Ijtimoiy sohaning rivojlanishi - История - Рефераты

Ijtimoiy sohaning rivojlanishi

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Ijtimoiy sohaning rivojlanishi Reja: 1. Qoraqalpog`istonda ijtimoiy sohani rivojlanishi 2. Respublikada mulkchilikning yangi shakllarining paydo bo`lishi hamda xalq xo`jaligida islohotlarning amalga oshirilishi 3. Mamlakatda qishloq xo`jaligini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega ekanligi

Mustaqillik yillarida respublikada ijtimoiy sohalar rivojlanishiga e`tibor kuchaydi. 1991 - 1996 yillarda Qoraqalpogiston Respublikasida ma`lum demografik o`zgarishlar ro`y berdi. Tugilish (ming kishi hisobida) 1991 yildan 36,4 dan 1996 yilda 25,0 kishiga qisqardi. Tug`ilishning kamayishi o`z o`rnida respublika aholisining o`sish darajasiga ta`sir etdi. Jumla-dan, O`zbekistonning viloyatlar ichida aholi o`sishi eng past bo`lgan Toshkent viloyatidan (23,4) pasayib ketdi (18,6). Demo-grafik o`zgarishning asosiy sabablaridan biri tugilishning kamayishi, aholining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik yashash sharoitlariga bog`liqdir. 1991 - 1996 yillarda respublikadan (kelganlarni chiqarib tashlaganda) 26,7 ming kishi ko`chib ket-gan. 1997 yil 1 yanvar holati bo`yicha respublika axrlisi 143 ming 764 kishini, shundan shahar aholisi 694,1 ming kishini, qishloq aholisi 74 ming 363 kishini tashkil etdi. 1996 yilda aholining o`rtacha yillik o`sishi 1,36 foizga teng bo`ldi. Ishsizlar soni har yili o`zgarib turibdi, 1996 yil oxiri-da ular 4,2 ming kishiga yetdi. 1996 yilda 16 ming ishchi o`rin-lari yaratildi, jumladan, qishloq joylarida 8,5 mingta. Bu esa shahar va tuman mehnat birjalariga murojaat qilgan fuqa-rolarni ish bilan ta`minlash imkonini berdi. 1996 yilda aholi jon boshiga pul daromadlari 9628,8 so`mni, xarajatlar esa 6300 so`mni tashkil etdi yoki 1995 yilga nisba-tan 2,2 va 2,3 marta ko`paydi. Daromadlarning ko`payishi iste`mol bozoridagi vaziyatni jonlantirdi. Aholi jon boshiga tovar aylanishi hajmi amal-dagi narxlarda 5 ming 36 so`mlikni tashkil qildi va 2,1 mar-taga, solishtirma narxlarda esa 8,8 foizga o`sdi. Pullik xiz-mat 2,8 marta, maishiy xizmat 2,7 martaga ko`payib jon boshiga 679 va 108 so`mni tashkil etdi. Lekin^shunga qaramasdan aholi jon boshiga xizmat ko`rsatish hajmi O`zbekiston Respublikasi ko`rsatkichidan 2,2 marta kam bo`ldi. 1996 yilda aholiga 7,2 milliard so`mlik iste`mol mollari sotilgan. Bu amaldagi narxlarda 1995 yildagiga nisbatan 2,1 marta ko`p. Tovar aylanishining jami hajmi 10,3 foizga yoki 350,5 million so`mlikka ko`paydi. Tovar oborot hajmida dav-lat sektorining ulushi pasayib, nodavlat sektoriniki o`sib bordi. Rasmiy savdo tarmoqlariga nisbatan iste`mol va buyum bozorlarida holat ancha yaxshilandi, jami

tovar oborotida ular-ning ulushi 20 foizga yetdi. Ishchi va xizmatchilarning o`rtacha ish haqi izchil o`sib bor-di. 1996 yilda u 1409 so`mdan 2761,1 so`mga yetdi yoki 1,96 marta ko`paydi. Respublika tibbiyoti erishgan natijalardan eng muhimi -onalar o`limi soni kamaydi. «Homilador ayollarni va bolalar salomatligini mustahkamlash bo`yicha milliy Dastur»i hamda «Yosh avlodni soglomlashtirish kompleks Dasturi»ning ishlab chiqilganligi va amalga oshirilganligi natijasida 1996 yilda onalar o`limi 1991 yildagiga nisbatan 4,4 marta, chaqaloqlar o`limi esa 1,8 martaga kamaydi. Homilador ayollarning 56 foi-zi statsionarlarda tug`ishgacha bo`lgan davolanishdan o`tkazildi. Respublikada jarrohlik, maxsus davolash ambulatoriya mar-kazlari tashkil topdi. Tarmoqni moliyalashtirishda davlat mablaglari bilan birga nodavlat manbalaridan ham foydalanilmokda. Xo`jalik hiso-bida, yakka tartibda, kooperativ usulda ishlaydigan tibbiyot tarmoklari kengayib bormoqda. «Medtexnika», «Optika», «Tib-ta`minot» dorixona muassasalari to`la davlat tasarrufidan chi- qarilib, xususiylashtirildi. Lekin shu bilan birga respublikadagi ekologik tanglik tufayli aholining kasallanishi kamaymadi. Masalan, bu ko`rsat-kich 1996 yilda 1991 yilga nisbatan 26,3 foizga ko`paydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning tashabbusi bilan 1992 yilda Nukusda Orol muammosiga bag`ish-langan xalqaro ilmiy konferensiya bo`ldi. Bu konfereniiya qarorlaridan kelib chiqib, Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1992 yil 2 sentabrda «Koraqalpog`iston Respubli-kasi hududidagi tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, ijtimoiy va ekologik muammolarni yechishni jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida» 405-sonli qaror qabul qildi. Bu qarorning bajarilishini ta`minlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi hukumati katta kuch sarfladi. Qoraqalpog`iston Respublikasi aholi punktlarini elektrlashtirish to`la hal qilindi. 1992-1996 yillarda Tuyamo`yin suv omboridan res-publika aholi punktlariga 2 ming 885 kilometr vodoprovod tarmogi

olib kelindi, aholini toza ichimlik suvi bilan ta`-minlanish darajasi 59,5 foizga yetdi. Shu yillarda 16,3 kilo-metr kanalizatsiya va 4057,5 kilometr gaz tarmoklari yotqizil-di. Respublika aholisining tabiiy gaz bilan ta`minlanishi 85,4 foizni, shu jumladan, shaharda 99,4 foizni, qishloqda 72,4 foizni tashkil etdi. 1991 - 1996 yillarda Qoraqalpogistonda ko`plab sog`liqni saklash obyektlari, kasalxonalar, poliklinikalar, tugruqxona va turar-joylar binolari qurildi. Orolbo`yi aholisiga in-sonparvarlik yordami berila boshlandi, kasalxona va polikli-nikalar shunday ta`minotdan foydalana boshladilar. Koraqalpogiston xalqi I.A.Karimovning BMT minbaridan turib dunyo mamlakatlarini Orol dengizini saqlab qolishga qarata chaqirigini katta qoniqish bilan kutib oldi. Uning tashabbusi bilan 1994 yil (14 yanvar) Nukusda Markaziy Osiyo-ning beshta davlat Prezidentlari hamda Rossiya Federatsiyasi-ning vakillari ishtirokida o`tkazilgan uchrashuvda Orolga va Orolbo`yi aholisiga amaliy yordam berish masalasi muhokama etildi. 1995 yil ssntabrda I. A. Karimov tashabbusi bilan Nukusda o`tkazilgan xalqaro konferensiya esa tarixiy voqea bo`ldi. Bu anjumanning asosiy hujjatlaridan biri -- Nukus Deklaraiiyasi bo`lib, unda butun dunyo jamoatchiligi e`tibori Orol muammosiga qaratildi. 1997 yil mart oyida Almatida Markaziy Osiyo respubli-kalari Kengashi yig`ilishi bo`ldi. Bu yigilishda ham I, A. Karimov tashabbusi bilan Orolbo`yi xalqlariga ijtimoiy mu-ammolarini yechishda amaliy yordam berish to`g`risida qaror qabul qilindi. O`zbekiston hukumatining Orolbo`yi muammolari to`g`risi-dagi tashabbuslari yerlik xalqlar tomonidan ham qo`llab-quv-vatlanmoqda. Amudaryo bo`yidagi mehnatkashlar ekologik vazi-yatning yaxshilanishiga, xalqaro forumlarda Orol dengizi mu-ammolarini hal qilishga doir qabul qshtingan qarorlar o`z samarasini berishiga qat`iy ishonch bildirmokdalar. Belgi-langan chora-tadbirlarni tezda amalga oshirish natijasida qish-loq joylarida, sanoatda mehnat unumdorligi o`sayapti, ishlab chiqarish rivojlanyapti, aholining ish bilan bandligi oshmoqda. Qoraqalpoq xalqi qadimiy va boy tarixga ega. Uning mil-liy madaniyati, jozibali san`ati, mumtoz adabiyoti, qadriyat-lari, udum va an`analari olamga

mashhurdir. Mustaqillik tufayli qoraqalpoq xalqi juda ko`p qadri-yatlarini qayta tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi. Adolat va teng-lik, ozodlik va erk uchun kurashgan Yernazar Olako`z, Ollayor Do`stnazarov singari xalq qahramonlarining -- jasoratli, o`t yurakli qoraqalpoq farzandlarining orzu-armonlari amalga oshdi. Milliy madaniyat va ma`naviyatning qaror topishiga, qora-qalpoq xalqining klassik shoirlari Berdaq, Ajiniyoz bobolar ijodiy meroslarining to`la tiklanishiga, aziz xotiralari-ning ulug`lanishiga yo`l ochib berdi. Bugungi kunda Ibroyim Yusupov, To`lepbergen Qaipberge-nov, Tilovbergen Jumamuratov kabi qoraqalpoq yozuvchi va sho-irlarining asarlari xalqparimiz ma`naviy xazinasidan mu-nosib joy oldi. Sobir Kamolov, rahmatli Charjau Abdirov kabi yirik olim-lar O`zbekiston fani rivojiga juda katta hissa qushdilar. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog`iston madaniy xayotida ham jiddiy o`zgarishlar haqida gap ketganda, avvalo xalq ta`-limi tizimida yuz bergan o`zgarishlarni ta`kidlash o`rinli. Bugungi kunda resgtublika xalq ta`limi tizimi milliy uygo-nish, ijtimoiy-iqtisodiy va ma`naviy rivojiga xizmat qilishda yetakchi rol o`ynamoqda. Respublikada yangi tipdagi o`rta umumta`lim muassasala- ri - litseylar, gimnaziyalar va alohida fanlarni chuqurlashti-rilgan holda o`qitiladigan maktablar tez rivojlanmoqda. 1996 yil oxirida respublikada 743 ta umumta`lim maktabi faoliyat ko`rsatdi, shu jumladan, ayrim fanlarni chuqurlashtirilgan holda o`qitiladigan maktablar 1991 yilda 31 ta bo`lgan bo`lsa. 1996 yilda 169 taga yetdi, liiyey va gimnaziyalar 19 taga yetdi. O`tgan yilning o`zida o`quvchilar soni 1743 nafarga ko`paydi. Barcha qishloq hunar-texnika bilim yurtlarida traktorchi-mashinistlar tayyorlash chegaralanib, o`rniga turli mintaqalar uchun zarur bo`lgan kadrlar tayyorlashga e`tibor kuchaytirildi. Milliy hunarmandchilikni rivojlantirishga, gilam to`qish, keramik buyumlar tayyorlash, ganchkorlar va boshqa shu kabi hunar egalarini tayyorlashga aqamiyat berila boshlandi.

Respublikadagi 22 ta o`rta maxsus o`quv yurtlarida, shu jum-ladan, kunduzgi bo`limda 11,8 ming o`quvchi ta`lim olmoqda. Berdaq nomidagi Qoraqalpog`iston Davlat Universiteti hamda Ajiniyoz nomli Nukus Davlat pedagogika oliygoxlarida oliy ma`lumotli mutaxassislar tayyorlanmoqpa. Bu o`quv yurtlari-ning kunduzgi bo`limlarida 9 ming nafar talaba o`qimoqda. Universitetda qishloq xo`jaligi va tibbiyot ixtisosligi bo`yi-cha fakultetlar mavjud. Bozor ikd-isodiyotiga o`tish davri qiyinchiliklariga qara-may respublika hukumati xalq ta`limi moddiy-texnika baza-sini mustahkamlash chora-tadbirlarini ko`rmokda. Keyingi 6 yilda 42 ming 778 o`rinli maktab, 6 ming 660 o`rinli bogcha, 6 ming 840 o`rinli hunar-texnika bilim yurti binolari qurib foydalanishga topshirildi. Birgina 1996 yilning o`zida esa 3126 o`rinli maktab qurib ishga tushirildi. 1991-1996 yillarda fan sohasida ham sezilarli o`zgarish-lar bo`ldi. 1992 yilda O`zbekiston Respublikasi Fanlar Aka-demiyasining Qoraqalpoq filialiga Qoraqalgtoq bo`limi ma-qomi berildi. Uning tarkibida ilgari 3 ta institut mavjud bo`lgan bo`lsa, yana ikkita institut qo`shildi. Tarix, arxeologiya va etnografiya hamda bioekologiya institutlari ham shu bo`lim tarkibiga kirdi. Botanika bog`i bo`linmasiga esa bo`lim maqo-mi berildi. 1994 yilda esa Fanlar Akademiyasi tarkibiga O`zbekiston Sog`liqni saqlash vazirligiga qarashli tajriba instituti va tibbiyot klinikasi ham kiritildi. Fanlar Akademiyasida tashkil etilgan bunday tadbirlar olimlarga tabiiy va ijtimoiy fanlarni yanada rivojlanti-rish, xalq xo`jaligi va madaniyatni yuksaltirishda muayyan mu-vaffaqiyatlarni qo`lga kiritishga yordam berdi. Qoraqalpoq fa-nida erishilgan yutuqlar hamda to`rt jildlik «Qoraqalpoq ti-lining izoxli lug`ati»ni yaratishdagi xizmatlari uchun fanlar akademiyasi bo`limining 4 nafar ilmiy xodimlari (M. Qalan-darov, R. Yesemuratova, A. To`raboyev, D. Qozoqboyev) 1996 yilda Uzbekiston Respublikasining Beruniy nomidagi Davlat mu-kofoti bilan taqdirlandilar. 1992 yilda O`zbekiston Respublikasi Qishloq xo`jaligi fanlari akademiyasining Qoraqalpoq bo`limi tashkil etildi, Uning tarkibiga Sh. Musayev

nomidagi Chimboy yer ishlari instituti hamda sholichilik va chorvachilik institutlarining filiallari kiritildi. Nukusda SANIIRIning bo`limi faoliyat ko`rsatmoqda. Res-publika oliy o`quv yurtlarida ham ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmokda. Keyingi yillarda Toshkent olimlari ko`magida katta miq-dordagi yuqori malakali mutaxassislar taysrlandi. Respubli-kadagi 60 nafar fan doktorlari va 600 nafar fan nomzodla-ridan deyarli 30 foizi O`zbekiston mustaqilligi yillarida ilmiy daraja oldilar. Ilgari fanlar akademiyasi xaqiqiy a`zoligiga saylangan Ch. A. Abdirov, S. K. Kamolov, A. B. Baxiyevlar qatoriga 1994-2000 yillarda T. Yeshanov, A. Daule-tov, U. Hamidov va J, Bozorboyev ham qabul qilindilar. 1997 yilda esa ikki nafar rassom (J. Izentayev va J. Quttimura-tov) O`zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasining akade-mikligiga saylandilar. Respublikada yuqori malakapi kadrlar o`sishida ayniqsa, ijtimoiy fanlar soqasida O`zbekiston Respublikasi Oliy At-testatsiya Komissiyasi tomonidan tarix va arxeologiya, etnogra-fiya, til va adabiyot bo`yicha nomzoddik va doktorlik disserta-siyalarining ximoya qiluvchi ixtisoslashgan Kengashlarning tash-kil etilayotganligi muhim ahamiyat kasb etmoqsa. Respublika olimlari keyingi yillarda chet el mutaxassis-lari bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Respublika Fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq bo`limi bio-ekologiya instituti xodimlari Germaniya olimlari bilan bir- galikda 1993 yildan beri Orolbo`yi ekologiyasi muammolari bo`yicha tadqiqotlar olib borishmoqda. Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti Avstraliyaning Sidney universiteti olimlari hamda fransuz arxeologlari bilan birgalikda ish olib bormoqsalar. 1995 yilda Mo`ynoqda Germaniya Federativ Respublikasi yordamida bioekologiya institutining xalqaro eko-logiya stansiyasi ochildi. Mustaqil O`zbekiston va Qoraqalpog`istonning dolzarb ma-salalari respublika shoir va yozuvchilari ijodida katta o`rin egallaydi. O`zbekiston va Qoraqalpogiston xalq shoiri Ibro-im Yusupov, O`zbekiston va Qoraqalpog`iston xalq yozuvchisi To`lepbergan Qaipberganovlar qatoriga yangi nomlar kelib qo`shildi. Saginbay Ibrohimov, Kenesboy Rahmonov kabi sho-irlar, Guloysha Yesemuratova,

O`zarboy Abdurahmonov, Murat-boy Nizanovlar ana shular jumlasidandir. 1993 yil yanvarda Toshkentda Qoraqalpog`iston madaniyati kunlari, noyabr oyida esa Qoraqalpogistonda Toshkent madaniyati kunlari o`tkazildi. Bu tadbirlar Nukus va Toshkent madaniyat xodimlari faoliyatini bir-birlariga yaqinlashtirdi. 1996 yilda Qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi mar-ta «Oyjamol» nomli qoraqalpoq baleti (N. Muxammedinova musiqasi, T. Xodjayev asari) sahnalashtirildi. 1996 yilda O`zbe-kiston mustaqilligining 5 yilligi oldidan o`tkazilgan «O`zbe-kiston - Vatanim manim» qo`shiq-tanlovida yosh qo`shiqchi Roza Kutekeyeva «Mustaqillik gullari» qo`shig`i bilan ishtirok etib, faxrli ikkinchi o`rinni oldi. Shu yili yana Amir Temur rodi-ning eng yaxshi ijrosi uchun konkursida Berdaq nomidagi dra-ma teatri artisti Bozorboy Uzoqberganov qatnashib, birinchi o`rinni oldi. Bu misollar Qrraqalpog`iston san`atkorlari mus- taqillik yillarida erishgan muvaffaqiyatlardan dalolat be-radi. Qrraqalpogiston san`atida erishilgan muvaffaqiyatlarni keng targ`ib etishda Rassomlar uyushmasi, I. V. Savitskiy no-midagi san`at muzeyi, tarix- o`lkashunoslik muzeyi katta ish-larni olib bormoqda. Moliyaviy qiyinchiliklarga, qog`oz taqchilligiga qaramay Qoraqalpog`iston Jo`qarg`i Kenges, Ministrlar Kengashining «Yorqin Qoraqalpog`iston», «Qoraqalpogiston xabarlari» gaze-talari, yozuvchilar uyushmasining «Amudaryo» jurnali, «Respub-lika Fanlar akademiyasining Qoraqalpoq bo`limi xabarlari» ilgarigidek muntazam chiqarilmokda. 1991 yildan respublika-da hukumatga qarashli bo`lmagan «Orol qizlari» jurnali chop etila boshladi. 1991 - 1996 yillarda Nukus shaqrining 60 yilligi, To`rtko`l shahrining 120 yilligi, Ajiniyoz Qosiboy o`g`lining 170 yil-ligi, Amir Temurning 660 yilligi keng nishonlandi. Bular o`zbek va qoraqalpoq xalqlari do`stligining ramziy belgilari-dir. Bular O`zbekiston va Qoraqalpog`iston tarixidagi eng mu-him voqealar, o`zbek va qoraqalpoq xalushri o`rtasidagi do`stlik ramzidir. O`zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning Nukus shahri 60 yilligi bayramida: «O`zbekiston taqdiri bu - Qoraqalpog`iston taqdiridir, o`zbek xalqining taqdiri bu - qoraqalpoq xalqining kelajagidir» degan otashnafas so`zlari qoraqalpoq xalqi

xotirasida abadiy saqlanib qoladi. Bugun Qoraqalpoq xalqi shuni yaxshi biladiki, uning amal-dagi suvereniteti, mustaqilligi faqat O`zbekiston bilan bir~ ga bo`lgandagina ta`mirlanishi mumkin. Shuning uchun ham qora-qalpoq xalqi o`z taqdirini o`zbek xalqi va O`zbekiston bilan abadiy boglagan. O`zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstituiiyalari buning yorqin kafola-tidir.

Аdаbiyotlаr : 1. K а rim о v I. А . O`zb е kist о nning o`z istiql о l v а t а r а qqiyot yo`li. T о shk е nt. «O`zb е kist о n», 1992. 2. K а rim о v I. А . Istiql о l yo`li: mu а mm о l а r v а r е j а l а r. Аsаrlаr, I - jild,3-36 bеtlаr. 3. Kаrimоv I.А. O`zbеkistоnning siyosiy, ijtimоiy vа iqtisоdiy istiqbоlining аsоsiy tаmоyillаri. Tоshkеnt. «O`zbеkistоn», 1995. 4. Must а qillik to`g`risid а d е kl а r а siya. «Sоvеt O`zbеkistоni», 23 iyun, 1990. 5. O`zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. Tоshkеnt. «O`zbеkistоn», 1992. 6. O`zbеkistоn Rеspublikаsi. Ensiklоpеdiya, 1997. 7. Jo`rа y еv N., Fаyzullа y еv T., Usmоnоv Q. O`zbеkistоn tаriхi. Tоshkеnt. «S h аrq», 1998. 8. Istiqlоlimizning tаriхiy ildizlаri. S h аrq Y u lduzi, 1995, 11-12-sоn. Yusup о v E. Istiql о l yo`lid а . Tоshkеnt. «Fаn», 1996.

Похожие

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Miloddan avvalgi V-IV ( 5- 4 ) asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi

Induizm va Buddizmning rivojlanishi

Rim Respublikasining ijtimoiy-siyosiy hayoti

Mustaqillik yillarida fan va madaniyatning rivojlanishi