., С. 398.105М. АБДУВАҲОБОВАаспирант, ТошДШИБУХОРО АМИРЛИГИ ҚУШБЕГИ АРХИВИДА БАЪЗИ ЭТНОТОПОНИМЛАР ҚАТЛАМИБухоро амирлиги этнотопонимик манзараси тарихан кўп қатламли бўлиб, хронологик жиҳатдан ҳам бир неча минг йилликни ўз ичига олади. Шу маънода этник топонимлар орасида икки

www.arxiv.uz асосий қатлам яққол кўзга ташланади. Биринчи қатлам, туркийзабон этно- топонимлар бўлиб, булар ўз навбатида ички тарихий қатламларга бўлинади. Жумладан, энг қадимги туркий қатлам турк-мўғул қатлами чиғатойи туркий қатламига ва ниҳоят дашти қипчоқ ўзбек уруғларининг этник бўлинишларига тааллуқли этно топонимлардир. Булардан ташқари, қозоқ, қорақалпоқ, туркман каби нисбий мустақил элатлар, қавмлар ва халқ номлари ҳам топонимлар қаторида учраб туради. Жумладан, қозоқ уруғларига мансуб далли, қозоқ, аргун каби исмлар учрайди. Турк қозоқ умумий этник топонимлардан найман, муғул, турк топонимларидан дўрмон, қадимги турк топонимларидан қарлуқ, илк ўрта асрлардаги бўлинишлар оқибатида қарлуқлар алоҳида, қипчоқлар алоҳида жойлашган ҳолатлар ҳам кўзга ташланади. Қора қўнғирот, қора қўйинли, қора қовчи каби атамаларда шу номли уруғларнинг қабила уюшмасига нисбатан бериладиган катта ижтимоий бирлашмалари кўзда тутилади. Зе ро, бу ўринда қора сўзи ранг маъносида эмас, балки «катта», «улуғ» деган қадимги туркий маъно асосида изоҳланади.Бухоро амирлиги этно-топонимлари орасида 1Х-Х асрларда туркий халқларнинг ўғуз тармоғидан ажралиб чиққан, туркман уруғларига тегишли жой номлари ҳам учрайди. Қозайоқли, Хонжиғали, Бугажинли каби этно-топонимик маълумотлар шу гуруҳга мансубдир.Хронологик жиҳатдан анча қадимий даврга, хусусан араб истилоси даврларига мансуб бўлган бу этник топоним алоҳида қизиқиш уйғотади. Бу топоним Тозийча бўлиб, ўзига хос тарихга эга. Тозий сўзини профессор М. Исҳоқов сўғд манбаларидаги араб маъносига эга бўлган сўз билан боғлайди. Чиндан ҳам илк ўрта асрларда араблар ўртаосиёликлар томонидан Тозийлар деб аталган. Кейинчалик ислом динини қабул қилган аҳоли ҳам араб бўлди, деган маънода Тозий деб атала бошланган. Мовароуннаҳр аҳолиси исломни қабул қилгандан сўнг, эронийзабон аҳоли туркийлар томонидан тожик, яъни араб бўлганлар деб атала бошланган. Шу туфайли ҳозирги тожик этносининг номи аслида араб деган маънодан келиб чиққан1.

www.arxiv.uz Ушбу қисқа тавсифдан кейин этно-топонимларни тавсифий кетма-кетликда таҳлил қилишга киришамиз.Абдал қишлоғи Чоҳаржўй вилоятининг буйни узун касабасига тегишли кишлоқ. Абдал атамаси энг кадимги этник номлардан бўлиб, туркий қавмларнинг милодий V-VI асрларда яшаган тармоғининг эфталит уюшмаси демакдир. Бу атама ҳозирга қадар европа олимлари томонидан эронийзабон Ўрта Осиё халқига нисбат бериб келинади. Лекин бу ўринда туркий қабила ва уруғларнинг Абдал номли тармоғи бўлганлиги эътиборга олинмайди. Абдалларнинг туркий эканлигини М. Исҳоқов ўзининг махсус чиқишларидан бирида асослаган эди. Мисол тариқасида олим Фориш районидаги Қора абдал кишлоғи номини келтиради ва тарихий асослари жиҳатидан Абдал уруғининг катга тупи томо нидан тоғ яйловларида барпо қилинган қишлоқ деб баҳолаган2.Қозоқ этник номи асосидаги тарихий топонимлар Бухоро амирлиги маъмурий тизимида аҳамиятга эга. Уларнинг номланишида ёнма-ён яшаган аҳолининг қайси тилда гапириши ҳам акс этган. Масалан, Қозоқон, қозоқони боло каби қишлоқлар қозоқ этноси ва тожик тилли аҳоли билан қўшни яшаганини кўрсатади. Қозоқлар, қозоқли, қозоқ работ, тўғридан-тўғри қозоқ деб аталган қишлоқлар ўзбек тилли аҳоли билан бевосита алоқада яшаган. Қозоқ этно топоними тарқалган районлар амирликнинг бир қанча вилоятларда учрайди. Булардан қозоқча номли қишлоқлар Хузор вилоятида Фазли Қарши амлоклигида, Чақар ва Зиёдцин амлокликларида бўлган. Хузор Қашқадарё воҳасида бўлса, қолган икки Самарқанд воҳасининг Каттақўрғон музофотида бўлган. Қозоқон ва қозоқони боло қишлоқлари Тожикистоннинг Қротагин вилояти ҳамда Ҳайробод туманларида бўлган.Қозоқли қишлоғи Қаршида бўлса, Қозоқработ Кармана яқинидаги Харқонруд (Қалқонота) туманида жойлашган.Этнотопонимик асосда юзага келган маъмурий бирликларнинг қаторида асос эътибори билан муғул-турк уруғ ва қабилачилик анoаналарини давом эттирган аҳоли манзилларидан Дўрмон ном ли 1 1 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Т., 1992. 10-11 бетлар2 2 Исҳоқов М. Абдал – қора абдал – туркий қавм номи.

www.arxiv.uz Педагогика университети илмий конференция материаллари. – Т., 2005 й107қишлоқлар диққатга сазовор. Дўрмон номи билан Бухоро амирлиги ҳудудларида 17 қишлоқ рўйхатга кирган. Шулардан бири ёзувларда Дурмано шаклида акс этган. Бу шакл дўрмон уруғига мансуб аҳолининг тожикча кўплик қўшимчаси орқали берилганидир. Яoни дўрманҳо (фонетик вариант дўрмоно) - дўрмонлар.Юқорида келтирилган қозоқ этносига алоқадор яна баъзи этнонимик жой номлари мавжуд. Булардан бири Арғун бўлиб, Кармана вилоятининг Янги Ариғ касабасида жойлашган.Бундан ташқари, Арғун қишлоғи Кўрчи билан Деҳнау вилоя тида бўлган. Бу ўринда Деҳнау Сурхон воҳасидаги Денов туманига тўғри келади. Умуман Арғун (Арғин варианта билан бирга) номли қишлоқлар Мовароуннаҳр ва унинг ташқарисидаги ҳудудларда жуда кўп учрайди. Масалан, Тошкент вилоятининг Ўр та Чирчиқ, Юқори Чирчиқ, Қибрай туманларида Арғин деб аталувчи бир қатор қишлоқлар маълум. Бу қишлоқларнинг аҳолиси баъзи ҳолларда қозоқ этносига мансублигини ижтимоий психо логик жиҳатдан сақлаган. Баъзи ҳолатларда эса арғинликлар ўзбеклашиб кетган. Қолаверса, Арғин уруғи 92 ўзбек уруғларидан бири ҳам бўлган. Бу ҳол арғинларнинг яшаш шароити тақозоси билан ассимиляциялашуви давомий эканлигини кўрсатади.Бухоро амирлиги ҳудудларида Қарлуқ номини сақлаган маъмурий бирликлар ҳам бўлган. Масалан, Келиф (ҳозирги Туркманистон) вилоятидаги Қарлуқ қишлоғи бунинг мисолидир. Бу топоним этник жиҳатдан қадимий туркий қатламга хос бўлиб, Қарлуқ, Чигил Яғмо уюшмасининг миграцион ҳаракати нуқталаридан биридир. Қарлуқлар ўзбек халқининг шаклланишида асосий компонент бўлган.3Қарлуқ (қарлиқ), Найман ариғи бўйлари Зиёддин вилоятида, Бухоронинг Шимолий-и Руд, Деҳинав, Қарши, Майманак каби вилоят ва туманларда алоҳида қишлоқлар бўлиб жойлашган. Шимолий-и Руд вилоятида Қарлуқон, Қарлуқони Таусанак номли қишлоқлар хам бўлган. Қарлуқон атамасига «-он» қўшимчаси тожик тили қўшни аҳоли манзилларининг муносабатини ифодалайди. Қарлуқони Таусанак эса туркий

www.arxiv.uz қавмларнинг Тўқсон гуруҳига тегишли ишоратнинг фонетик ўзгаргани бўлса керак.Жалойир деб номланган қишлоқлар ҳам Бухоро амирлиги ижтимоий-этник таркибида ўзбек шайбоний уруғларининг ўрни ва жойлашувини кўрсатувчи маълумотдир. Амирликнинг 12 қишлоғи Жалойир деб аталган. Уларнинг жойлашган ерлари Қоракўл тумани, 3 Шониёзов К. Қарлуқлар ва Қарлуқ давлати. – Т., Фан, 1999 й.108Хатирчи Китоб, Кармана, Бойсун, Шимолий-и Руд, Зи ёддин ва бошқалар бўлиб, Ўзбек уруғларидан жалойирларнинг этник гуруҳ сифатида тарқалиши кенг диаспорасини кўрсатади.Этник атамали қишлоқлардан Жигил ва Йағмоҳ, (Балжувон вилоятида) қишлоқлари юқорида келтирилган қарлуқ этник гуруҳи билан боғлиқ қадимий қатламга хос бўлиб, ўзбек этник этногенезининг асосидаги тоифаларга киради. Жигил қишлоғи Қорамон ариғининг Хатирчи вилоятига тегишли ерида жойлашган. Демак, бу қишлоқ аҳолиси этник жиҳатдан V-VI асрлар орасида юзага келган этник тарихий жараённи акс эттиради.Яғмо (йағмоқ) қишлоғи Балжувон вилоятида жойлашган. Яғмолар, қарлуқ,, чигил, уйғур (VI аср) уюшмасининг бир тармоғи бўлган. Бу гуруҳнинг Ўрта Осиёда Кўлоб-Бадахшон-Помир минтақасигача, хусусан тожикзабон аҳоли орасигача кириб бориши бежиз тасодиф эмас. Гап шундаки, Бадахшон ва унинг атрофидаги ерлар қадимдан тохри қабилаларининг макони бўлган. Илк ўрта асрларда Тохаристон алоҳида ҳокимлик сифатида амал қилган ва уни туркий сулолалар ябғулар бошқарган. Шунга кўра йағмо уруғларининг бу минтақага келиб қолиши этник қардош муҳитнинг мавжудлиги туфайли рўй берган.Бухоро амирлигида ўзга эллардан кўчирма қилинган, ўз ихтиёри билан миграция қилинган турли этник гуруҳлар ҳам яшаган ва уларнинг этник номи ёки аввалги ватани номи билан аталган жойлар шу ҳодисалардан гувоҳлик беради. Урганжи номли қишлоқлар туркуми Зиёддин, Хутфар, Қоракўл, Самжон, Кармина, Хайробод, Харқонруд каби туман ва вилоятларда унга яқин манзиллардир.Коми Або Муслим туманида эса Ўрганжийони

www.arxiv.uz манғитон номли қишлоқ бор. Бу ўринда Манғит этник туркий гуруҳнинг Урганждан қавми уруғ-аймоғи билан кўчиб келган тоифасини кўрсатади. Ҳолбуки манғит уруғи Хоразм ва Қорақалпоқ ерларида кўп тарқалган. Бу ўринда Ўрганжийи манғитон атамаси тожик тилли аҳоли томонидан берилгани кўриниб турибди.Бухоро амирлигида Қиройит этник туркий гуруҳ ҳам алоҳда (компонент) ҳолда яшаган. Бу гуруҳ Касби (Қарши) Қаршининг Паргуза амлоклигида, Хузор вилоятининг Гармистон амлоклигида Киройити боло ва Киройити поён қишлоқлари, Хузор вилоятининг Гармистон амлоклигида бўлган. Киройитлар бугунги кунда ўз ички ҳаётидагина ўзларининг Киройит эканини эслашади. Кенг ижтимоий маънода эса улар ўзбек миллати таркибига сингиб бормоқда.Бухоро амирлигида этник қирғизлар қишлоқлари ҳам кўп бўлиб, улар Яккабоғ вилоятида Дийул амлоклиги, Чироқчи ви лоятида Қайирма амлоклиги, Китоб вилоятида Қоронғу майдон амлоклиги каби ҳудудларида жойлашган.4 Булардан ташқари, Поёни наҳр, Хатирчи вилоятида, Султонобод амлоклиги Зиёд дин вилоятида, Туркистон мавзеси Чўли амлоклиги, Кармина вилоятида, Хутфар, Хожа Саҳд сари мавзеси, Харқонруд тума нида қирғиз қишлоқлари мавжуд бўлган.Қирғизон тожикча «-он» «-лар» кўплик қўшимчаси билан Душанбе амлоклиги Хисор вилоятида Коми Або Муслим тума нида қишлоқлар бўлган Қирғиз диаспораси (тарқалиши) нинг географияси бутун Ўрта Осиё бўйлаб кузатилади. Айниқса Қирғиз этник гуруҳлари тоғ ва тоғолди ҳудудларида кўпроқ жойлашган.Қипчоқ номли қишлоқлар Қарши, Ҳисор, Регар, Комот ту мани, Харқон-Руд тумани, Самжон, Хайробод, Шимруд, Кўлоб туманлари бўйлаб кенг тарқалган. Қипчоқлар туркий халқларнинг қадимги катта тармоғи вакиллари бўлган. Улар кўп асрлар давомида турли бошқа туркий элатлар, тожик тилли аҳоли би лан ёнма-ён яшаб келаётганига қарамай, бугунги кунга қадар ўзларининг этник атамаси билан боғлиқ тасаввурга эгадирлар. Аммо баoзи жойларда қипчоқлар ўзбек миллатига мансублик туйғусига ҳам эга бўлдилар. Қипчоқи пойон, қипчоқ теппа каби

www.arxiv.uz қишлоқлар эса жойлашган ўрнига нисбатан аталган, холос.Қирқ уруғининг диаспораси ҳам кенг тарқалган. Уларнинг қирқ уйли номли қишлоғи қирқ уруғининг асл тарихий маoносини очиб беради. Бу қишлоқ Карки вилоятининг Хўжа Жонбоз беклигига қарашли бўлган. Ҳудди шу ном билан (Қирқ уйли) Харҳон амлоклигининг Дашти баҳори кори мавзесида ҳам қишлоқ бор эди.Қирқҳо - тожиклар билан ёнма-ён яшаган қирқ уруғининг қишлоғи бўлиб, Самжон туманида жойлашган.Қўнғирот катта қабила уюшмаси бўлган. Бу қабила ҳозирда қозоқ-қорақалпоқ - ўзбек халқлари таркибида мавжуд. Қўнғиротлар 4 Населенные пункты Бухарского эмирата. – Т., Фан., 2001 й. 44 –бет.110қишлоқларини турлича аташган. Лекин бевосита Қўнғирот этник номи билан аталган қишлоқлар ҳам бўлган. Масалан, Харқонруд туманида, Қора кўл туманида, Самжон туманида ва ҳ.к.Можар номи турк-олтой умумийлиги давридан бошлаб маълум этник номнинг қишлоқ номидаги кўринишидир. Мишар татарлари мадйар-венгерлар, турк-можарлар ўзбек можар уруғи умумий қадимий ўзакдан ажралган қисмлардир. Можар қишлоғи Саройи Поён мавзесининг Харқон амлоклигига қараган.Манғит қишлоғи манғит уруғига қарашли бўлиб, туркий халқлар, жумладан ўзбеклар таркибида ҳам бор. Хузор вилояти нинг Афғонбоғ амлоклигига (Хатирчи вилоятига) қарашли қишлоқ Манғит деб аталган. Манғитон (тожикча) Манғит тепа, Манғит гузар қишлоқлари ярти тепа, Уч уруғ амлоклиги Зиёддин вилоятида, Чаҳоржуй вилоятида бўлган.Маркит қишлоғи ҳам этник гуруҳ номи билан (туркий уруғ) аталган. Муғулча, Муғултой, Муғул қишлоқ, Муғулони поён, Муғулони боло каби қишлоқлар кейинчалик ўзбек халқи таркибига кирган муғуллар этник гуруҳининг қолдиқ атамасидир.Ўзбекон, Ўзбекйон, Ўзбекони кафтбурун ва бошқа қишлоқлар ҳам турли маҳаллий шароитларда тожик диаспораси орасида яшаб келган шайбонийлар уруғларига бирлаштирувчи ном бўлса керак. Араб, арабон ва шу каби қишлоқларда тарихан этник араблар яшаб келган.Бухоро амирлиги маъмурий бошқарув тизими қишлоқ, мавзе, туман, амлоклик вилоятларида кўплаб қишлоқлар ва

www.arxiv.uz бошқа аҳоли пунктлари социал, (ижтимоий) диний ва бошқа тушунчаларни ифода этади. Масалан, Хўжа компонентли атамалар Хўжа - Али-шоҳ, Хожа анбийо, Хожа Аққа, Хўжа Ориф, Хожа бузург, Хожа Бойкул, Хожагон, Хожа Ғирай, Хожа гўзал, Хожа Руш-ном, Хожа Соф, Хожа Сиддиқи давлатбий, Хожа Фаранг, Хожа Чилан ва бошқалар шулар жумласидандир. Умуман, Бухоро амирлигида XIX аср охири XX аср бошларида маҳаллий аҳолининг хожаларга нисбатан ҳурмати баланд бўлганлиги сабабли «хожа» компонентли жой номлари 200 тага етган Кўп ҳолларда эса Хожа сузи пир, валий, тасаввуфона шахсларга нисбат берилган, улар шарафига жой номлари аталган.Шайх компонентли жой номларида ҳам эъзоз-ҳурмат, соци ал даражаси нуфузли қатламга нисбатан ҳурмат маъноси кузатилади: Шайхлар, Шайхҳо, Шайхак, Шайх Али, Шайхи ҳазрати Остона, Шайхи Дўрмон, Шайх Вайсий, Шайх Билол, Шайх Човдар ва бошқалар.Мулло компонентли қишлоқ номлари ҳам социал зиёли қатлам, азиз қилинган одамлар номидан келиб чиққан. Мулло Ҳамдам, Мулло Ҳолий, Муллоҳо, Муллойон, Муллойони дигар, Мулло Кенжа, Мулло Тош ва бошқалар. Диний-маънавий ўтмишига алоқадор аҳоли пунктларининг номлари ҳам амирликда кўп бўлган. Масалан, зардўштийликка хос бўлган Муғ об (Муғ, зардўштийлик даврига оид) Муғон қишлоғи Деҳаи Мийона амлоклиги, Қарши вилоятида бўлган. Муғонак мавзеси, Нахри Султонобод амлоклиги Пирмаст тума нида жойлашган. Намозгоҳ қишлоқ номи ҳам зардўштийлик даврларида ибодатхона бўлган жойга нисбат берилиши мумкин. Китобнинг Афтобруя амлоклигида, Болжуан' вилоятида, Варзоб амлоклигида, Хайробод туманида шундай қишлоқлар бўлган. Пағдин қишлоқ, арабхона мавзеси, Касаба амлоклиги, Карминада. Пағдин сўғдча Пағ «худо» демакдир. Зардўштий тушунчаси.Ижтимоий табақалар, ижтимоий ҳолатни ифодаловчи қишлоқ атамаларига: Норқулбой, Норбек, Нор тойлок, Раҳмонқул, Раҳим Сўфи, Рўзи Мурод, Салоҳиддин ва бошқа

www.arxiv.uz шу каби қишлоқларни киритиш мумкин.Маъмурий бирликлар номлари орасида жойнинг рельеф шароити, бирор табиат объекти каби компонентлари ҳам кўп бўлган: чашма, булоқ, тепа, гар, ғар, тоғ, ком (ариқ, анҳор), ариқ, руд (дарё, анҳор) ва бошқалар.Турли касб кор номлари қишлоқларга берилган ҳоллар хўжалик, ҳунармандчилик каби ижтимоий ишлаб чиқариш соҳаларига алоқадор аҳоли қатлами яшаган жойларга нисбатан ишлатилган. Фулодчи, Нонвойи, Хатирчи ва бошқалар.Хулоса қилиб айтганда, Бухоро амирлигининг маъмурий тизимига оид аҳоли манзилларининг тарихий талқинига таснифий ёндашиб, ушбу масаланинг айрим қирралари кўрсатилди.

Похожие

Мовароуннахрда ислом хукуки асосий институтларининг шаклланиши ва ривожланиши (VIII-XIII асрлар)

Ислом ва давлатчилик

Милодий I-II асрларида Рим империяси

IХ-ХII асрларда узбек давлатчилиги cиёсий, ижтимоий ва иктисодий хаёт

Сугдиёна