Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlaka ma’muriy boshqaruv tizimi va milliy siyosati - История - Рефераты

Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlaka ma’muriy boshqaruv tizimi va milliy siyosati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlaka ma’muriy boshqaruv tizimi va milliy siyosati Reja 1. Turkiston general-gubernatorligining tashkil etilishi. 2. Podsho Rossiyasining Turkistondagi ma’muriy-boshqaruv siyosatining mustamlakachilik mohiyati. 3. Turkiston o‘lkasini boshqarish bo‘yicha nizomlar va ularning mustamlaka tizimini mustahkamlashdagi ahamiyati.

Chor ma’murlari Turkiston o‘lkasida qattiq mustamlakachilik siyosatini olib bordilar. Sovet davri olimlari «O‘rta Osiyoning Rossiyaga qo‘shilganligini jahonshumul tarixiy ahamiyati»ni yaqin-yaqinlargacha isbotlashga urindilar. Bunday olimlar o‘z g‘oyalarini asoslash uchun Rossiya bosqinidan so‘ng o‘lkada ishlab chiqarish kuchlari tez rivojlanib ketdi, kapitalistik munosabatlar shakllana bordi, sanoat korxonalari vujudga keldi, temir yo‘llar qurildi, fan-madaniyat o‘sdi, mahalliy xalqlar o‘z taqdirini Rossiya xalqlari bilan bog‘ladilar, Turkiston Rossiyaning bir tarkibiy qismi bo‘lib qoldi va hokazo deb isbotlamoqchi bo‘ldilar. Ularning fikricha bu «progressiv oqibatlar» qatoriga iqtisodiy turmushning tartibga solinishi, savdo yo‘llarida xavfsizlik ta’minlanishi, muayyan tartibning qaror topishi, temir yo‘llar qurilishi, har qanday sanoat rivojini zarur sharti bo‘lgan jahon bozoriga chiqishi, shaharlarning ko‘payishi, qishloq ho‘jaligida, madaniy hayotda katta o‘zgarishlar sodir bo‘lishi va hakozolar kirgan. Bu xulosalarni tahlil qilganda Rossiya hukumati O‘rta Osiyoni bosib olishni rejalashtirganda va uni amalga oshirishga kirishganda o‘zining mustamlakachilik manfaatini emas, balki o‘lkada yashab kelayotgan musulmon xalqlarning manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yganmidi? degan haqli savol tug‘iladi. Yo‘q, albatta. Hamma mustamlakachi davlatlar singari Rossiya bosqinchilari ham bizning vatanimizni bosib olish, uning boyliklarini talon-toroj qilish, xalqlarini qul qilish kabi jirkanch niyatlar bilan yashab kelgan edilar. Rossiya Turkiston istilosidan so‘ng Petr I vasiyatini bajarib, jahonning eng yirik imperiyalaridan biriga aylangandi. Rossiya saltanati jahonning qudratli davlatlari Angliya, Fransiya, Germaniya imperiyalari qatori ulkan mustamlakachi davlat edi. Rossiya o‘z mustamlakalari hududi jihatidan Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniyani orqada qoldirib ketgandi. Angliya mustamlakalari 13 million kvadrat kilometr, Fransiyaniki 11 million kvadrat kilometrni tashkil qilsa, Rossiyaning birgina Sibir mustamlakasi hududi 13 million kvadrat kilometrni tashkil qilardi. Rossiyaning Turkiston

general-gubernatorligi hududi esa kengligi jihatidan Fransiya, Germaniya va Avtro-Vengriya imperiyalari maydoniga teng bo‘lgan. Chor Rossiyasining O‘rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosati va amaliyoti uning bu o‘lkada o‘z davlatchiligini joriy etish orqali olib borildi. Butun bir boshliq mustaqil Qo‘qon xonligi davlati yo‘q qilinib bir viloyatga aylantirildi, Turkistonda milliy davlatchilikka barham berildi. Podshohlik Rossiyasi o‘zining boshqaruv tizimini joriy etdi. Ammo imperiyaning bu o‘lkada o‘rnatgan ma’muriyati uning tasarrufidagi boshqa o‘lkalar boshqaruvidan o‘zining keskin harbiy-mirshablik ruhi bilan ajralib turgan. Mustamlakachi hukumat Turkiston boshqaruviga oid ko‘plab qonunlar loyihalarini (1865, 1867, 1873, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916) ishlab chiqdi va ularni tasdiqladi, hayotga tadbiq etdi. Bu qonunning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgartirishlarda Turkistonni boshqaruvidagi harbiy-mirshablik ruhi aniq o‘z ifodasini topgan. Turkistonda imperiyachilik boshqaruvining mustamlakachilik xarakteri birinchi general-gubernator Konstantin fon-Kaufman tomonidan ifodalangan. U 1868 yil 22 yanvarda Toshkent shahar aholisi bilan bo‘lgan uchrashuvdagi nutqida ruslarni O‘rta Osiyo xalqlarining katta og‘asi deb atagan, Turkistonda rus hokimiyatining mustahkam va doimiy o‘rnashganligini alohida uqtirib o‘tgan edi. Kaufman 1868-1876 yillarda o‘lkadagi harbiy yurishlarga bosh-qosh bo‘ldi va bu yurishlar uning nomini Turkiston o‘lkasining omadli zobiti va istilochisi sifatida mashhur qildi. Kaufmanning hukmronligi davrida Turkiston general-gubernatorlik boshqaruvi uning shaxsiy istibdodi asosida amalga oshirilgan. Mahfiy maslahatchi F.Girs qayd etganidek, general-guburnatorning hokimiyati, qonun bo‘yicha ish ko‘rilishini taqoza etgan bo‘lsa-da, amalda o‘zi hohlagancha amalga oshirildi. General-gubernator o‘lkadagi hokimiyatning yagona boshqaruvchisiga aylangan edi. Hokimiyatni bunday tartibda markazlashtirish oqibatida ishlar qonun asosida emas, aksincha, general-gubernatorning ko‘rsatmasi asosida amalga oshirila boshladi.

1865 yilda Toshkent shahri qo‘lga olinganidan keyin, mustamlaka sharoitidan kelib chiqqan holda, Sirdaryo hududi hamda 1864 va 1865 yillarda yangidan qo‘lga olingan yerlar hisobiga Orenburg general-gubernatoriga buysundirilgan Turkiston viloyati tashkil etilgan edi. 1867 yil 14 iyulda imperator Aleksandr II Turkiston harbiy okrugini ta’sis etdi va O‘rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan xududlar hisobidan Turkiston general-gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risida farmon e’lon qildi. General K.P.Kaufman Turkiston okrugi qo‘mondoni va general-guburnatori qilib tayinlandi. Unga podsho juda katta vakolatlar berdi. Imperatordan olgan «Oltin yorliq»qa muvofiq fon Kaufman biror davlatga qarshi urush e’lon qilishi, diplomatik aloqalar olib borishi yohud sulh tuzishi mumkin edi. Ayni vaqtda Kaufman moliyaviy hamda iqtisodiy masalalarda ham mustaqil hukmdorlardek keng huquqlarga ega bo‘lib, faqat podshogagina hisob berardi. Ko‘p o‘tmay harbiy ma’muriyatdan tashqari fuqarolik, ma’muriy ishlar ham unga to‘la bo‘ysundirildi. Shu bois ham fon Kaufmanni mahalliy xalq «yarim podsho» deb atardi. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari va uezd boshliqlari ham o‘z ixtiyorlaridagi harbiy qismlarning qo‘mondonlari bo‘lishgan. Shu tariqa, «harbiy xalq boshqaruvi»dagi harbiy hokimiyat chor zobitlari va generallari qo‘lida jamlangan edi. «Xalq boshqaruvi» - volost boshqaruvlari, yuzboshi-oqsoqollar, «xalq sudyalari» - qozilar aholi tomonidan nomigagina saylanar, aslida ular general-gubernator tomonidan tayinlanar edi. General-gubernatorlik markaziy o‘lka boshqaruvida Turkistonda mutlaq hokim bo‘lgan. Markaziy o‘lka boshqaruvi general-gubernator hamda uning Kengashi va mahkamasidan iborat edi. Turkiston general-gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqaro hokimiyatini birlashtirgan. Bir vaqtning o‘zida u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Yettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab, bosh prokuror vazifalarini ham o‘tagan. Unga Buxoro amiri va Xiva xoni ham buysungan.

Bosh boshqarmaning ijroiya organi bo‘lgan general-gubernator mahkamasi dastlab to‘rt bo‘limdan iborat edi. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat ishlarini boshqargan. Ikkinchisi bosh boshqarmaning moliyaviy-xo‘jalik ishlariga qaragan. Uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari hamda boshqaruvga doir nizomlar loyihalarini tayyorlash bilan shug‘ullangan.To‘rtinchi bo‘lim esa maxsus bo‘lim hisoblanib, uning faoliyat doirasi g‘oyat keng va serqirra bo‘lgan. 1886 yilgacha mustaqil ish ko‘rgan bu bo‘lim harbiy va adliya vazirlari ko‘rsatmalaridan mustasno ravishda sud qarorlarini ham qayta ko‘rish huquqiga ega bo‘lgan. Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida general-gubernatorga bo‘ysunmaydigan markaz vakillari - adliya, moliya va davlat mulklari vazirliklari ham bo‘lgan. Turkiston general-gubernatorligi 1890 yillarga kelib besh viloyatga (Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand, Yettisuv va Kaspiyorti) bo‘lindi. Podsholik Rossiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi tashkiloti - bu politsiya idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya ma’muriyati mustamlakachilik qonun-qoidalariga amal etishni nazorat qilar, mahalliy xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Ana shu politsiya tuzumiga suyangan podsho hukumati Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi bo‘g‘inidan oliy bo‘g‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan. General- gubernatorning o‘zi bosh mirshab vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq general- gubernator o‘lkadagi istagan odamini, xoh o‘zbek, xoh rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatga surgun qilish huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham o‘z qo‘lida jamlagan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, uezd, volost pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo‘lganlar. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo‘g‘ini sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil ko‘rinishga ega bo‘lib, sudlar va xalq sudlaridan tashkil topgan. Ularning birinchisi sof mustamlakachilik shaklida bo‘lsa, xalq

sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Sudlar hududiy bo‘linishga ko‘ra, tuman sudlari, xalq palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, dunyoviy masalalar bo‘yicha ish yurituvchi sudlar qurultoylari, harbiy sud komissiyalaridan iborat bo‘lgan. 1886 yildagi «Nizom»ga ko‘ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga ayrim o‘zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O‘lkada viloyat sudlari tashkil etildi. Viloyat prokurori va uning yordamchisi muovini, sud tergovchisi lavozimlari joriy etildi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi maqsadlarda sodir etilgan ishlar ko‘rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini ag‘darish maqsadida harakat qilgan siyosiy «jinoyat»chilik ishlari ustidan hukm chiqarish edi. Rus imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona, Yettisuv, Kaspiyorti viloyatlarida bittadan okrug sudlari ta’sis qilindi. 1899 yil 14 may Toshkent sud palatasining tantanali ochilish marosimi bo‘ldi. U o‘lkaning barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilar edi. Chor hukumatining siyosiy tusga ega bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlari shariat va biy sudlariga topshirilgan edi. Mustamlakachilar shariat qonun- qoidalaridan istibdod negiziga qurilgan o‘z tuzumlarini o‘lkada barqaror qilishda unumli foydalanganlar. Shu maqsadda uni uch xil qilib tuzishgan. Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona va Yettisuv viloyatlarining o‘troq aholisi uchun qozilar sudi, shu viloyatlarning ko‘chmanchi aholisi uchun biy sudlari hamda Kaspiyorti viloyati uchun maxsus xalq sudlari faoliyat ko‘rsatgan. Avval Toshkentda, so‘ngra boshqa shaharlarda shahar dumalari tashkil etildi. 1877 yilda maxsus Muvaqqat komissiya tuzilib, saylovlar, saylovchilar mulkdorlik darajasiga qarab uch toifaga ajratildi. Bunda shahar ziyolilari, ishchilar va hunarmandlar yetarli miqdorda mulki bo‘lmaganligi uchun saylov huquqidan

mahrum etildi. Shahar dumasidan ruslar uchun noiblarning uchdan ikki qismi miqdorida o‘rin ajratildi. Shuningdek, shahar boshqaruvi faoliyatini nazorat qiluvchi viloyat idorasi ham tuzildi. Uning raisi Sirdaryo harbiy gubernatori edi. 1888 yilda rus imperatori Toshkentni boshqarish ishini ma’qullagani holda uni nazorat qilishni general-gubernatorga topshirdi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo‘mondoni zimmasiga yuklandi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlanardi. Toshkent shahar dumasining oqsoqoli vazifasini 1877 yildan 1907 yilgacha shahar boshlig‘i - hokim to‘raning o‘zi boshqargani ham mustamlaka ma’muriyatining qiyofasini ko‘rsatib turibdi. Rossiya imperiyasida amalda bo‘lgan shaharga oid ikkita nizom (1870, 1892 yilgi) Turkistonda faqat Toshkent va Yettisuvdagi Verniy (hozirgi Almati) shaharlarida qo‘llanilib, boshqa shaharlarda joriy etilmadi. Rus ma’muriyati Toshkent tajribasi «bu chorani Turkiston o‘lkasidagi boshqa shaharlarga qo‘llashning foydasi haqida fikr yuritishga erta» degan tahqiromuz xulosaga kelgan edi. Shahar ma’muriy-politsiya tartib qoidalari asosida boshqarildi. Ma’lumotlarga qaraganda, 1870 yilda Toshkentda 80 mingga yaqin aholi yashagan. Ulardan 7 mingga yaqin kishi dehqon, 6 ming kishi hunarmand, 4 ming kishi savdogar, 4 ming kishi mardikor bo‘lgan. O‘tgan asrning oxirlarida Toshkentda 20 ta mahalla, 310 ta masjid, 17 ta madrasa, 11 ta hammom, 15 ta karvonsaroy, 11 mingta loy suvoqli paxsa uylar bo‘lib, shahar aholisining soni tobora oshib borgan. Turkiston general- gubernatorligining siyosiy-ma’muriy markazi bo‘lgan Toshkent shahri o‘lka madaniy hayotining asosiy o‘chog‘i hisoblangan. Chor mustamlakachilari qishloqlarni boshqarishda 1867 yilgi Turkiston general-gubernatorligining viloyatlarni boshqarish haqidagi «Vaqtli Nizom- loyihasi» deb atalgan xujjatlar majmuasiga amal qildilar. Unga ko‘ra ko‘chmanchi aholiga ikki bosqichli (volost va ovullar), o‘troq aholiga esa bir bosqichli (oqsoqollar) boshqaruv tizimi joriy etildi.

Volost asosini ming xonadondan ikki ming xonadongacha, ovul jamolarini esa yuz o‘tovdan ikki yuz o‘tovga qadar aholi tashkil etgan. Chorizm bu o‘zgarishlar bilan ko‘chmanchi aholining urug‘chilik asosidagi tarixiy bo‘linishini bekor qildi. 1886 yilda kuchga kirgan «Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom» bo‘yicha o‘troq aholining bir bosqichli boshqaruvi ikki bosqichga aylantirilib, oqsoqollar volostlarga birlashtirildi. Ovul jamoalari va oqsoqollar vakillari yig‘ini barcha saylovchilar yig‘ilishi bilan almashtirildi. Shaharlar o‘zlarining tutgan mavqeiga ko‘ra siyosiy, harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifasini bajarar edi. Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon, Namangan, Ashxobod o‘lkaning yirik shaharlari edi. Bundan tashqari mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan Chimkent, Jizzax, Qarshi, Termiz va Kattag‘o‘rg‘on kabi shaharlarda iqtisodiy hayot rivojlana bordi. Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishlari natijasida yangi shaharlar ham paydo bo‘ldi. Jumladan, Kazalinsk, Petro-Alekandrovsk, Skobelev, Chernyaevka kabi shaharlar shu tariqa vujudga keldi. Bosib olingan shaharlarda ruslar uchun maxsus ajratilgan manzilgohlar paydo bo‘ldi. Shaharlar ikki qismga bo‘linib, biri eski shahar (mahalliy aholi yashaydigan qism) va ikkinchisi yangi shahar (ruslar yashaydigan qism) deb ataladigan bo‘ldi. Masalan, Toshkentning rus qismini tashkil qilish uchun maxsus qo‘mita tuzildi. Rejaga kirgan joylardan mahalliy aholiga mansub yuzlab oilalar zo‘ravonlik bilan ko‘chirildi. Ularga yangi hovli, yer olish uchun yordam berilmadi. Hovlilar buzib tashlanib, Yevropa va rus muhitidagi toifalar bo‘yicha zobit va amaldorlar uchun uylar, oromgohlar, keng ko‘chalar qurildi. Eski shaharning, ya’ni o‘zbeklar yashaydigan qism aholisning mustamlakachilar yashaydigan shahar qismiga o‘tishi qat’iyan taqiqlandi. Toshkentning yangi shaharini bunyod etish uchun katta mablag‘ talab qilinardi. Bu mablag‘lar ko‘proq eski shahar aholisi daromadi hisobidan qoplanardi.

Shaharlarni ruslashtirish va rus aholiga qulayliklar yaratish maqsadida Seriopol, Kopol, Toshkent, Xo‘jand, Turkiston, Chimkent, Avliyoota, Petrovsk, Kazalinsk kabi shaharlarda savdo-sotiq, sanoat va hunarmandchilik bilan shug‘ullanuvchi rus fuqarolariga juda ko‘p imtiyozlar berildi. Ayni choqda musulmonlarning ulardan har tomonlama kuchayib ketmasligi choralari ko‘rib borildi. Chor mustamlakachilari yer egaligi va suvdan foydalanish masalalarini hal etishga dastlabki davrda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yordamlashmadilar. Chorizm istilo qilgan vaqtda o‘lkadagi yer-suv davlat mulki, vaqf va xususiy mulkdan iborat bo‘lgan. Dehqonchilik va chorvachilik xo‘jalik yuritishning asosiy tarmoqlari hisoblangan. Sun’iy sug‘oriladigan yerlar dehqonchilik rivojlanishida asosiy negiz edi. Shuning uchun dehqonchilikni rivojlantirishda irrigatsiyaning ahamiyati juda katta bo‘lgan. Irrigatsiya rivojlanishida miroblar alohida o‘rin tutganlar. 1873 yilda general fon Kaufman rus podshosiga Turkistonda yerga egalik tuzilishini o‘zgartirish loyihasini taqdim etdi. Loyihaga ko‘ra amlok yerlar uni ishlatib turgan odamlar tasarrufiga o‘tishi lozim edi. Bu qoidani vaqf yerlariga ham joriy qilish to‘g‘risidagi loyiha taklifi esa rad etildi. Ammo fon Kaufman o‘z so‘zida qat’iy turib oldi. U ma’suliyatni o‘z zimmasiga olib, yer masalasiga doir bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Jumladan, yer haqiqatda kimning qo‘lida ekanligini e’tiborga olish to‘g‘risida farmoyish beradi. Shunga muvofiq juda ko‘p yerlar davlat hisobiga o‘tkaziladi. Ayni choqda mulkiy yerlarga va hatto vaqf yerlariga ham soliq joriy etiladi. 1886 yilda Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi yangi Nizomga muvofiq yer munosabatlariga doir bir qancha tadbirlar amalga oshirildi. Bundan kuzatilgan asosiy maqsad mahalliy boy-zodagonlarni zaiflashtirish va mustamlakachilar hokimiyatini kuchaytirish edi. Yer munosabatlari sohasidagi tadbirlarning asosiy natijasi shu bo‘ldiki, boy yer egaligi tugatildi. Rossiya imperiyasining Turkistondagi agrar siyosatidan ko‘zlangan bosh maqsad va asosiy yo‘nalishlarini Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri

A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu Markaziy Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv «Paxta» bo‘lsa, ikkinchisida «Sug‘orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan bo‘lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o‘rnashtirish» yozuvi turibdi». Podsho vaziri markazning Turkistondagi mustamlaka siyosatining asosiy yo‘nalishlarini juda lo‘nda, ya’ni «paxta», «sug‘orish», «ruslarni ko‘chirib keltirish» kabi uch so‘zda ifodaladi. Chor ma’murlari Turkiston o‘lkasida olib borgan mustamlakachilik siyosatlarida o‘z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo‘ydilar. Bu boradagi eng muhim va boshlang‘ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni Turkiston yerlariga ko‘chirishdan iborat bo‘ldi. 1869 yildayoq Yettisuvdagi dehqonlar manzilgohlari to‘g‘risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo‘lib, bu qoidalar ruslarning turkistonlilar yurtiga ko‘plab ko‘chib kelishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi bo‘lgan 29 rus qishlog‘i tuzildi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar 19 ta bo‘lib 1300 aholini o‘z qamroviga olardi. Xususan 1891 yildagi Russiyada ro‘y bergan ochlikdan so‘ng Markaziy Osiyoga bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda o‘lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo‘lgan 136 rus posyolkalari paydo bo‘ldi. Har bir xo‘jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga kelganda 2.659 ming desyatina yerni o‘ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat edi. Bu o‘lka umumiy aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14 million desyatina yer bevosita davlat xazinasi ixtiyoriga olindi. 190 ming desyatina yerni esa rus plantatorlari va pomeshchiklari O‘zlariniki qilib oldilar. Eng katta yer egasi bo‘lgan podsho Nikolay II ning birgina Murg‘ob vohasidagi yerlari 104 desyatinaga teng edi. 1886 yilda chor hukumati yer islohoti o‘tkazdi. Mustamlakachilik xarakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug‘oriladigan yerlar boylar va zamindorlar qo‘liga o‘tib ketdi, kambag‘al dehqon xo‘jaliklari yanada

qashshoqlashdi va xonavayron bo‘ldi. 1889-1893 yillarda bunday xonavayron bo‘lgan dehqonlar o‘z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yubordilar. AQShdan paxta olishdan deyarli mahrum bo‘lgan Rossiya hukumati bu qimmatli xomashyoga nisbatan o‘sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e’tiborini qaratdi. 1869 yili «Rus sanoati va savdosi o‘sishiga yordam berish jamiyati» kengashida I.N.Raevskiy «Rossiya va unga qo‘shni Sharq mamlakatlarida paxtachilikni rivojlantirish» mavzuida ma’ruza qiladi. Ma’ruzachi Rossiyaga Markaziy Osiyo va boshqa paxtakor joylardan xom ashyo keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini isbotlab beradi. Uning ta’kidlashicha, Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136 so‘mlik) paxta keltirilgan bo‘lib, shundan 639 ming 192 pud (5 972 491 so‘mlik) paxta sharq o‘lkalaridan olib kelingan ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko‘p miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab so‘m mablag‘ sarflangan. Rossiyada savdo floti bo‘lmaganidan paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir yo‘llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Markaziy Osiyoda paxtachilikni rivojlantirish Rossiya uchun katta foyda ekanini I.N.Raevskiy alohida uqtirib o‘tadi. U mahalliy g‘o‘za navlarining nuqsonlarini gapirib, uni Amerika navlari bilan almashtirishni tavsiya qiladi. 1871 yili I.V.Raevskiyning shaxsan o‘zi Toshkentga kelib Amerika paxtasini iqlimlashtirish borasida katta ishlarni amalga oshiradi. Samarqandda Amerika paxtasi navini ekadi. Toshkentda Amerika paxtasini 1875 yili birinchi bo‘lib ekkan kishi Mulla Yo‘lchi To‘ychiboevdir. Xorijiy paxta navi urug‘i Buxoro xonligida, shuningdek, 1878 yilda Andijon, Namangan, Qo‘qon va Marg‘ilonda ham qadalgan. XIX asrning 80 yillariga kelib, Amerika paxtasi urug‘lari orasida «Upland» navi mahalliy sharoitda sifatli va ko‘p hosilli bo‘lib chiqdi va to‘qimachilik sanoati talablariga har jihatdan mos tushdi. Vaqt o‘tishi bilan dehqonlar Amerika paxtasi navi ekilgan maydonlarni oshira borganlar. 1884 yili horijiy navlar 300 desyatina

yerga ekilgan bo‘lsa, 1890 yilga kelib 58859 desyatinani tashkil etgan. Amerika va «malla g‘o‘za» navidan olingan tola 1890 yilda 2 million pudga, 1896 yilda 2 665 337 pudga yetadi. Tolaning asosiy qismi Amerika paxtasidan olingan. Paxta, asosan Farg‘ona vodiysida yetishtirilgan. Sirdaryo, Samarqand viloyatlarida ham bu qimmatbaho xom ashyo navlari ekilgan. 1900 yilga kelib paxta ekilgan maydon 257 501 gektarni tashkil qilgan. Turkiston o‘lkasida Amerika paxtasining muvaffaqiyatli iqlimlashtirib borilishi va sanoat talablariga mos tushish rus sanoati korxonalari egalarini, savdo ahlini, harbiy xizmatchilarni, qo‘yingki, puli bor barcha korchalonlarni hayajonlantirib va shoshirib yubordi. Ular o‘lkaga kelib, bevosita paxtachilik bilan shug‘ullanishga va paxta zavodlari ochishga kirishdilar. Ular shu tariqa mo‘may daromad ketidan quvib, boyligiga boylik qo‘shishga mukkasidan tushdilar. Puldor odamlardan Turkiston ma’muriyati nomiga paxta maydonlarini kengaytirish, paxta zavodlarini ochishga ruxsat so‘rab yozilgan arizalar birin-ketin tusha boshlaydi. Rossiyada «paxta vasvasasi» avjga minadi. Natijada, o‘lkada rus paxta maydonlari va paxtachilikka bog‘liq zavodlar miqdori ortib bordi. XIX asr oxirida, Toshkent shahri atrofida ruslarga qarashli paxtazorlar 4000 desyatina yerni egallab, bu umumiy maydonining 20 foizining tashkil etardi. Masalan, savdogar Belyakov 620, Yaraslavldagi katta to‘qimachilik korxonasi 400, tijoratchi Tarsin 200 desyatina yerda dehqonchilik qilgan. Farg‘ona vodiysida rus paxta maydonlari 500 desyatina yerni tashkil etgan. 1890 yilda Samarqand viloyatining Xo‘jand uezdida Kudrin firmasi va boshqa kishiga tegishli 300 desyatina yerda Amerika paxtasi yetishtirilgan. Hatto o‘lkani bosib olishda jonbozlik ko‘rsatgan general-mayor Abramovning Camarqandda shaxsiy paxta maydoni bor edi. Paxta maydonlarida mardikor va chorikorlar ishlatilgan. O‘lkani bosib olgan ruslar endi yerli xalqni xo‘jayin sifatida o‘z yerida ekspluatatsiya qila boshlagan. Paxtachilik rivoji chor hokimiyati xazinasini boyita bordi. XIX asr oxirida boshlangan paxta yakkaxokimligi keyingi yillarda tobora mustahkamlana bordi.

O‘rta Osiyo temir yo‘lining Andijonga yetkazilishi, Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurilishiga ham asosan paxtani o‘lkadan ko‘proq tashib ketish sabab bo‘lgan. Chor hukumati yerning izdan chiqishiga qaramay, paxtachilikni kuchaytirishni o‘z vakillaridan talab qilaverdi. Bu xususda Rossiya dehqonchilik noziri Krivoshein shunday degan edi: «Turkistonning har bir pud g‘allasi Rusiyaga, rus va Sibir g‘allasiga raqobatdir, ortiqcha har bir pud Turkiston paxtasi esa Amerika paxtasiga raqobatdir. Shuning uchun o‘lkaga qimmatga tushsa ham g‘alla keltirib berish lozimdir». Paxta yakkahokimligini o‘rnatish haqidagi bunday g‘oyani Turkiston general-gubernatori qo‘llab-quvvatlab, bu tadbir hukumatga yiliga 70 million oltin rublni tejashga imkoniyat yaratishini uqtiradi. Bundan chiqqan ma’no shuki, agar Turkiston diyorida g‘alla ko‘p ekilsa, Rossiyadan keltirilayotgan g‘allaga nisbatan talab kamayib, ziyon ko‘riladi. Demak, qancha ko‘p paxta ekilsa, Rossiya g‘allasiga ehtiyoj shuncha oshib boraveradi. O‘z navbatida bu Rossiyaning ulovidan tushovi qimmatga tushayotgan Amerika paxtasiga bog‘liq muammolarni ham bartaraf etardi. Rossiya hukumati Turkiston o‘lkasida sanoat korxonalari qurgan bo‘lsa, u hech qachon og‘ir industriya tarmoqlarini yaratishga intilgan emas. U asosan o‘z manfaati nuqtai-nazarini uylab xom ashyo mahsulotlariga birinchi ishlov beradigan yengil-sanoat korxonalarini qurishga e’tiborni qaratgan. Paxta tozalash, yog‘ ishlab chiqarish, vino, pivo zavodlari, pilla quritish korxonasi, tegirmon, bosmaxona va hakozolar ana shunday korxonalardir. Agar 1880 yilgacha bunday korxonalar 21 ta bo‘lsa, 1900 yilda ularning soni 195 taga yetdi. O‘lkada qurilgan birinchi temir yo‘l ham chor Rossiyasining bosqinchilik manfaatlarini ko‘zlagan. 1880 yilda boshlangan chor ma’murlari uchun g‘oyatda og‘ir bo‘lgan Axaltaka urushi Rossiyani Kaspiyorti temir yo‘lini qurishga majbur etdi. Mixaylovskiy bo‘g‘ozidan to Qizil Arvotgacha bo‘lgan temir yo‘l qurilishining birinchi navbati 1881 yil 1 sentabrgacha qurib bitkazildi va 20 sentabrdan doimiy ravishda poezdlar qatnovi boshlandi. Keyinchalik temir yo‘l qurilishi davom ettirilib, Ashxobodga, so‘ng Samarqandga keltirildi. 1888 yil 15 mayda birinchi poezd Samarqandga keldi.

1889 yilda temir yo‘l aloqalari Mari-Kushka orqali Toshkent va Andijon bilan bog‘landi. 1890 yilda Rossiya hukumatining yuqori mansabdorlari o‘rtasidagi uzoq fikr almashuvlardan so‘ng yangi-Orenburg-Toshkent temir yo‘l qurilishi boshlab yuborildi va 1905 yil 1 iyulda bu yo‘ldan birinchi poezd o‘tdi. Chunki Kaspiyorti temir yo‘li orqali Turkiston bilan aloqa o‘rnatish masofaning uzoqligi tufayli Rossiyaga iqtisodiy jihatdan qimmatga tushayotgan edi. Endi yangi temir yo‘li qurilishi munosabati bilan Toshkentdan Orenburggacha bo‘lgan masofa ilgarigiga qaraganda ancha qisqa muddatda-ikki kecha kunduzda, Moskvagacha esa to‘rt kecha kunduzda bosib o‘tiladigan bo‘ldi. Har ikkala temir yo‘l ham Turkiston xalqlarining manfaatlarini ko‘zlab, yoki Turkistonni jahon mamlakatlari bilan bog‘lash maqsadida qurilgan emas. Agar Rossiya bosqinchilari qalbida bunday olijanob niyat bo‘lganda bunday temir yo‘llarni u avvalo turkiy xalqlar etnik, madaniy, diniy hududiy tomondan yaqin bo‘lgan va Turkiston bilan chegaradosh Afg‘oniston, Pokiston, Eron, Turkiya kabi davlatlar tomon ham qurgan bo‘lur edi. Yo‘q. Rossiya ma’muriyati bu temir yo‘llarni birinchi navbatda va asosan Turkiston o‘lkasidagi xalq boyliklarini tezroq, ko‘proq va mo‘lroq tashib ketish maqsadi bilan qurdi. Bu borada raqamlar tiliga quloq soladigan bo‘lsak masala yanada oydinlashadi. 1888 yilda Turkistondan Markaziy Osiyo temir yo‘li orqali 873 ming 093 pud paxta jo‘natilgan bo‘lsa, 1890 yilda 2 million 673 ming 267 pud va 1893 yilda esa 3 million 588 ming 025 pud paxta Rossiyaga yuborilgan. Yoki 1888-1893 yillarda, ya’ni olti yilda Turkiston o‘lkasidan 14 million 257 ming 515 pud qimmatbaho paxta xom ashyosi Rossiyaga tashib ketilgan. Bu jarayon yil sayin oshib boravergan. Faqat 1900 yilning o‘zida Markaziy Osiyo temir yo‘li orqali Rossiyaga tashib olib ketilgan boyliklar hajmi 5 million pudni tashkil etadi. Shundan 60 foizi paxta bo‘lib qolganlari quruq meva, ipak tolasi, paxta yog‘i, jun, teri va boshqa mahsulotlar edi. 1895 yilning o‘zida birgina Farg‘onadan Rossiyaga 3 million 399 ming 371 pud paxta, 452 ming 740 so‘mlik teri, 192 ming so‘mlik pilla tashib ketilgan. Temir yo‘l qurilishi bilan bu sohaning ishchilari ham o‘sib bordi. 1890 yilda temir yo‘llarda 2778 ishchi ishlagan bo‘lsa, 1894 yilda - 3222 va

1898 yilda 5044 ishchi ishlagan. Shundan mahalliy millat vakillari 1890 yilda 728 kishini, 1894 yilda - 863 va 1898 yilda esa 948 kishini tashkil etgan. Xullas, chor mustamlakachi ma’murlari Turkiston hududiga bosqinchilarcha qadam bosgan dastlabki kundan boshlab, yerli xalqlarga nisbatan ulug‘ davlatchilik siyosati olib bordilar, mamlakat boyliklarini taladilar, shahar va qishloqlarini xonavayron qildilar, zulm, zo‘rovonlik asosida insoniy qadriyatlarni yerga urib oyoq osti qildilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 2. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.pedagog.uz

Похожие

Chor Rossiyasining Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati

CHor Rossiyasining mustamlakachiligi davrida davlatchiligimiz

Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida idora usuli va boshqaruv

Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi. Chorizm istibdodiga qarshi Turkiston xalqlarining milliy ozodlik kurashi. Jadidchilik

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi