Buxoro va Xiva xonliklarining bo'ysundirilishi - История - Рефераты

Buxoro va Xiva xonliklarining bo'ysundirilishi

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Buxoro va Xiva xonliklarining bo`ysundirilishi Reja: 1. Buxoro amirligining protektoratga aylanishi. 2. Rus - Xiva shartnomasi. 3. Mustamlakachilarga qarshi xalq harakatlari.

Toshkentni bosib olgandan so`ng, Buxoro amiri chor Rossiyasidan shaharni tashlab chiqib ketishini talab qiladi. Bunga rad javob olgandan keyin Qo`qon xonligining chekka yerlariga hujum qiladi va bosib olad i . Bosib olingan joyga Xudoyorxon hokim qilib ta-yinyaanadi. Buxoro amirining talabiga muvofiq chinov-iik Struveni muzokaraga yuboradi. Lekin amir ularni ushlab turadi. Buxoro amliri Muzaffar Qo`qon xonligidagi chor qo`iyshlariga qarshi hujum qiladi. Bundan xabar top-gan Orenburg general gubernatori bunga choralar ko`rishni buyuradi. Orenburg o`lkasining harbiy qo`mondoni general adyutant Krijanovskiy 1865 yili 29 sentyabrda Turkiston viloyat harbiy gubernatoriga 117 raqamli maxfiy xat yuboradi, Rossiya qurolining ulug` obro`yini mukaddas tutib, O`rta Osiyodagi boshqarish iavqei faqat Rossiyaga tegnshligpni unutmagan xolda, bundan keyin amirning qushnilar bilan bo`lgan muno-sabatimizga, qurolli kuchimizga va elchilik muzokara-larimizga aralashishga yo`l qo`ymasligimiz kerak», deb uqtiriladi. 1866 yili yanvar oyi oxirida general Chernyayev bosh-chiligidagi qo`shin Jizzaxga xujum boshlaydi. Xabar topgan amir Muzaffar Qo`qon xoniga 10000 kishilik qo`shin bilan rus ko`shinlarini chalg`itib turishini buyuradi. Oldingi ruslarning ko`rqinchli harakatlarining oqibatidan qo`rqqan Xudoyor bunday qilishga botinol-maydi. Muzaffar buni eshitib, xabarni olib kelgan «baxtsiz choparni bo`ynigacha qumga ko`mishga farmon beradi». Kuchsiz qolgan himoyachilarning soni 8—9 ming kishiga borar edi. Ularning jasorati tufayli general Chernyayev orqaga qaytishga majbur bo`ladi. 1868 yili mart oyida Chernyayev Peterburgga chaqirib olindi va uning o`rniga general Romanovskiy yuboriladi. Bu paytda Buxoro armiyasining sonn 40 ming kishini tash-kil ztardi. Chor Rossiyasining Chinozdagi qo`shinlari 4000 kishi bo`lib, qolgan 11 ta liniyadan tarqoq joy-lashgan edn. Chinozdagi otryadda 14 ta piyoda bo`lim, 500 kazak, 20 ta to`p, 8 raketa stanoklari bor edi. General Romanovskiy shu qo`shin bilan Sirdaryo dash-tiga chiqadi. Erjarda buxoroliklar bilan jang bo`la-dn. Buxoroliklar bardosh berolmasdan` g`amlab qo`ygan qurol-aslahalarini tashlab ketadilar. Chor armiyasi o`shinlari orqasidan Samarqandga bormasdan Sirdaryoning yuqori qismiga qarab harakat qiladi. 17 mayda chor

hukumatining qo`shinlari Xo`jandga kirib keladi. Shu kundan boshlab to 25 maygacha Xo`jandliklar qamal qilinadi. Xo`jand istehkomini shturm qilishiga qaramasdan himoyachilar o`zlarining jonini ayamadilar, Bu jangda himoyachilardan 2500 kishi himoyachilarning ma`lumotiga ko`ra 5000 kishi yo`qotilgan. Qonli urushdan so`ng proklamatsiya e`lon qilindi. Proklamatsiyada Rus armiyasi bu yerga dushmanlik maqsadida emas, balki tinchlik va sokinlik o`rnatish uchun urushni to`xtatish niyatida kelgan, Amir bizning ado-latln talablarimizni bajarmadi, balki bizlarga qarshi istehkom tsurdi va armiyasini yig`di. Bizlarni O`ratepa va Jizzaxdagi kuchli istehkomini olishga, yax-shi armiyasini yo`q qilishga majbur etdi. U shundai tushunib oladi degan umndla yana to`xtalamiz. Agar biz-ning talabimnz bajarilsa «fakat yaxshilik ko`radi», aksincha bo`lsa jazolanadp», denilgandi. Bu payt Xudoyorxon bo`lsa Uratepa va Jizzaxdagi jang uchun Roma-novskiyga xat yozib, uni g`alaba bilan tabrikladi. 1867 yili Turkiston general gubernatori qilib ge-neral Q. P. Kaufman tayinlanadi. U bosib olingan joylarda rus davlati mavqeini mustahkamlash va qonli urushlarni niqoblash maqsadvda bir guruh mahal-liy tabaqa vakillarini, ya`ni rus davlati tarafdor- larini markaziy hukumat bilan kelishgan holda Peter-burgga yuborishga qaror qiladi. Bu vakillar asosan «rus davlatiga sodiq, rus qo`shinlariga har tomonlama yordam bergan» kishilardai tashkil topgan edi. Vakillar ro`yxatiga Shayxul islom Nosir Mulla Isoq Tur- kistondan, Qozi Mirza Talashqan Chimkentdan, oqsoqol Amin So`fi Shayx o`g`li Iqon kishlog`idan, dug`lat qa-bilasining biyi Baytiq Kanol Avliyootadan, Said-azimboy Muhammadboy o`g`li Toshkentdan, Eshonxon Imomxonov Toshkentdan, Qozikalon Yusufxo`ja Abdullaxoja o`g`li Xo`japddan oqsoqol Abdug`affor Sarimsoq o`g`li Jizzaxdan va boshqalar kiritilgan edilar. Tur-knston vakillari Peterburgda izzat-ikrom bilan qarshi olinadilar. Zarafshon vodiysiga chor qo`shivlari kirganida Kaufman «Turkistonda bosqinchilikni davom ettirish uchun emas, balki bu o`lkani tinchlantirish, o`rislar urf- odatiga, qonuniga o`rgatish va savdoni kengayt-irish hamda ko`paytirishdan iboratdir», deb aytgan edi. Le-kin uning o`zi qirg`in urushni davom ettirishga raqbar-lik qildi.

1872 yili chor ma`muriyati Xiva bilan urushmagan holda, uning ayrim huquqlarini o`z qo`liga olish mats-sadida tinchlik bichimini imzolashga harakat kiladi. Lekin Xiva xoni bilan bu niyatini amalga oshira ol-maydi. Usha vaqtda Xiva xonligining aholisi 340000 nafar edi. Xiva shahrining aholisi esa 20000 kishidan iborat bo`lgan. 1869 yilgi ma`lumotlarga ko`ra, xon-likning 1500 kishidan iborat muntazam armiyasi bo`lib harbiy texnikasi nihoyatda past darajada zdi. Xiva xoni agarda chor qo`shinlari bostirib keladi-gan bo`lsa, 40000 kishini mudofaa uchun to`plashi va qar-shi qo`yishi imkoniyatiga ega bo`ldi. Bundan tashkari 20000 qo`rqmas turkmanlar ham Xiva xoniga yordam be-rishi mumkin bo`lgan. CHor hukumati xonlikka qarshi uch tarafdan harbiy kuchini tashlaydi. Bu tashlangan harbiy kuchlar tarki-bida quyidagi otryadlar bor edi. Bu otryadlar yuqori harbiy texnika bilan qurol-langan edi. Hatto qo`shinga imperator xonadonidan buyuk knyaz Konstantin Qonstantinovich va knyaz YEv-ge-niy Maksimilanovich Romanovskiy ham qo`shiladi. Af-tidan, bu bilan harbiy yurish mavtseini yanada oshirish mo`ljallangan bo`lsa kerak. Umumiy qo`shinga general K. P. Kaufman boshchilik qiladi. Byayoniyning aytishi-cha: «Vaqtekim, Kaufman guburnaturning Xorazmga yuborgan elchisi Beynen Gavharmurod qaytib Kaufman-ning yoniga borib tomomi (ya`ni xon hazratlarini ba-g`oyat bahodir, tetik zabardast, bir yeo`zli Otaxon To`ra-mi ma`otib etib mahbuy Qilronligi) voqeasini bayon qiladi. Kaufman parishon bo`lib, Xorazm ustiga bor-moqning saranjomlarin tutmokg`a mukayyid bo`ldi. Ikki yildon ozroq zamonda tamomi safar tadorigin tutub, hijratning ming ikki yuz to`qsondanchisi (1873) va tovuq yili imferaturi a`zamg`a bu holatdin xabar berib, Xorazm safari ruxeatin tilab, tamomi asbobn safarni mux.ayyo qilg`onining izhorim etdi. Imferaturi a`zam qabul qilib ruxsat berdi». Bundan tashqari Bayoniy bosqinchilik rejasini oldindan tuzilganli-gini ko`rsatish bilan birga bir otryadning rahbarlari-ni to`laligicha keltiradi. «Avvalgisi Turkiston lash-karining amiri Kaufman general guburnaturning Tur-kiston lashkari bila, ikkinlanchi Qofqos lashkarining amiri Mirqasufni Qofqos askari bila, uchlamchi, Urun-burg muhofizining vakili Verufkinni O`runburg` aska-ri bila, to`rtlanchi, bahri Xazar kanorida Kandirli askarining ulug` qayim-makom (polkovnigi) Lomakin-ni Kandirli askari bilan Xorazm ustiga yurusunlar,

deb va hammalari yakka Qaufman guburnatur amiri lashkar bo`lsun, deb farmon yubordilar». Tayyorlangan chor qo`shinlari uzoq va mashaqqatli yo`lgsh bosib, Xiva chegarasiga yaqinlashib keladilar. Xiva xoni Said Rahimxon bundan xabar topib, masla- hatchilarni yig`ib: ruslarga qarshi kurashishmi yoki bo`ysinishmi degan masalani muhokama qilishadi. Ko`p maslahatchilar o`z fikrlarini bildirishadi. Xon turk-man sardori Nurmuhammaddan so`raganida: «Ko`p o`n yil-liklar davomida dunyodagi buyuk ilon sizga dumi bi-lan yotardi, boshi esa uzoqdagi yevropada edi. Siz uning dumini kemirdingiz, bolalarini qullik asoratida ush-ladingiz. Hozir buyuk ilon biz tomonga o`zining boshi-ni burdi. Endi u bir nafasida hammangizni yo`q qilib yuborishi mumkin. Siz yana mendan nima qilish kerak deb so`raysiz? Yaxshisi — ruslarga bo`ysinish kerak», degan edi. Bu fikrni maslahatga katnashgan kishilarning ko`pchiligi qo`llab- quvvatlashdi. Xonning birinchi va-ziri Muhammadmurod davonbegining ruslarning barcha talabiga rad javob berish kerak degan maslahati ino-batga olinmadi. Chor qo`shinlari bilan urush etmagan yaxshiroq degan so`z «xon hazratlariga ma`qul bo`lub buyurdilarkim tamomi Rusiya asirlarini jam` qilib kelturdilar. Iigirma bir kishi erdi. Olarni Murta-zobiy xojag`a topshurub, amr etdilar: «Bularni eltib guburnaturra topshurub qaytg`il», «Murtazobiy ta`zim qilib asirlarni olib Qozoqli tarafiga yurudi. Nuro-tag`a borg`onda Kaufman guburnaturg`a yo`luqub, muloza-mat etib, asirlarni topshurub uzr aytdi. Kaufman dedi: «Avvalda elchi yuborganda bu so`zni qabul etma- dinglar. Emdi imferaturi a`zamning amirlari bila lashkar tortib Xorazm ustiga yurush etduk. Uzringnzning foydasi yo`qdur» va Murtazo biyga ham qaytmoq ruxsatni bermay o`zi bila olib ravona bo`ldi». Xon haz-ratlari bu voqealardan xabar topmadi. Chor ma`mu-riyati esa, bosqinchilikni oshkora qilmadi. CHorizm Xiva" xonligini jazolashni ko`pdan beri orzu qilardi. «Bizning imperatorimiz Aleksandr II zimmasiga,— deb yozadi, Abaza `Q.K.— Urta Osiyoda keng bosqinchilik olib borish yuklandi. Hozir endi Buyuk Dyotrning o`layotib o`z merosxo`rlariga Xivadan o`ch olish to`g`risidagi vasiyatini amalga oshiradigan va insoniy-lik qonunlarini, xudolikni tan olmaydigan qaroqchi-lar uyasini jazolashni ro`yobga chiqaradigan vazifa tu-ribdi». Lekin bu vasiyatlarni amalga oshirish

uchun qanchalar kuch, mablag`, mushkul yo`llarni bosib o`tish kerak edi. Chor ko`shinlari Xivaga yurishni, harbiy yurishlar tarixidagi eng qiyini deb tan olgan edilar. Chor Rossiyasiga sodiq kishilar Xivaga yurishda yo`l ko`rsatdilar. Bulardan qirg`iz Koran YErmambetov alo-hida ajralib turardi. Kavkaz armiyasi kelishi bilan shimoldan Kaufman boshchiligidagi Turkiston otryadi 2 ta yo`nalishda: birinchisi, Qozoqli, ikkinchisi, Jizzax yo`nalishida harakat qiladi. Bu otryadning tarkibida 5200 kishi va 1650 ot va 10 ming tuya bor edi. Bu ikkala yo`nalishdagi qo`shin aprel oxirida Xon-Ota yonida qo`shiladi. Bu joydan Amudaryoga 120 chaqirim, Odam qirilg`oniga 40 chaqirim qolgan edi. Kaufman 3 roga va 50 kazakni Odam qirilg`onga quduqni egallash uchun yuboradi. Bu juda xavfli joy bo`lib, ko`p karvonlar, hattoki butun Buxoro armiyasi o`lib ketgan joylardan biri edi. Chor armiyasi Sodiq boshchiligidagi 500 turkmanga duch ke-lib jang bo`ladi. G`alaba qilgan chor qo`shinlari 30 ta qo`y, ot va tuyaga ega bo`ladi. Bayoniy bo` voqeani quyi-dagicha tavsiflab boradi: «Kaufmanning lashkariga quduqlarning suvlari vafo qilmay, ko`p tevalari ta-laf bo`lib, olti yuz kishi bila bir miqdor tevani suv uchun Odam qirilg`onning quduqlarig`a yuborib erdi. Mazkur yigitlarning sardori Jomli Sodiqgul erdi. Bu holdin ogoh bo`lib, hol borib quduqni olib turdi. Ammo bularning izlaridan yana uch yuz yigit qolib bu-larg`a yor bo`lub erdilar. Besh yuz miqdori bo`lub turub erdilar. Ruslar bexabar quduqning qarabig`a kelganda, bular bayakbor hujum etib ruslardan ko`p kishini qatl etdilar va bulardin Ko`hnali usta Pirniyoz degan bir ohangar (temirchi) yigitgakim, bag`oyat bahodir kishi erdi, o`q tegib yiqildi.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., «S`Harq», 1998. 2 . Karimov I.A “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”. T.”O`zbekiston” 2008y 3.Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 4 . Gulomov.X. Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey vXVIII- pervoy polovine XIX veka.-T., 2005. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Xiva xonligi va Buxoro amirligining qizil armiya tomonidan tugatilishi

XIX asrda Buxoro va Xiva xonligining qo’shni davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalari

Podsho Rossiyasi tomonidan Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarshi olib borgan harbiy harakatlar

Buxoro amirligi va Xiva xonligi Rossiya hukmronligi davrida kursining maqsad va vazifalari eng asosiy manbalar va adabiyotlar

O’rta Osiyo xonliklarining arxivlarining o’rganilishi