Бухоро амирлигининг ташқи иқтисодий алоқалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари) - История - Рефераты

Бухоро амирлигининг ташқи иқтисодий алоқалари ва тадбиркорлик (19-20 аср бошлари)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

www.arxiv.uz Режа: 1.XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё ҳудудидаги энг йирик давлатлардан бири - Бухоро амирлиги 2.Мамлакатдаги иқтисодий танглик сиёсий инқирозни ҳам чуқурлаштирди.

www.arxiv.uz XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё ҳудудидаги энг йирик давлатлардан бири - Бухоро амирлиги Россия империясининг ярим мустамлакаси бўлиб, ташқи алоқаларда қарам, ички масалаларда эса бир қадар мустақил эди. Бироқ амирликдаги бошқарув 1885 йилдан Россия империясининг Бухородаги сиёсий агентлиги томонидан қатъий назорат қилинган. Мамлакат иқтисодий жиҳатдан қолоқ бўлиб, аҳолининг асосий машғулоти сунъий суғориш билан узвий боғланган деҳқончиликдан иборат эди. 1920 йил арафасида амирликда экин экиладиган ерлар майдони 2 млн. 250 минг десятина бўлиб, 2,5 миллионли аҳолининг 90 фоизи деҳқонлардан иборат бўлган 1 . Узоқ асрлардан буён амирликда ерга эгалик қилишнинг “амлок” (давлат ерлари), “мулки хос” ёки “мулки холис” (хусусий ерлар) ҳамда “мулки вақф” (масчит, мадраса, хонақоларга тегишли ерлар) каби шакллари мавжуд бўлиб келаётган эди. Гарчи мулклар давлат, хусусий ва вақфларга ажратилган бўлсада, бироқ солиқ тизими бўйича хирожий (33%), ушрий (10%) ҳамда хирожий вақф ва ушрий вақф ерларига бўлинган. Давлат ерларида ижарачи деҳқонлар меҳнат қилиб, улар етиштирган маҳсулотлари юзасидан натура, қисман пул кўринишида солиқлар тўлар эдилар. Вақф ерларидан келган даромад маориф тизимини маблағ билан таъминлашнинг асосий манбаи ҳисобланарди. Шунингдек, ҳамма солиқ, тўлов ва жамоат ишларидан озод этилган ерлар - “мулки хурри холис” ёки “дару баст” (яъни, солиқчилар учун бундай ерларнинг эшиклари ёпиқ) деб юритилган. Мамлакатда табақачилик тартиби амал қилиб, амир, унинг амалдор ва аъёнлари юқори табақа вакиллари ҳисобланиб кенг имтиёзга эга эдилар. Давлатни бошқариш ишида руҳонийларнинг таъсири кучли бўлиб, ҳуқуқ- тартибот ишлари ислом ҳуқуқи асосида амалга ошириларди. Руҳонийлардан сўнг бой савдогарларнинг мавқеи жамиятда таъсирчан кучга эга бўлиб, иқтисодий жиҳатдан қудратли тижоратчилар салмоғи анчагина эди. Шаҳар 1

www.arxiv.uz аҳолисининг асосий машғулоти савдо-сотиқ ва ҳунармандчиликдан иборат бўлган. Кўп сонли қишлоқ аҳолисининг асосий тирикчилик манбаи деҳқончилик хўжалиги билан боғлиқ бўлган. Деҳқончиликнинг сунъий суғоришга асосланган тармоғи билан бирга тоғ ва тоғолди ҳудудларида лалмикор деҳқончилик билан ҳам шуғулланилган. Боғдорчилик, узумчилик, сабзавот етиштириш ярим мустамлака йилларида сезиларли даражада қисқарган. Бунинг сабаби деҳқончиликнинг пахтачилик тармоғига Россия империясининг мустамлакаси йилларида алоҳида эътибор қаратилиб, ғўза экишга ерларнинг катта қисми ажратилди. Пахтадан олинадиган фойда барча маҳсулотлар даромадидан устун бўлиб, амирлик тобора Россиянинг хом ашё базасига айланиб бораётган эди. 1893 йилдан 1917 йилга қадар Бухорода пахта экиладиган ерлар миқдори 300 000 танобгача бўлиб, ундан олинадиган даромад 25 млн. олтин сўмни ташкил этган 2 . Пахтачилик билан бирга чорвачилик, айниқса, қоракўлчилик, ипак ва жун маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳалари йилдан-йилга нисбатан ўсиб борган. Бухоро амирлигидан Россияга мустамлака даврининг дастлабки йилларида 30 000-40 000 дона қоракўл тери чиқарилган бўлса, 1914 йилга келиб бу нисбат 1.800 000 донани ташкил қилди. Пахта ва қоракўл терининг 80 фоизи Россияга экспорт қилинар эди 3 . Россияда 1917 йилдаги феврал инқилоби ва Октябр тўнтаришидан сўнг гарчанд Бухоро амирлигининг мустақиллиги Муваққат ҳукумат ва совет ҳокимияти томонидан тан олинган бўлса-да, лекин унинг ҳудуди, чегаралари совет Россияси ихтиёрида бўлиб, Бухоро ташқи дунёдан ажралиб қолган эди. Амирликдаги 26 та пахта тозалаш, 4 та ёғ, 10 та совун заводлари ишлаб чиқарган маҳсулотлар, қоракўл тери ва бошқа маҳаллий аҳамиятга эга бўлган товарлар четга чиқарилмай омборларда тўпланиб қолаверди. Оқибатда 1919 йилга келиб четга пахта чиқариш 20 марта, қоракўл тери сотиш 10 марта қисқарди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нархи пасайиб кетди. 1917 йил 1 2 3

www.arxiv.uz пуд пахта 11 сўм баҳоланган бўлса, 1919 йилга келиб 2 сўму 80 тийинга тушди. 1 пуд жун 6 сўмдан 2 сўмга, 1 дона қоракўл тери 7 сўмдан 1 сўм 20 тийинга тушиб кетди 4 . Мамлакатдаги иқтисодий танглик сиёсий инқирозни ҳам чуқурлаштирди. Россиянинг марказий районларида рўй берган кескин сиёсий ўзгаришлар, демократия ва эркинлик учун кураш ўрта аср анъаналари асосидаги бошқарувни сақлаб келаётган Бухоро амирлигига ўз таъсирини ўтказди. Амирликдаги тараққийпарвар кучлар мавжуд тартибларни ислоҳ қилиш, мамлакатда конституцион монархия тузумини жорий қилиш талаби билан чиқа бошладилар. Бухородаги жадидчилик ҳаракати етакчи вакиллари Амир Саййид Олимхондан ислоҳот ўтказишни қатъий талаб қилишди. 1917 йил 7 апрелда Бухоро амирининг ислоҳотлар жорий этиш бўйича манифести (фармони) эълон қилинди 5 . Манифестда пойтахт Бухорода обрўли арбоблардан иборат маҳкамани тузиш, амалдорлар, уларнинг даромадлари устидан назорат ўрнатиш, солиқ тизимини тартибга солиш, давлат бюджетини жорий қилиш, саноат, тижорат, маърифатни ривожлантириш учун чора-тадбирлар кўрилиши ваъда қилинди 6 . Бухоро жадидларининг сўл қаноти аъзолари амир манифестини қўллаб-қувватлашга қаратилган намойиш ташкил қилдилар. 1917 йил 8 апрелда жадидларнинг “Яшасин ислоҳот!”, “Яшасин амир!” шиорлари остида Бухоро ва Каркида ўтказган намойишлари ўққа тутилди. Бухородаги намойишда қонли тўқнашувлар туфайли 30 нафар Ёш бухороликлар ташкилоти аъзолари қамоққа олиниб, кўпларнинг ҳаёти ҳавф остида қолди 7 . Амирликда мутаассиблик авжига чиқди, жазоланишдан сақланиш учун омон қолган Ёш бухороликлар Тошкент, Самарқанд ва Янги Бухоро (Когон)га оммавий равишда муҳожир бўлиб кета бошладилар. 4 5 6 7

www.arxiv.uz Бухоро амирлигидаги сиёсий жараёнларнинг кескинлашуви 1918 йилнинг март ойида “Колесов воқеаси” номи билан тарихга кирган воқеаларда яққол кўзга ташланади. Туркистонда совет ҳокимияти ўрнатилишдан 3-4 ой ўтмасданоқ Туркистон ХКС раиси Ф.Колесов (1891- 1940) 1918 йил март ойида Янги Бухоро (Когон)га келиб, Эски Бухоро (ҳозирги Бухоро шаҳри)га ҳужумга ўтди. Бироқ унинг амирлик тартибларини ағдариш билан боғлиқ мақсади ва ҳарбий ҳаракати муваффақиятсизлик билан якунланди. Ф.Колесовнинг амирликка қарши ҳарбий юришида 10 000 киши ҳалок бўлди. 8 Когонни Термиз, Китоб билан боғлаб турувчи темир йўллар бузиб ташланди. 1918 йил 25 мартда имзоланган Қизилтепа битимига кўра, Ф.Колесовнинг тажовузкорлиги шармандаларча барбод бўлди. “Колесов воқеаси”дан сўнг Бухоро амирлигида тараққийпарвар кучларга нисбатан сиёсий реакция янгидан авж олдирилди. Муҳожирликда яшашга мажбур бўлган жадидлар Самарқанд, Тошкент, Москва ва бошқа шаҳарларда туриб ташвиқот ва тарғибот ишларини олиб боришга мажбур бўлдилар. Абдурауф Фитрат, Файзулла Хўжаев ва бошқалар бу ҳаракатда фаол қатнашдилар. “Колесов воқеаси”дан кейин Тошкентда яшаган Фитрат “Чиғатой гурунги” адабий-маърифий ташкилотига асос солди. Ф.Хўжаев эса Ёш бухороликлар ғоялари руҳидаги дастурий ҳужжат-маромномани тузди ва нашр этди, “Учқун” газетасининг чиқишини ташкил қилди. 1918-1920 йиллардаги Бухоро амирлигида ва унинг атрофида кескин кечган сиёсий воқеалар ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг мўътадил тизимини ўзгартириб юборди. Бухоро амирлиги билан Туркистон АССР ўртасидаги савдо алоқалари деярли тўхтаб қолди. Россия ярмаркаларида Бухоро моллари сотилмай қолиб кетди. Таъкидланган даврда Бухоро амирлиги билан Англия ўртасидаги ўзаро савдо-сотиқ алоқалари бир қадар жонланганлигини ҳисобга олмаса, амирликнинг ташқи савдоси тўхтаб қолган эди. Бухоро амирининг совет Россияси билан музокаралари боши берк кўчага 8

www.arxiv.uz кириб қолди. Амир ва совет ҳукумати ўртасидаги ўзаро элчилик алмашувлари, совет ҳокимиятининг амирликка ҳарбий ёрдам бериш билан боғлиқ иккиёқлама музокаралари амалий натижа бермади. Совет ҳокимияти томонидан Бухоро амирлигига қарши сиёсий тазйиқ ва ҳарбий ҳавф кучайиб борди. Бу ҳақда Амир Саййид Олимхон ўз эсдаликларида ёзган эди: “Улар (большевиклар) Бухоро давлатига ғайриқонуний талаблар қўйиб, уларнинг ижро этилишини талаб қиладиган бўлишди, улар қандай бўлмасин, бир амаллаб уруш бошлашни ўзларига ҳунар қилиб олишди... Ислом давлатининг бу душманлари анчагина аскар ва қурол-яроғлар тўплаб, Бухоройи шарифга ҳужум қилишни истайдилар” 9 . Бухоро амирлигини тугатиш масаласида совет ҳукумати раҳбари Ленин томонидан Туркистон минтақасига юборилган Туркбюро вакиллари ҳамда большевик раҳбарлар “Марказ” билан ягона фикрга келдилар. Амирликка қарши ҳарбий ҳаракатларни бошқариш вазифаси Туркистон фронти қўмондони Михаил Васильевич Фрунзенинг шахсан зиммасига юклатилди. Фрунзе 1920 йил 12 августда амирликни тугатиш мақсадида Чоржўй, Когон, Каттақўрғон ва Самарқанд гуруҳларидан иборат 4 гуруҳли ҳарбий қисмларни тузди. Қизил қўшин ягона Самарқанд-Бухоро группасига бўйсиндирилиб, улар таркиби 7000 пиёда, 2,5 минг отлиқ, 5та оғир артиллерия, 25 та енгил тўп, 5 та бронеавтомобил, 220 та замбарак, 5 та бронепоезд ва 11 та аэропландан иборат эди. Бу даврда амир армиясида 16 000 сарбоз, 55 та эскирган тўп ва 12 та пулемёт бўлган, холос. Бухоро сарбозлари сони кўпчиликни ташкил этса-да, лекин замонавий қуролланиш жиҳатидан большевиклар устунлик қиларди 10 . Бухоро амирлигига қарши ҳарбий ҳаракатлар 1920 йил 23 августда Чоржўйда Бешим Сардор бошчилигидаги туркман ёлланган отлиқларининг “янги қўзғолон”идан бошланди. Ўша куни Чоржўй ревкоми тузилиб, беклик хазинаси қўлга киритилди, бек ва унинг амалдорлари асир олинди. Ҳокимият 9 10

www.arxiv.uz инқилобий қўмита (ревком) қўлига ўтди 11 . 1920 йил 25 августда Чоржўй ревкомининг мурожаатини олган қўмондон Фрунзе ўзининг 36-67 рақамли махфий буйруғини эълон қилди. Унда Самарқанд - Бухоро гуруҳи 1920 йил 28 августида ҳарбий тайёргарликни тугатиши, Эски Бухорони эгаллаши қайд қилинган эди 12 . 1920 йил 29 август Самарқанд гуруҳи 3-Туркистон ўқчи полки, 1-Туркистон отлиқ дивизия, алоҳида Туркистон отлиқ бригадаси, инженерлар ротаси ёрдамида Бухоро шаҳрига ҳужум қилди. 1920 йилнинг 29 августидан 2 сентябрига қадар ҳаводан ва пиёда қўшинларининг ҳужумлари оқибатида Бухорода монархияга қарши “халқ инқилоби” амалга оширилади. Шаҳарни 3 кун давомида 11 та аэроплан бомбардимон қилди. Бухоро шаҳри катта моддий зарар кўрди, бегуноҳ кишиларнинг қони тўкилди. Амир қароргоҳи-Арк, Бухоро атрофидаги қишлоқлар, амирнинг ёзги саройи - Ситораи Моҳи Хоса ҳам ярим вайрона ҳолатига келтирилди. 13 Бухоро амирлиги хазинаси, кўпгина хонадонларнинг буюм ва маблағлари, озиқ-овқат заҳиралари аёвсиз таланди ва Туркистон фронти қўмондонлиги ҳисобига ўтказилди. Булардан ташқари пахта заҳиралари, жун, ипак, қоракўл тери, қуритилган мевалар ҳам мусодара қилинди 14 . 1920 йил сентябрда амир Бухоро шаҳрини тарк этаётганда пойтахтда ўз ҳарамини қолдириб кетишга мажбур бўлган эди. Унинг бутун оила аъзолари ва қариндош-уруғларидан иборат ҳарами (архив ҳужжатларида уларнинг умумий миқдори 118 киши деб номма-ном кўрсатилган) қўлга олиниб, Бухорода уй қамоғида сақланади Бухоро амири Саййид Олимхон кучлар тенг бўлмаган жангларда енгилиб, шаҳарни ташлаб чиқиб кетишга мажбур бўлди. Ўз жонини зўрға сақлаб қолган амир оз сонли амалдор ва аъёнлари билан Шарқий Бухорога (ҳозирги Тожикистон ва Жанубий Ўзбекистон) чекинди. Унинг Шарқий 11 12 13 14

www.arxiv.uz Бухоро ҳудудида большевикларга қаршилик кўрсатиш ҳаракати 1921 йилнинг баҳорига қадар давом этиб, шу йилнинг март ойида Афғонистонга ўтиб кетди.

Похожие

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston

XIX ( 19 ) asr oxiri - XX (20) asr tarix falsafasi