Ikkinchi jahon urushidan keyin g'arb davlatlari ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi o'ziga xos xususiyatlar - История - Рефераты

Ikkinchi jahon urushidan keyin g'arb davlatlari ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi o'ziga xos xususiyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Ikkinchi jahon urushidan keyin g'arb davlatlari ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi o'ziga xos xususiyatlar Reja: 1. Ikkinchi jahon urushidan keyin g'arb davlatlari ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi o'ziga xos xususiyatlar 2. 50-yillarining boshlarida G'arbiy Yevropa dav-latlari ishlab chiqarishning urushdan oldingi dara-jasini asosan tikladilar. 3. Urushdan keyingi ahvol Yevropa davlatlarini iqtisodiy muammolarni birgalikda hal etishga undadi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin g'arb davlatlari ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi o'ziga xos xususiyatlar Tarix va geografiya fanlarida «Sharq» va «G'arb» tushunchalari bir xil ma'noni anglatmaydi. Geografiyada Sharq Quyosh chiqish tomonini, G'arb esa Quyosh botish tomonini anglatsa, tarixda bu ikki tushuncha mutlaqo boshqa ma'no kasb etadi. Ayni paytda ular turli tarixiy davrlarda turlicha mazmunga ham ega bo'lgan. Masalan, «Sharq» so'zi dastlab noxristian olamga nisbatan ishlatilgan. Keyinchalik esa bu so'z mustamlaka hududlarga nisbatan qo'llanildi. «Sovuq urush» yillarida esa «Sharq» so'zi SSSR va uning ittifoqchilariga, «G'arb» so'zi esa AQSH va uning ittifoqchilariga nisbatan ishlatildi. Keyinchalik «Sharq» so'zi iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanmagan totalitar davlatlarga nisbatan, «G'arb» so'zi esa iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan demokratik davlatlarga nisbatan ishlatildi. Yer yuzida bugungi kunda 190 dan ortiq davlat bor. Mutaxassislarning fikricha, ulardan atigi 75 tasi iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan demokratik davlat hisoblanadi. G'arbning Ikkinchi jahon urushidan keyingi taraq qiyotining o'ziga xos asosiy xususiyatiaridan bin, G'arbda farog'at davlatining vujudga kelganligi edi. Bunday davlat XX asrning 50-yillarida qaror topdi. 60 - 70-yillarda esa ravnaq topdi va yanada mustahkamlandi. «Farog'at davlati» nima o'zi? Farog'at davlati - bu, bozor iqtisodiyotini saqiagan holda, o'z fuqaroiari uchun farovon hayot va shu hayotni ta'minlashga qodir ijtimoiy ta'minot darajasini kafolatlaydigan demokratik davlatdir. Insoniyat bunday davlatni XX asrning 50-yillarida yarata oldi. Buning sababi - aynan shu davrga kelganda ilg'or, sog'lom fikrli kishilar, siyosatchilar fuqarolarning ijtimoiy himoyasi masalasi, huquq erkinligini, binobarin, davlat ana shu huquqning amalda ro'yobga chiqishini kafolatlashi zarurligini to'la anglab yetganliklari edi.

Xo'sh, qanday omillar farog'at davlatini qurishga imkon bergan? Bu omillarning birinchisi — Ikkinchi jahon urushidan keyin yangidan boshlangan demokratik harakatning kuchli to'lqini edi. Demokratik kuchlar chuqur ijtimoiy islohotlar o'tkazilishini talab qildilar. Ikkinchidan, farog'at davlatining qaror topishida «sovuq urush» ham katta rol o'ynadi. G'arb siyosatchilari o'z davlatlari hududida qo'poruvchi kommunistik g'oyalaming ildiz otishini aslo istamaganlar. Fuqarolarni qo'poruvchi kommunistik g'oyalar ta'siridan himoya qilish-ning eng samarali vositasi adolatli va farovon jamiyat qurish edi. Farog'at davlati o'z- o'zidan qurilib qolmas edi, albatta. Chunki bunday davlat fuqarolar ijtimoiy himoyasiga juda katta mablag' sarflashni zaruratga aylantirar edi. Bunday mablag'ga ega bo'lish hamda ishlayotgan fuqarolarga yuqori ish haqi to'lash uchun davlatning iqtisodiyoti gurkirab rivojlanishi zarur edi. 50-yillarining boshlarida G'arbiy Yevropa dav-latlari ishlab chiqarishning urushdan oldingi dara-jasini asosan tikladilar. 50—60-yillarda esa iqtisodiyotning yuqori sur'atlarda rivojlanishiga erish-dilar. Xo'sh, qanday omillar iqtisodiyotning yuksak sur'atlarda rivojlanishini ta'minladi? Birinchidan, AQSH va G'arbning boshqa davlatlari Ikkinchi jahon urushi davridayoq va urushdan keyin Yevropada moliyaviy va pul beqarorligi vujudga kelishining oldini olish choralarini ko'rgan edilar. Xu-susan, Xalqaro valuta fondi va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi. Ikkinchidan, «Marshall rejasi» beqiyos katta rol o'ynadi. Unga ko'ra, AQSH 1948—1952-yillar oralig'ida G'arb davlatlariga 13mlrd. dollar miqdorida yordam ko'rsatdi. Uchinchidan, xalqaro savdo uchun qulay sharoit yaratildi. Bu proteksi-onizm va boj to'siqlarini amalda bartaraf etish edi. Masalan, faqat AQSH ning o'zi olib kelinadigan tovarlar uchun to'lanadigan bojni 50 foizga kamaytirdi. Bu hoi xalqaro savdo gurkirab rivojlanishiga olib keldi. Chunonchi, 1948 - 1960-yillar oralig'ida xalqaro savdoning yillik o'rtacha o'sish sur'ati 6 foizni, 1960 - 1973-yillar oralig'ida

esa 9 foizni tashkil etdi. Yevropa-ning o'zida davlatlararo savdo hajmi 1950-1970- yillar davomida 18 mlrd. dollardan 129 mlrd. dollarga yetfli. Shu tariqa tashqi savdo iqtisodiy taraqqiyot manbayiga aylandi. To 'rtinchidan, xalqning intellektual quvvatiga alohida e'tibor berilib ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiya o'z vaqtida joriy etildi. Sanoat texnika va texnologiya asosida qayta qurildi. Qishloq xo'jaligi to'la mexa-nizatsiyalashtirildi. Qishloq xo'jaligida torn ma'noda inqilob - biotexnologiya va kimyolashtirish amalga oshirildi. Beshinchidan, neftdan yoqilg'i o'rnida keng miqyosda foydalanishga o'tildi. U iqtisodiy hayotning asosiy harakatlantiruvchi vositasiga aylandi. Buning ustiga uning bahosi juda arzon edi. Bir barrel (159 litr) neftning narxi atigi 1,5 dollar edi. Oltinchidan, G'arb davlatlarida davlat iqtisodiyotni tartibga solish siyosatini yuritdi. Bu siyosat aralash iqtisodiyotni vujudga keltirish orqali amalga oshirildi. Iqtisodiyotda xususiy mulk, xususiy tadbirkorlik faoliyati va davlat mulki uyg'unligiga erishildi. Yettinchidan, iqtisodiyotning yuksak darajada rivojlanishi masalasi hukumat siyosati darajasiga ko'tarildi. Iqtisodiyotni sarmoyalash har tomonlama rag'batlantirildi. Yuqorida qayd etib o'tilgan omillar 1975-yilga kelib G'arb davlatlari-ning hammasida mustahkam ijtimoiy ta'minot tizimi to'la qaror topishiga olib keldi. Davlat bevalar, yetimlar, nogironlar, ko'p bolali oilalar, kambag'allik chegarasidan past darajada yashayotgan fuqarolarga yordam ko'rsatilishini tashkil etishni o'z zimmasiga oldi. Mehnat qilayotganlarning 52 foizidan 67 foizigacha bo'lgan qismi ishsizlikdan; 48 foizidan 94 foizigacha qismi baxtsiz hodisalardan; 72 foizidan 100 foizigacha qismi kasallik tufayli mehnatga vaqtincha yaroqsizlikdan sug'urta qilindi. Pensiya yoshiga yetganlarning 80 - 100 foizi pensiya ta'minoti oladigan bo'ldi. Davlat budjetining 28 foizidan 60 foizigacha qismi ijtimoiy xarajatlarga ajratildi. Ishlayotgan xodimlarga yuqori ish haqi to'lana boshlandi. Bular aholining iste'mol quwatinj oshirdi. Masalan, birgina Fransiyada har 1000 nafar ishchiga 636 dona

avtomobil, 769 dona televizor, 844 dona muzlatgich to'g'ri keldi. Davlat mehnat munosabatlari masalasini qonun bilan tartibga soldi. Mehnat to'g'risidagi qonunlarda ish bilan band bo'lish, ishga yollash va ishdan bo'shatish kabi masalalarda ishchilarning zarur huquqlari kafolatlandi. Shu tariqa G'arbda yetuk industrial jamiyat qurilishiga erishildi. G'arb davlatlarining iqtisodiy sohada birlashish jarayoni G'arbning XX asr ikkinchi yarmidan keyingi taraqqiyotining yana bir o'ziga xos xususiyati edi. Urushdan keyingi ahvol Yevropa davlatlarini iqtisodiy muammolarni birgalikda hal etishga undadi. 1951-yilda Yevropaning olti davlati (Belgiya, Italiya, Luksemburg, Gollandiya, GFR va Fransiya) ko'mir va po'lat bo'yicha Yevropa uyushmasini tuzdilar. 1957-yilda esa u «Yevropa iqtisodiy hamjamiyati» ga aylantirildi. (U «Umumiy bozor» deb ham ataladi). 1957-yilda imzolangan Rim shartnomasiga ko'ra, bu olti davlat o'zaro savdoda boj to'siqlarini tugatish va qishloq xo'jalik mahsulotlarining yagona bozorini vujudga keltirishga qaror qildilar. 1973—1995-yillar oralig'ida Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya (1973), Yunoniston (1981); Portugaliya va Ispaniya (1986); Avstriya, Finlandiya, Norvegiya va Shvetsiya (1995) ushbu hamjamiyatga a'zo bo'lib kirdilar. 1990-yildan boshlab sarmoya, tovar va ishchi kuchlarining EIH doirasida erkin harakat qilishiga xalaqit qiluvchi barcha to'siqlar olib tashlandi. 1991-yilda Yevropani birlashtirish yo'lida yana bir katta qadam qo'yildi. Shu yilning dekabr oyida Gollandiyaning Maastrixt shahrida EIH ning 12 a'zosi yagona Yevropani vujudga keltirish to'g'risida shartnomalar imzoladilar. Shartnomalar quyidagi 3 guruhdan iborat edi: — Yevropaning yagona pulini (Yevro) joriy etish; — Yevropa siyosiy ittifoqini shakllantirish; — Yevropa Komissiyasini tasdiqlash. 1999-yildan boshlab EIH nomi ham o'zgaradigan va u «Yevropa ham- jamiyati» (YEH) deb ataladigan bo'ldi. Yevropa siyosiy ittifoqi dastlabki bosqichda G'arbiy Yevropa davlatlarining tashqi va mudofaa siyosati ma-salalarini

muvofiqlashtirishga, bu sohalarda yagona yo'nalish asoslarini ishlab chiqishga, kelgusida esa yagona tashqi va harbiy siyosat yuritishiga xizmat qilishi ko'zda tutildi. Yevropa Komissiyasi YEH a'zolari bo'lgan davlatlarning sog'liqni saqlash, xalq ta'limi, qishloq xo'jaligi va ekologiya sohasidagi siyosatlarini tartibga solish bilan shug'ullanuvchi muassasa vazifasini o'tashi lozim edi. YEH a'zolari bo'lgan davlatlar hukumatlari bu sohalar bo'yicha vakolatlarini Yevropa Komissiyasiga topshirishi belgilab qo'yildi. To'g'ri, barcha shartnomalar ham amalda ularning yaratuvchilari o'ylagan darajada bajarilayotgani yo'q. Biroq, eng asosiysi, yagona Yevropani bunyod etish borasida tarixiy ishlar amalga oshirildi. 1999-yilning dekabr oyida YEH ning a'zolari (ularning soni 15 ta) qurolli kuchlarni tuzish haqida qaror qabul qildilar. Uning vazifasi — harbiy inqirozlar yuz bergan hudud-larda tinchlikni saqlashdan iborat, deb belgilandi. Yevropa Hamjamiyati mamlakatlarida 2002-yil 1-yanvardan yangi pul birligi - «yevro» muomalaga kiritildi. Yevropa Kengashi — xalqaro va davlatlararo tashkilot. U 1949-yil 5-mayda tashkil etilgan. Da-stlab unga 10 ta davlat a'zo edi. Yevropani birlashtirishda bu kengash katta rol o'ynadi. Hozirgi kunda Yevropaning deyarli barcha davlatlari, shu jum-ladan Sharqiy Yevropa davlatlari va Rossiya Federatsiyasi ham bu tashki- lotning a'zolaridir. Yevropa Kengashining oliy organi Tashqi ishlar vazirlari, Qo'mitasi va Parlament ASsambleyasidir. Yevropa Kengashining vazifasi demokratiya va qonuniylikni, shuningdek, inson huquqlarini rivojlantirishga va himoya qilishga ko'maklashishdan iboratdir. YEK oliy organlari a'zo davlatlarning o'z zimmalariga olgan majburiyatlarni amalda bajarish-larini nazorat qiladi. Bu boradagi xulosalarini tegishli hukumatlarga ma'lum qiladi. Demokratiya, qonuniylik va inson huquqlari sohasida qo'pol buzi-lishlarga yo'l qo'ygan davlatlarni YEK a'zoligidan chiqarishgacha choralar ko'radi. YEK ning qarorgohi Fransiyaning Strasburg shahrida joylashgan. Bu kengashga hozir 40 ga yaqin davlat a'zo.

XX asr ikkinchi yarmidan keyingi G'arb taraqqiyoti o'z boshidan kechirgan yana bir xususiyat - bu konservativlik to'lqini va uni yengib o'tish jarayoni edi. Xo'sh, konservativlik to'lqini nima va u qanday vujudga kelgan? Konservativlik to'lqini - bu farog'at davlatini tugatish tarafdorlarining hokimiyat tepasiga kelishi edi. 1974 - 1975-yillarda, shuningdek, 1980 - 1982- yillarda industrial davlatlarda iqtisodiy inqirozlar ro'y berdi. Natijada ishlab chiqarish va xalqaro savdo hajmi kamaydi. Ishsizlik ommaviy tus oldi. Inflatsiya kuchaydi. An'anaviy, eski tartiblar tarafdorlari (konservatorlar) bunda farog'at davlatini ayblay boshladilar. Inflatsiya - ijtimoiy sohalarga davlat xarajatlarining haddan tashqari ko'payishi oqibati ekanligini isbotlashga urindilar. Shu tariqa farog'at davlatini tugatish harakati vujudga keldi. U tarixga «konservativlik to'lqini» nomi bilan kirgan. 80-yillarda G'arbning ko'pgina davlatlarida konservatorlar hokimiyat tepasiga keldilar ham. Ular davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirdilar. Erkin tadbirkorlikning keng rivojlanishi uchun zarur sharoitlar yaratish choralarini ko'rdilar. Inflatsiyani pasaytirish uchun qat'iy moliyaviy siyosat yurita boshladilar. Xususan, ijtimoiy xarajatlarni kamaytirdilar. Iqtisodiyotdagi davlat sektori xususiylashtirildi. Biroq «konservativlik to'lqini» farog'at davlatini tugata olgani yo'q. U faqat ijtimoiy himoya uchuh sarflanadigan davlat xarajatlarini davlatning iqtisodiy imkoniyati darajasiga moslashtirdi, xolos. Ayni paytda hayot farog'at davlati ham barcha ijtimoiy muammolarni amalda hal eta olmasligini isbotladi. Masalan, ishsizlik muammosi jamiyatning doimiy yo'ldoshi bo'lib keldi va hozir ham shundayligicha qolmoqda. XX asrning 70 - 90-yillarida rivojlangan G'arb mamlakatlarida ishchi kuchinmg ishlab chiqarish sohasidan xizmat ko'rsatish sohasiga o'tishi ja rayoni davom etdi. Bu - industrial jamiyatning o'ziga xos xususiyatlaridan yana biri edi. Masalan, AQSH, Kanada va Buyuk Britaniyada bu ko'rsatkich 90-yil-lar o'rtalariga kelganda 70-72 foizni tashkil etdi. 2-3 foiz ishchi kuchi qishloq xo'jaligida band bo'ldi, xolos.

Xizmat ko'rsatish sohasida ishlovchilar sonining ko'payishiga ilmiy-texnika inqilobi natijasida yaratilgan o'ta zamonaviy texnika va texnologiya-larning ishlab chiqarishga joriy etilishi sabab bo'ldi. 1973-yilda dastlabki shaxsiy kompyuter ham yaratildi. 1977-yildan boshlab u keng ko'lamda ishlab chiqarila boshlandi. Sanoat ishlab chiqarishi to'la kompyuterlashtirila boshlandi. Kompyuterlashtirish, o'z navbatida, ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarni - robotlarni, ishlab chiqarishning moslashuvchan tizimi va avtomatik loyihalashtirishni qo'llash imkonini berdi. Sanoatda, xizmat ko'rsatish sohasida o'sha yuqori malakali kadrlar ishlay boshladi. Endi ular moddiy iste'mol buyumlari bilan bir qatorda axborot ham yaratdilar. Shaxsiy kompyuterlar, xalqaro telealoqalar va internet axborot ayirboshlashni, ularni tezda ishlab chiqarishga joriy etish muammosini muvaffaqiyatli hal etdi. Keyingi 50-yil ichida G'arb davlatlari aholisi ijtimoiy tarkibida tub o'zgarishlar yuz berdi. Bu hodisa G'arbda jamiyat taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlaridan biridir. Chunonchi, qishloq xo'ja ligi bilan shug'ullanuvchilarning soni keskin ka maydi. Bugungi kunda bu soha bilan 2 - 7 foiz aholi shug'ullanmoqda, xolos. Yollanma mehnat bilan shug'ullanuvchilar soni ishga yaroqli aholining 90 foizini tashkil etadi. Ulaming uchdan ikki qismi xizmat ko'rsatish sohasida mehnat qiladi. Yollanma ishchi kuchi yuqori malakaga ega. Bu hoi ularga yuqori ish haqi olish imkonini berdi. Binobarin, ularning moddiy ta'minoti keskin yaxshilandi. Bugungi kunda G'arb davlatlari aholisining uchdan ikki qismini o'rta tabaqa vakillari tashkil etadi. Aholining o'ndan bir qismigina boy-badavlat qatlamga mansubdir. Aholining 20 foizigacha bo'lgan qismi kambag'al hisoblanadi. Ular davlatning hamda xayriya jamg'armala-rining yordamini oladilar. Keyingi 50-yil ichida G'arbda kommunizm mafkurasi to'la mag'lubiyatga uchradi. Fashizm g'oyalari to'la barham topmagan bo'lsada, u endilikda ijtimoiy tayanchga ega emas. Bugungi kunda G'arb jamiyatida konservatizm, liberalizm, sotsializm va millatchilik kabi g'oyaviy yo'nalishlar mavjud. Siyosiy partiyalar

ularning birini o'z mafkuralariga asos qilib olganlar. Urushdan keyingi yillarda G'arbiy Yevropaning qator davlatlarida konservativ partiyalarning tiklanishi dinning kuchli ta'siri natijasi bo'ldi. Urush, uning dahshatli oqibatlari aholi o'rtasida dinning ta'sirini kuchaytirdi. Masalan, Italiyada Xristian-demokratik partiyasining, GFR da Xristian-demokratik ittifoqi va Xristian-sotsialistik ittifoq partiyalarining vujudga kelishi ana shu omil bilan izohlanadi. Ayni paytda Fransiya, Belgiya, Avstriya va Gollandiyada ham diniy partiyalar jamiyat siyosiy hayotida sezilarli kuchga aylangan edi. AQSH va Buyuk Britaniyada kuchli ikki partiyayiy tizim saqlanib qolaverdi. Sotsialistik va sotsial- demokratik partiyalarning ham ta'siri o'sib bordi. XX asr 90-yillari oxiriga kelib Yevropa Hamjamiyatiga a'zo 15 davlatning 13 tasida hukumatni shu partiyalar vakillari boshqarishdi. Urushdan keyingi yillarda G'arbning deyarli barcha yetakchi davlatlari da (AQSH dan tashqari) yangi konstitutsiyalar qabul qilindi. Ular zamon talabiga mos demokratik ruhdagi konstitutsiyalar edi. Chunonchi, Fransiya, GFR, Italiya va boshqa davlatlar konstitutsiyalarida urushning xalqaro mo-jarolarini hal etish vositasi ekanligini qoralovchi moddalar o'z ifodasini topdi. Yaponiya Konstitutsiyasiga esa Yaponiya urushga milliy siyosat vositasi sifatida qarashdan voz kechadi, degan modda kiritildi. Bugungi kunda ijtimoiy taraqqiyotning quyidagi ikki asosiy modeli mavjud: 1. Liberal-demokratik taraqqiyot modeli. 2. Totalitar taraqqiyot modeli. Bu ikki model o'rtasidagi qarama-qarshilik hozirgi kunda ham davom etmoqda. Agar XX asrning 20—40-yillarida totalitar taraqqiyot modelining mavqei kuchli bo'lgan bo'lsa, 1950-2001-yillar oralig'ida liberal-demokratik taraqqiyot modeli keng quloch yozdi. Bugungi kunda dunyo davlatlarining 75 tasida liberal-demokratik tartiblar to'la qaror topgan. Bu kam, albatta. Biroq shuni unutmaslik lozimki, demokratik

jamiyat osonlik bilan qaror topmaydi. Hozirgi G'arbda taraq qiyotning liberal- demokratik modeli to'la qaror topdi. Dunyo tobora liberal-demokratik model izidan bormoqda. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, bu davrda bozor iqtisodi qonunlariga rioya qilgan davlatlarda farovon hayot vujudga keldi. Bu mamlakatlar iqtisodi gullab- yashnadi. Kam rivojlangan davlatlar xomashyo bazasi sifatida saqlab qolindi. Rivojlangan davlatlar siyosatida bozor uchun kurash kuchaydi. Nayrangbozlik, ustomonlik, aldov, qalloblik, ba'zan esa zo'rlik va kuch ishlatildi. Yevropa iqtisodiy aloqalarda yangi bosqichga ko'tarildi. Axborot jamiyati vujudga keldi. Aholining ijtimoiy tarkibida o'zgarishlar yuz berdi. Dunyo siyosiy taraqqiyotida liberal-demokratik model g'alaba qildi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat, T., «O‘zbekiston» 1992 y. 2. O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi, T., «O‘zbekiston» 1992 y. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi qonuni», T., «O‘zbekiston», 1992 y. 4. Ismoilov R., Sholomitskiy Y., O‘zbekistonda fizkultura tarixi, o‘quv qo‘llanma, T., «O‘qituvchi», 1969 y. 5. O‘zbekiston tarixi va madaniyati, T., «O‘qituvchi», 1992 yil.

Похожие

Ikkinchi Jahon urushidan keyingi xalqaro munosabatlar

Ikkinchi jahon urushidan so'ng dunyo siyosati va hayotidagi o'zgarishlar

ХХ asr –mafkura asri sifatida

Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

Ikkinchi jahon urushi yillarida Qashqadaryo