Илк ўрта асрлар марказий осиё шаҳарлари. Кўчманчи халқлар ҳаёти - История - Рефераты

Илк ўрта асрлар марказий осиё шаҳарлари. Кўчманчи халқлар ҳаёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Ўрта Осиёда илк ўрта асрларда шаҳарлар сони ортиб бориши. 2. Шаҳарлар қурилиши техникаси ва архитектураси. 3. Ўрта Осиёнинг кўчманчи чорвадор қабилалари. 4. Турмуш тарзи ва хўжалик ҳаёти.

www.arxiv.uz Чорвачилик ва Кўчманчилик тарихи. Ўрта Осиё аҳолисининг хўжалик фаолияти қулай иқлим ва унумдор воха ва турли хил географик шароитга қараб ўзиги хос ҳолда таркиб топган. Ўзига хос кўриниш ва хусусиятларга эга бўлган хўжалик турини олимлар учта маданий типга бўладилар.Булар, И. Ўтроқ деҳқончилик . Улар хўжалигининг асосини суғорма деҳқончиликка асосланган хайдалма ерлар ташкил этган. ИИ. Кўчманчи чорвачилик. Улар учун мавжуд чорваси билан йил бўйи яйловларда бўлиш ҳарактерли. ИИИ . Ярим ўтроқ хўжалик. Улар бир пайтнинг ўзида суғорма ва лалми деҳқончилик ҳамда, кўчманчи чорвачилик ва балиқчилик билан шуғулланганлар. Даврлар мобайнида бирор ҳудудда яшовчи кишиларнинг ихтисослашган хўжалик тури бир хилда бўлмаган. Ҳар бир хўжаликнинг таркиб топишида яна бошқа типларнинг ярим кўринишлари ҳам у ёки бу ҳудудда яшашига қараб тааълуқли бўлган. Чорвачилик билан шуғулланувчи аҳоли ва уларнинг турмуш тарзи ҳақида маълумот берувчи моддий ва ёзма манбаалар кам сақланган.Бу биринчи навбатда ҳақиқий чорвадорлар ўзларининг яшаш тарзи ва хўжалиги ҳақида кам археологик намуналар қолдирганлиги билан изоҳланади. Ёзма манбаларда эса фақат баъзи воқеалар ҳақида кўпроқ сиёсий воқеалар ҳақида маълумотлар берилган бўлиб кўчманчиларнинг хўжалиги ва яшаш тарзи ҳақида кам ёзилган. Улар ҳам Ўрта Осиёнинг турли ҳудудлари ҳақида ёзилган бўлиб, алоҳида бир ҳудуд ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Кўчманчилик деб, маълум бир ҳудудда яшаётган халқнинг мавжуд чорвани кўпайтириш, боқиш ва асраш ҳамда яйловлардан мавсумий фойдаланишига айтилади. Мавсумий кўчишлар яшаш жойининг табиий шароити ва сиёсий вазиятига боғлиқ ҳолда содир бўлган. Энографлар Ўрта Осиёдаги чорвадор халқларнинг тарихий таркиб топган қуйидаги турларини санаб кўрсатадилар. Булар: кўчманчилик, яйлов чорвачилиги, ўтроқ чорвачилик.

www.arxiv.uz Ўрта Осиёда яшаган кўчманчи чорвадор халқлар хўжалиги икки хилдир. 1. Кўчманчилар . 2. Ярим кўчманчилар. Кўчманчиликнинг бу икки хили ҳам табиий шароит туфайли деҳқончилик қилиш имконияти чекланган жойларда ёйилган. Фақат ярим кўчманчиларгина деҳқончилик билан кам бўлсада шуғуллланишган. Ишлов бериш техникаси паст ва натижада ҳосил кам бўлган. Хуллас яшаш учун зарур эҳтиёжни қондира олмаган. Кўчманчи чорвачилик қандай хўжалик маданий тур? Инсоният цивилизацияси тарихидакўчманчи чорвачилик жамияти мухим аҳамият касб этади. Кўчманчилик нафақат яшаш учун мухтожлик туфайлиовчилик ва деҳқончилик орқали пайдо бўлган, балки у тарихан шундай пайдо бўлганки маълум бир ҳудудда табиий географик имконият деҳқончилик билан шуғулланишга имкон бермаган. Бундан ташқари хўжалик тараққиёти учун ишлаб чиқариш воситалари суст ривожланган. Шундай бир пайтда дашт ва чўлда яшаш имконини таъминлаш учун чорвани сайёр тарзда сақлаш зарур бўлган. Минг йиллар мобайнида чорвачилик экстенсив ривожланиб келди. Даврлар мобайнида у интенсив ривожланишни ўтроқ ҳаёт тарзига ўтишни кутди. Шунинг учун чорвачилик, овчилик ва деҳқончиликдан меҳнат қуролларни батамом олди деб бўлмайди ва у маҳаллий характерда бўлиб ўзи учун қулай ва самарали Хўжалик турига айланиб борди. Лекин бу кўчманчиликнинг яшаш тарзида, маданиятида алмашинув даври бўлди дегани эмас. Ўзига хос кўчманчилик шароити унинг асрлар мобайнида алоҳида хўжалик турига айланишида аҳамиятли бўлди. Бу ҳақида тарихчи И.И.Веселовский “Кўчманчилар маданиятида ўтроқликдан ўтиш белгилари кўринмайди ва аксинча ўтроқ аҳоли маданияти каби ўзига хосликка эгадир 1 . Кўчманчилик жамиятига ўтишда шу нарсани ҳисобга олиш керакки, бунда хўжалик тараққиёти чуқур синфий аралашув асосида (бой, камбағал) ўзининг юқори чўққисига чиқди. Кейин эса ўзига хос илғор хўжалик турига айланди. Кўчмачи чорвадорлар фақат қулай кенг яйловли жойларда мавжуд бўлиб, яйловлар ..... ....... бериши билан эса кўчманчилик доираси торайиб бу

www.arxiv.uz чорвачилик аҳоли ўтроқ аҳолига айланадилар. Кўчманчи чорвачилик (кўчманчи яйлов) ярим ўтроқ хўжаликдан кейин пайдо бўлган. Бунинг пайдо бўлишида ёки кўчманчиликнинг ўтроқ тарзга айланишида асосий сабаб иқтисодий ва географик шароитлар бўлган. Барчаси афтидан шундай пайдо бўлганки, бунда ҳайвонларнинг оддий усули қўлда асраш, кейинчалик ўтроқ ёки ярим ўтроқ ҳолда сақлаш ва кейин чоорвани яйлов шароитида сақлаш қачонки асосий аҳолининг ўтроқ ҳаёт тарзига ўтиши чорвани эса вақтинча яйловдан қайтариш ва кейин яна яйловларга ҳайдашни тақазо этган 2 . Туркманистоннинг Капетлоғ этакларидаги олтинтепа манзилгоҳи қазилмаларидан катта шаҳар қурилиши топилиб бу ерда аҳоли учинчи минг йиллик охирларида деҳқончилик, чорвачилик, боғдорчилик билан шуғулланган (Урарт минг й. аввал). Бу ерда кўчманчи чорвадорлар бўлган. Қадимги сув тармоқлари бронза даврига оид бўлиб бу ҳақида Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг кўп жойларидан топилган. Шаҳар ва канал ҳоллари гувоҳлик беради. Тез алмашинув (яйловдан ўтроқ воҳага) жараёнида кўп чорвани сақлаш қийин эди. Шунинг учун чорвани сақлашнинг янги усули кенг шароит қўллана бошладики бу йил бўйи чорвани яйловларда сақлаш. Яъни кўчманчи чорвачилик эди. Кўчманчилик чўл, дашт, тоғ паст тоғларда .... деҳқончилик қилиш имконияти кам бўлган жойлардаги қабилалар асос солди. Кўчманчилар жамият қурилиши икки минг йиллардан буён феодализмдан олдинги кўринишни сақлаб келган. Сиёсий тузилиши мўғул босқинидан олдин шаклланган бўлиб ҳарбий юришлардан сўнг янгидан эски холида тикланаверган. Масалан, Чингизхоннинг қўшинлари эркин кўринишда бўлиб ҳарбий юришларга мўлжалланган эди. Унда оддий вакиллар ҳам мухим ўринга эга бўлган. Кўчманчи қабилалар тарихида орда ва бирлашмаларнинг ўрни ҳам катта бўлган. Хоқон , Тудун, Тархан, қабила- уруғ, оқсоқоллари, ўз қўли остидаги одамлар сони, яйловлари чегарасини яхши билган.

www.arxiv.uz Кўчманчилар жамиятидаги оилаларни бошқариш эркаклар қўлида бўлган. Бу нарса матриархатдан патриархатга ўтишда ҳам мухим аҳамият касб этади. Аёллар тўлиқ эрлар ихтиёрида бўлиб, агар эр ўлса ўз ихтиёри билан турмушга чиқиши ёки отасиникига кетиши мумкин бўлмаган. Қадимдан давом этиб келаётган левират тартибига кўра, агар акаси ўлса укалари ёки яқин қариндошлари есирга уйланиши шарт бўлган. Бу нарса бир уруғ(оила) доирасидаги бойликни сақлаб қолиш, янги иш кучига эга бўлиш ва асосан бева ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган. Турмуш қураётган қиз тақдирини бошқа (ота) лар ҳал қилган. Ҳар хил қалин, қора каби тўловлар ҳисобига узалган қиз тўлиқ эр ихтиёрида бўлган. Рўзғор ишлари, чорванинг ортидан мунтазам кўчиб юриш кўп иш кучини талаб қилар эди. Бу ҳолат қизларни эрта эрга беришни тақозо қилган. Шунинг учун улар 13-14 ёшларида турмушга берилган. Йигитлар ҳам эрта уйлантирилган. Бу қурилган оила янги ёрдамчи оулни ташкил этган. Бой чорвадорлар навбати билан 1-4 тагача уйланиши мумкин бўлган. Хотинларининг ҳар бирини ўзига қарашли оулни назорат қилиш учун ҳар жойга қўйган. Шу билан бирга аёлларнинг ҳам ўрни бўлган. Уларга юксак ҳурмат билдирилган ўғил ўтовдан чиқиб биринчи онасига сиғинган сўнг отасига. Туркий халқларда момо ер тарзида момо-аёллар улуғланган. Аёлнинг яқин қариндошга мерос қолиши полигамиядан гувоххлик беради. Бироқ бу аёлни ҳуқуқсиз қилмаган. Ат-табарий туркларда ҳамма нарсага аёллар орқали эришиш мумкин деб ёзади. Кишиларнннг она томонидан келиб чиқиши мухим аҳамиятга эга бўлади. Аёллар ҳуқуқи жуда қаттиқ тартибда ва шавқатсиз ҳимоя қилинган Мўғул босқинидан сўнг аёллар ҳуқуқи пасайган. кўчманчи жамоаларда озод ва мустақил бўлганлар. Эрнинг райига қараб меҳмонларни кутиб олганлар ўз фикрларини айтган. Исломгача бўлган диний маросимлар (шаманлар) ва фолбинлик ҳам улар зиммасида бўлган.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz 9. www.e-tarix.uz

Похожие

Илк урта асрлар археологияси

Ўрта Осиё ва Қозоғистон худудидаги илк ер мулкчилик муносабатлари тарихи

Илк ўрта асрларда Хитой

Илк ўрта асрлар ўзбек давлатчилиги ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаёт

Марказий Осиё цивилизацияси. Марказий Осиё цивилизациясини юзага келтирувчи мустақил манба