Ilk ibtidoiy jamoa bosqining texnik va xo’jalik yutuqlari - История - Рефераты

Ilk ibtidoiy jamoa bosqining texnik va xo’jalik yutuqlari

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

20.10546875 KB

Ilk ibtidoiy jamoa bosqining texnik va xo’jalik yutuqlari Reja: 1. Rivojlangan urug’ jamoasiga o’tish. 2. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi. 3. Zamonaviy va kromanon odam turlari vujudga kelish muammolari.

O’rta poleolitning oxiri va yuqori poleolitning boshlarida vujudga kelgan urug’chilik tuzumi uzoq rivojlanish taraqiyot yo’lini bosib o’tdi. Huddi shu davrda xozirgi jismoniy tipdagi odamlar shaklanib vujudga keldi. Bu hol ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga juda katta ta`sir ko’rsatdi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish dastavval toshni qayta ishlash yangi tehnikaning qo’llanilishda o’z ifodasini topdi. Bu vaqtga kelib mus’e davrining sodda qurollari o’rniga tosh, pichoq, nayza, keskich bigiz, nayzaga va har turli nozik qurollar tarqaladi. Garchi saqlanib qolmagan bo’lsa ham yog’och ayniqsa qattiq yog’ochlardan ko’plab qurollar tayyorlanganligi shakshubhasizdir. Mazkur davrda hayvon shohlari, suyaklari va tishlaridan igna, bigiz belcha, er kavlagich motiga kirka. Nayza uchlari yasalgan. Ibtidoiy odamlarning manzilgohlaridan topilgan tosh va suyak qurollarining asosiy qismi bo’lganligidan dalolat beradi. Dastlabki urug’chilik davri texnika taraqqiytida muhim davr bo’lib, bir necha qismdan iborat ancha murakkab mehnat jangovar va ov qurollari paydo bo’lgan. Urug’chilik davrining barcha qurollari neandertal va undan oldin o’tgan odamlarning qurollariga nisbatan boy va turli-tuman bo’lib sifat jihatidan ustunlikka ega edi. Texnika taraqqiyotidagi bu o’zgarishlar ovchilikning yanada rivojlanishaga sabab bo’ldiki, so’ngi poleolit manzilgohlarining ayrimlaridan topilgan mamont, yovvoyi ot, shimol bug’usi va boshqa yirik hayvonlar suyaklarining ko’p miqdorda to’planib yotishi ovchilikning rivojlanganligidan darak beradi. CHexoslavakiyadagi Premedmost manzilgohidan 40,000 qurol, 1000 ga yaqin mamont suyagi, Frantsiyaning Amorasiyavka degan joyidan 1000 yaqin bizon suyaklari ko’plab tosh va suyak qurollar bilan birgalikda topilgan. Bu xol hayvonlarni o’rab olish, quvib qamash tuzoq qo’yish va ovchilikning boshqa usullarini tobora tkaomillashib borganligini ko’rsatadi. Texnika taraqqiyoti natijasida ovchilik yanada rivojlanib, bu xol kishilarni go’sht, teriga bo’lgan talablarini ma`lum darajada qondirdi. Odamlar endi o’lja izlab dastlabk erlaridan uzoqlashib o’sha erlarda makon tutdilar. Boshpana sifatida odamlar g’orlar va

ungurladan keng foydalandilar. SHu bilan bir qatorda chayla, erto’la va boshqa sun`iy boshpanalar ham keng tarqala boshladi. So’ng poleolitda hayvon suyaklaridan uy-joylar qurish boshlandi. Ularning usti va atroflari shoh-shabba va hayvon terilari bilan berkitilgan bo’lib, kattaligi ham har hil bo’lgan. Voronej yaqinidagi so’ngi poleolit odamlar istiqomat qiladigan turar joyning uzunligi 35 m.,kengligi esa 15-16 metr bo’lgan. Unda 9 ta o’choq bo’lganligi aniqlangan. Mazkur davr ichida o’choqlari bo’lgan turar joylarning keng tarqalishi riss- fyurm muzliklar aro davrdagi ga nisbatan iliq iqlim vyurm muzlanish davridagi obi-havoning sovushi bilan bog’liq ekanligi shubhasizdir. Vyurm muzlik davrining sovuq iqlimida yalang’och yashash mumkin bo’lgan. Odamlar o’zlarini sovuqdan saqlash uchun har turli hayvon terilaridan kiyim tikib kiya boshlaganlar. Doimiy turar joylarning ba`zilaridan topilgan tosh teshkich, suyak ignalar shundan dalolat berib turibdi. SHu davrda odamlar toshdan yoritgich asboblar yasab, tunda o’z turar joylarini yoritganlar. Aftidan ibtidoiy kishilar mazkur davrdan boshlab, nisbatan o’troqlikda yashyashga o’tgan bo’lsalar kerak. Odamlar sovuq qish kechalarida har tarafga kezgandan ko’ra o’troqlikni afzal ko’rganlar. Bir joydan ikkinchi joyga ko’chish ko’proq kunning issiq kunlariga to’g’ri kelgan bo’lsa kerak. Ishlab chiqarish kularining tobora yukasala boshlaganligi ibtidoiy kishilarning ijtimoiy hayotida ham katta o’zgarishlar bo’lishiga olib kedi. Ilgari beqaror va tez tarqalib ketadigan guruhlar o’rniga endilikda ancha barqaror va mustahkam kishilar kollektivi vujudga keldi. Bu kollektiv mehnat va qon- qarindoshlikchilikning natijasi ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiinng oqibati edi. Doimiy kollektiv mehnat bilan bog’langan va qonqarindoshlik asosida birikkang guruhlarning, ya`ni ijtimoiy shakli bo’lgan urug’chilik jamoasining vujudga kelishini kishilik tarixining shu bosqichga kiritish mumkin. Dastlaburug’chilik tuzumi negizida kollektiv mehnat, ovdan termachilikdan topib kelingan oziq-ovqat va boshqa iste`mol mahsulotlari urug’ ichida barobar

taqsimlangan. Bu V.I.Lenin ta`biri bilan aytganda ibtidoiy kommunistik jamiyatning o’zginasi edi. Ishlab chiqarish kuchlarining o’chishi urug’chilik tuzumining bunday keyingi taraqqiyotiga zamin xozirladi. Bu yuksalish natijasida ovchi va baliqchilarning rivojlangan urug’chilik jamoasi vujudga kelgan. Jamiyatning iqtisodiy asosini urug’ning erga umumiy egaligi tashkil etadi. Dala tomorqa, ov maydonlari, baliq tutiladigan va termachilik qilinadigan erlar bevosita uru g’ga mansub bilvosita qabilaga ham mansub bo’lgan. Etnografik ma`lumotlarldan shu narsa ravshanki, qabila ikki frantriyaga, fratriyalar esa urug’larga bo’linadi. Urug’ esa ikki shaklga ega bo’lib, ona va ota urug’larini tashkil etadi. Urug’ ona yoki ota shaklida bo’lishidan qat`iy nazar, u bir-biri bilan yaqin qarindosh bo’lgan ayol yoki erkaklar avlodining to’rt-besh bo’g’inini o’z ichiga olgan kishilar majmuasidan iborat bo’lgan bo’lishi mumkin. Urug’ ona yoki ota urug’i shaklida mavjud ekan, uning qaysi biri birinchi bo’lib, vujudga kelgan degan masala etnograflar tarixchilar orasidagi eng muhim munozaralardan biri bo’lib kelmoqda. Ba`zilar avval ota urug’i, so’ng ona urug’i vujudga kelgan, deb faraz qilsalar, olimlarning boshqa gruppasi ona urug’i ota urug’idan ilgari vujudga kelgan deydilar. Jahon xalqlari etnografiyasini o’rganmay turib, bu masalani oydinlashtirish shubhasiz mumkin emas albatta. Amerika, Afrika, Avstraliya, Evropa Osiyo va Okeaniya orollaridagi u qadar rivojlanmagan qabilalar hayotini o’rganish etnograflarga bu masalaga oydinlik kiritishga imkon berdi. Arxeologik va yozma manbalar esa bu ma`lumotlar qator ko’pchilikni tashkil etilishi kuzatilgan. Bu ma`lumotlar qator sovet va chet el olimlarining tavdqiqotlarida bayon etilgan. Ona urug’i davrida urug’dan ajralib chiqqan ona uy jamoasi ona oilasi jamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi ayollarning eng yaqin qarindsharidan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo’lib, ayollar avlodining to’rt-besh va

undan ortiq bo’g’ini o’z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishiga etgan. Amerikadagi irokez, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, Melaneziyava boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadaoni jamoasi ona oilasining timsoli bo’lishi mumkin. Ona urug’i va ona oilasi deyilishning sababi ayollarning ijtimoiiy hayotdagi tutgan o’rni, erkaklarnikiga nisbatan balandroq bo’lganligi bilan xarakterlanadi. Erkaklar o’rmonlarni kesib er ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachilab ovqat topganlar. Motiga bilan erni bo’shatib dehqonchilik qilganlar. Don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach uni yig’ib, terib olganlar. Uy-ro’zg’or ishlarini ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga keltirish kabi juda ko’p xo’jalik ishlarini bajarganlar. Uendan tashqari keksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi irokezlar, messionerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni sepadilar, ekadilar, parvarish qiladilar, erkakdar bolalari uchun ovqatlar pishiradilar. Agar xotilar bo’lmaganda edi biz juda og’ir ahvolda yashagan bo’lar edik, deb aytishgan. Bu xol urug’, oila va xonadonda ularning mavqeini baland ko’targan. Ikkinchidan esa tug’ilgan nikoh guruhi, keyinchalik juft ayni vaqtda beqaror bo’lganligi uchun tug’ilgan bola bevosita onangi taniydi. Otaning kim ekanligi noma`lum bo’lib qoladi. Demak ona urug’i, ona oilasi deyilish ana shundan kelib chiqqan. Ona urug’i davrida ayollarning xo’jalikdagi mavqeini ko’tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta`sir etgan. SHuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxt guruhli nikohdan juft nikohga o’tish bilan mashxur bo’lib, juft nikohning rivojlanishi va mustahkamlanishi bilan er xotin urug’i, uning xonadoniga ko’chib kelib joylashadi va ichkuyov bo’lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylishish deb ta`riflanadi.

Ona urug’i davridagi nikohning ajoyib belgisi shundan iboratki, u ko’pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashhur Gerodot «Lidiya» ayollari erlarini o’zlari tanlaydilar» deb yozgan edi. Qadismgi vaqtlarda shimoliy g’arbiy Kanadada yashovchi algolkin qabilalaridan birida qizlar o’zlariga yoqib qolgan yigitga uchinchi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo’lsa, soddagina to’y bo’lib, kuyov kelinnikiga ko’chib kelgan. Ona urug’i davrida kelin va kuyovning o’z ona urug’larida yashab vaqti-vaqti bilan uchrashib turish odati bo’lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan. Matriarxat davrida ona oilasi alohida qo’rg’on yoki uyda yashovchi, har jihatdan mustahkam bog’langan jamoadan kommunadek, zich uyushgan xo’jalik tashkilotidan iborat bo’lib, ba`zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki bo’lgan. SHu bilan birga ishlab chiqarish va iste`mol buyumlari umumiy bo’lgan. Oila tepasida esa aqlli, tadbirkor, eng keksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnomolik qilgan. SHunday qilib, rivoj topgan ona urug’i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo’lganlar. Rivojlangan ona urug’i davrida oial urug’ xatto qabila tepasida ham ayol turgan degan ma`lumotlar bor. erkaklar ularga tobe bo’lib, xatto kimsitilgan ham. Amerikadagi seneka qabilasining irokezlari orasida ko’p yillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irokez ayollari erni boshqa kalanlardan olganlar, ayollar uyda hakmronbo’lib, ular klanlarda (urug’larda va umuman hamma sohalarda katta kuchga egadirlar. SHunday vaq’lar ham bo’lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni, oqsoqolni o’rnidan tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo’yishdan ham toymas edilar. Ironezlarning xonadon jamoasi- ovachirida butun hokimiyat katta yoshli, xo’jalik, butun ishlarni yaxshi biladigan, tajribali va obro’li ona ayollardan tashkil topgan kengash ixtiyorida edi. erkaklar boshqa urug’ga mansub bo’lganliklari uchun ovachgirda qo’shni bo’lgan guron ayollar xaqida qiziqarli ma`lumotlar keltirgan. Er, dala va hamma hosil umuman butun hokimiyat ayollar qo’lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan

mahrum va cheklangan, ularning bolalari o’zlariga begonadir. Uy xo’jaligini ayollar boshqaradilar. Bunday tartib melaneziyaning bo`zi oblastlari xususan Dobu orolida ham hisobga olingan. U erlarda ham ham narsaning sohimi va taqsimotchisi ona ayoldir. Bunday manzarani Afrika. Janubiy Amerika, Avstraliya, Okeaniya va boshqa joylarda oila, urug’ va qabilalar hayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrni boshlaridan kechirgan degan fikrni iytishga imkon beradi. So’ngi tosh asrining oxirlariga kelib ibtidoiy jamoa tuzumi davrining ishlab chiqarish kuchlari ancha rivoj topgan. Ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti darajasi neolit-yangi tosh asriga kelib o’zining yuqori pog’onasiga ko’tarildi. Neolit, 3,5-3 million yillik tosh asrining yuqori va oxirgi bosqichi bo’lib, toshdan yasalgan mehnat qurollari yasash texnikasining takomilashuvi bilan belgilanadi. Neolit davriga tosh, qurollarning xili ortib, sifati yaxshilandi. Qadimgi tosh asrining qo’pol qurollair o’rniga, endilikda silliqlangan tosh boltalar, kamon o’qi uchlari, nayza uchlari (poynaklari), tosh pichoqlar, qadamali o’roqlar, suyakdan nozik qilib ishlangan igna, bigiz sanchqich, kamon o’qi uchlari va boshqa mehnat qurollari vujudga kelib, tobora takomillasha boshladi. Qadimgi tosh asri odamlari uzoq asrlar davomida erda yotgan toshlardan qurol yasab kelgan bo’lsalar, endilikda qurol uchi uchun zarur bo’lgan eng muhim xom-ashyo toshni er tagidan kavlab ola boshladilar. Keyingi vaqtda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Osiyo, Evropa, Amerika Afrikadan chaqmoqtosh qazib olingan qadimgi shaxtalar qoldiqlari topilgan. Arxeologlar tomonidan kavlangan vaqtga mazkur ustahona va shahtalar toshdan suchkdan yasalan mehnat qurollari, qurollarning parchalari, uchirindilar, tosh chiqindilar ko’plab topilgan. Neolit davriga kelib yog’och ishlash va undan yangi qurollar yassh keng tarqalgan. YOg’och ishlash, uni kesish uchun ishlatiladigan qurollardan eng muhimi silliqalngan tosh boltalar bo’lib. u erni o’rmonlardn tozalash uchun katta

ahamiyatga ega bo’lgan. Tosh boltalar yordamida yog’ochdan g’o’llar, kalta g’o’lalardan esa qayiqchalar yasala boshlagan. Toshdan, termachilik, hamda ibtidoiy dehqonchilik uchun zarur bo’lgan, havoncha, dasta yorg’uchoq er yumshatgich o’roq qadamasi va boshqa mehnat qurollari xo’jalikda keng foydalanila boshladi. Motichalar (er yumshatgichlar)o’roqlar suyak va shohlardan ham yasalgan. Mezolit davrida kashf etilgan va o’z davri uchun cheksiz ahamiyat kasb etgan o’q yoy neolit davriga kelib ancha takomillashtiriladi. O’q uchlari dastavval bargsimon, keyinchalik esa uchburchak shaklida ishlana boshladi. Neolit davrining eng muhim yangiliklaridan biri loydan sopol idishlar yasab uni pishirishni kashf etilishidir. Loydan sopol idishlar yasab uni pishirish odamzodga ovqat tayyorlash sifatini va oziq-ovqatning xilini ko’paytirish imkoniyatini beradi. Neolit xususan so’ngi neolit davrining eng yirik yutuqlaridan yana birini yigirish o’va to’qimachilikning kashf etilishidir. Xunarmandchilikning bu sohasini kashfm etish insoniyat uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Ip yigirish uchn tola sifatida dastlab gazak o’t (kraniva) yovvoyi jun konoplyani, shuningdek daraxt po’stloqlarini ishlatiladi. Keynichalik esa qo’y, echki qoramol yovvoyi hayvonlar junidan va yovvoyi zig’ir poyamimni yigirib ip, tola tayorlaganlar. Ip yigirishning kashf etilishi to’r to’qishning osonlashtirib, daryo va ko’l yoqalarida baliqchilik xo’jaligini keng kulamda rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi. Neolit davriga kelib, qayiq eshkaklari, chenalar, lija va boshqa xarakat vositalari kashf etilgan bo’lsa, eneolit davriga kelib inson g’ildirakli arava va elkanli kealarni ham kashf etishga muvaffaq bo’lgan edi. Bu arxeologik qazish ishlari natijasida isbotlangan. Bu xol neolit odamlarining yashash tarizini o’z ajdodlarinikiga nisbatan birmuncha yaxshilanishiga sabab bo’ldi. Lekin neolit davri qabilalari hayotidagi eng katta ahamiyatga molik narsa bu dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi va tarqalishi bo’ldi.

Har hil joy, hilma hil davrda yashagan barcha qabilalar yangi tosh asri taraqqiyot bosqichini o’z boshlaridn kechirganlar. Osiyo va Evropa neolit davri yodgorliklarining aksariyati 6-3 ming yillikka hosdir. Ammo Evropaning shimoliy royonlaridagi ba`zi neolit yodgorliklari 2 ming yillikning birinchi yarimiga to’g’ri keladi. Neolitning oxirlaridan boshlab inson ayrim mehnat qurollarini eng dastlabki metall-misdan tayyorlaganlar. SHuning uchun ham bu davrni xalkolit-eneolit mis-tosh davri deb atash rasm bo’lgan. Lekin mis u qadar qattik bo’lmaganligi sababli tosh qurollarni siqib chiqara olmas ham edi. CHunki, misdan omoch ham, ketmon kabi mehnat qurollari, qilich. Xanjar kabi jangovar qurollar yasab bo’lmas edi. Tosh qurollarni, faqat keyinchalik kashf qilingan bronza (jez)va temir surib chiqardi va metallni kashf etilishi va uni turmush qo’llanilishi keyinchalik bvladigan texnika taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ldi.

Adabiyotlar 1.Karimov.I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.T.Sharq,1998 2.Alekseev.V.Istoriya pervobitnogo obshestvo.M,Nauka,1991 3.Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi.-T.;O’qituvchi,1993 4.Pidayev Sh.Sirli kushonlar saltanati.-T.; O’qituvchi.1995 5.Tokarev. S. Religiya narodov mira.-M.; Nauka.1989

Похожие

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi

Ibtidoiy jamoa tarixi fani va uni o’rganish mеtоdologiyasi