Birinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1914–1918 yy.) - История - Рефераты

Birinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1914–1918 yy.)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

37 KB

Birinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1914–1918 yy.) Reja: 1. Urush oldi shart – sharoitlari va urushning xarakteri 2. Kuchlarning o‘zaro nisbati 3. Urushni boshlanishi va jarayoni 4. Urushni tugashi

1914 yilda boshlangan urush insoniyat tarixida eng buzg‘unkorlik va qonli urush edi. U 10mln.ga yaqin odamlar hayotini olib ketdi, ko‘p mamlaktalar xalqlariga son sanoqsiz kulfatlarni olib keldi. XIX asrning oxiridan xalqaro munosabatlarda vaziyatni keskinlashtiruvchi muammolar birin – ketin kelaverdi. 1914 yilning yoziga kelib dunyo siyosatida shunchalik ko‘p «yonilg‘i ashyolar» to‘plandiki, uning bir uchquni ulkan yong‘inni chiqarishi mumkin edi. 1914 yil 28 iyunda Saraevo shaxrida Avstriya Ersgersog frans Ferdinandni o‘ldirilishi ana shunday uchqun bo‘lib chiqdi. Qo‘lga olingan qotillik ishtirokchilari serblarning «Mlada Bosna» deb nomlangan vatanparvarlar guruhiga a'zo edilar. Ushbu dalil 1914 yil 28 iyunda Avstro – Vengriya tomonidan Serbiyaga urush e'lon qilinishiga bahona bo‘ldi. Iyun oyining oxirida voqyealar jarayoni tezlashdi. 31 iyulda Rossiyada umumiy safarbarlik boshlandi. O‘sha kunning o‘zida Germaniya Rossiyadan safarbarlikni to‘xtatishni talab qildi va 1 avgust kuni Rossiyaga urush e'lon qildi. Nemis qo‘shinlari g‘arbiy sarhad bo‘ylab, to‘plana boshlandilar 3 avgust kuni Germaniya Fransiyaga urush e'lon qildi. Shu kunni o‘zida Germaniya Belgiya xududidan qurolli kuchlarini o‘tkazib yuborishni talab qildi. Ushbu talab Belgiyaning daxlsizligi to‘g‘risidagi shartnomaga zid edi. Belgiyaning daxlsizligini buzilishi Angliyani Germaniyaga (4 avgust) urush e'lon qilish uchun vaj bo‘ldi. 1914 yil 1 avgustda boshlangan jahon urushi 1918 yil 11 noyabrgacha davom etdi. Urushning ko‘lami to 1917 yilgacha kengayib bordi. 1914 yilning avgust oyi oxirida Tinch Okeani va Uzoq Sharqda nemis koloniyalarini bosib olgan Yaponiya o‘z tashabbusi bilan Germaniyaga qarshi urushga kirdi. 1914 –1915 yillarda Germaniya va Avstro – Vengriyaga Turkiya va Bolgariya qo‘shildi va To‘rtlar ittifoqi tuzildi. To‘rtlik ittifoqiga qarshi urushga Italiya, Portugaliya, Ruminiya, AQSh, Gretsiya kirdi. Amalda ishtirok etmasa – da Germaniyaga Xitoy, Siam, Liberiya, Latin Amerikasining 14 davlati urush e'lon qildi. Birinchi jahon urushida ishtirok etuvchi yirik davlatlarning bosh maqsadi – bosqinchilik siyosati edi. Germaniyaning asosiy maqsadlari: yevropada Germaniya gegemonligini o‘rnatish; bir qator hududlarni bosib olib, qaram davlatlarni barpo

etish (Belgiya, Gollandiya va b); Fransiyani «buyuk davlat sifatida boshqa hyech ham boshini ko‘tara olmaydigan» darajada ziflashtirishdan iborat edi. Bundan tashqari, yevropadagi tajavvuzlar «dunyo siyosatini» olib borish uchun zinapoya rolini o‘ynashi kerak edi. Avstro – Vengriyaning xukmron doiralari o‘zining yemirilib borilayotgan davlatini umrini uzaytirishga intilar edilar. Ular Serbiya va Chernogoriyaning bir qismini bosib olib, janubiy slavyanlar milliy – ozodlik xarakatini bo‘g‘ish yo‘li bilan yuqoridagi maqsadga erishishga umidvor edilar. Gabsburg monarxiyasiga qaram bo‘lgan Polsha va g‘arbiy Ukraina yerlaridan iborat bo‘lgan birlashma tuzish loyixalashtirilar edi. Fransiya esa Elzas va Lotaringiyani qaytarib olish xarakatida edi. Saar viloyatini uddasidan chiqsa reyn sanoat hududini ham bosib olish rejalari yo‘q emas edi. Undan tashqari Parijda Germaniyani yanada parokanda qilish borasida keng rejalar ishlab chiqilmoqda edi. yevropadan tashqarida Fransiya turk va nemis mustamlakalariga ham da'vogar bo‘lmoqda edi. Buyuk britaniyaning esa bor maqsadi: koloniyalarda va dengizda savdo raqibi sifatida Germaniyaning qudratini barbod qilishdan iborat edi. Shu bilan birgalikda, nisbatan kuchli Germaniya, kontinentda Fransiya va Rossiyaga nisbatan posangi rolini bajarishi lozim edi. 1915 yilning martiga kelib Rossiya Konstantinopolni, Marmar dengizining G‘arbiy soxilini va Dardanellni «Rossiya tarkibiga» qo‘shishni talab qildi. Urushga kechroq kirishgan Italiya, AQSh va boshqa davlatlarning ham katta rejalari mavjud edi. Ushbu rejalar sir saqlanardi. Lekin, rasman ular mudofaa urushini olib borish tarafdorlari edi. Jahon urushining jarayoni birinchi navbatda raqobatdagi kaolitsiyalarning harbiy – iqtisodiy qudrati bilan belgilanar edi. Kuchlar nisbati odamlar soni. Oziq - ovqat va xom ashyo miqdori bilan Antanta foydasida edi. Undan tashqari, urush boshalarida urushga kiritilgan diviziyalar, qurollar va samolyotlar soni bo‘yicha ham Antanta birinchi o‘rinda edi. Dengizda ham Antanta ilg‘orlikni o‘z qo‘lida ushlab turar edi. Lekin, Germaniya kuchli raqib edi. Uning uzoq muddat urushga tayyorgarlik ko‘rgani, askarlarning tajribasi, qurol – aslahaning a'lo sifati, nihoyatda tez sur'atda safarbarlikni amalga oshirishi, og‘ir artilleriya sohasidagi ilg‘orligi, qurolli

kuchlarini tez sur'atda bir frontdan ikkinchi frontga o‘tkazish imkoniyatlari yaqqol namoyon bo‘lar edi. Germaniya uchun qulay xolatdan kelib chiqib, Germaniya qo‘mondonligi «Blits Krig» operatsiyasiga suyandi. Yirik kuchlar bilan Belgiya va shimoliy Fransiya orqali, Parijni g‘arb tomonidan aylanib o‘tib raqib armiyasini qamalga olib Fransiyani taslim qilish maqsadida yurish rejalashtirilgan edi. Keyinchalik, bo‘shab qolgan harbiylarni sharqqa ko‘chirib, Germaniya Avstro – Vengriya bilan hamkorlikda u yerda xal qiluvchi zarba berish niyatida edi. Lekin, 1914 yilning o‘zidagi voqyealar jarayoni nemis qo‘mondonlarining rejasini barbod etdi. Ruslarni Sharqiy Prussiyadagi faol amallari, son-sanoqsiz harakatlar tufayli nemis askarlarining charchashi, orqada qolgan qal'alarni zabt etishga mo‘ljallangan kuchlarni band bo‘lishi, Marna bo‘yi olib borilgan janglar (sentyabr 1914y) «Blits Krig» ning asosiy mohiyatini yo‘qqa chiqardi. Berlinda tez fursatda g‘alabani qo‘lga kiritish mumkin emasligiga ishonganlar soni qo‘payar edi. 1914 yil kuziga kelib ham g‘arbiy ham sharqiy frontda doimiy front chizig‘i o‘rnatildi. 1915 va 1916 yillarda urush katta qurbonlar berish va qattiq jang qilmoq evaziga davom etardi. Sharqiy frontda rus askarlariga qarshi Avstro – Vengriya armiyasining aksariyat qismi saralangan va nemis armiyasi jang olib bordi. g‘arbiy frontda esa nemislarga fransuz va Britaniya askarlari qarshi turar edi. To Germaniya ikki front quchog‘idan chiqmaguncha g‘alaba mumkin emasligini nemislar tan olishga majbur bo‘ldilar. Siyosiy rahbariyat oldiga Antantani barbod etish vazifasi qo‘yildi. Sharqdagi harbiy muvaffaqiyatlar yo‘li bilan Rossiyani separat sulx tuzishga majburlash ko‘zda tutilgan edi. Bundan chiqib, 1915 yili Germaniyada harbiy xarakatlarning markazini sharqqa ko‘chirish xulosasi qaubl qilindi. Dunay daryosining o‘rta oqimida frontni buzib o‘tgan nemis va Avstro – Vengriya askarlari 1915 yilning oxirida Polshani va Pribaltikani qisman bosib oldilar. Germaniya va Avstro – Vengriya barcha qurolli kuchlarining yarmi sharqiy frontda edi: ular og‘ir talofatlarga duch keldi, lekin Rossiyani separat sulxga qo‘shilishini majbur qilaolmadi. 1915 yili g‘arbiy frontdagi harbiy amallar asosan Shampan, Artua va Flandriyada Antanta askarlari xamlasiga qarshi turishdan iborat edi. Germaniya,

xatto betaraf mamlakatlar kemalari qurbon bo‘lgan daxshatli suv osti urushi tufayli Angliyani tiz cho‘ktirishga urindi. Lekin, juda ko‘p AQSh fuqarolari qurbon bo‘lgani okean paraxodi «Luzitaniya» cho‘ktirilganidan so‘ng, AQSh va boshqa mamlakatlar hukumatlarining qat'iy noroziligi natijasida german qo‘mondonligi fuqarolar kemalarini faqat ogohlantirilganidan keyin cho‘kintirishga ko‘rsatma berdi. Angliyaning talofatlari yuqori edi, lekin tez sur'atlar bilan kemalar qurilishi va suv osti kemalariga qarshi samarali kurash olib borish yo‘llarini ishlab chiqarish, nemis suv osti kemalarining amallarini oldini oldi. Boshi berk ko‘chadan chiqish maqsadida nemislar zarbani g‘arbga ko‘chirishga qaror qildilar. Fransuzlar poytaxtga darvoza deb hisoblagan va har qanday talofat evaziga muxofaza qilishga uringan qadimiy Verden qal'asi yonidagi front yoqasini nemislar operatsiyaning asosiy ob'ekt qilib oldilar. 1916 yilning 21 fevralida boshlanib va 1916 yil oxirida tugagan «Verden myasorubkasi» zaxiradagi ko‘p diviziyalarni yutib yuborib germaniya qo‘mondonligining ishonchini oqlamadi. 1916 yil yozida, anglo – fransuz qo‘mondonligi Somme daryosida katta harbiy yurishni boshladi. Sommedagi jang bir necha oy davomida 1916 yilning noyabrigacha daom etdi. Janglarning umumiy ko‘rinishiga ushbu jang hyech qanday o‘zgarish kiritmadi. Harbiy san'atning yorqin namunasi sifatida mashhur «Brusilov yorib o‘tilishi» keltiriladi. 1916 yilning 3 iyunida general Brusilov qo‘mondonligi ostida janubiy - g‘arbiy front askarlari xamlani amalga oshirdilar, natijada Lutsk Chernovso‘ va boshqa shaharlarni egalladilar, hamda avstro – vengriya armiyasining qariyib 450 ming askar va zobitlarini asirga oldilar. 1914 –nchi yilning oxiridan urushga yana bir necha davlatlarni kirishi bilan Bolqon, Italiya va Avstro – Vengriya chegaralarida Yaqin va O‘rta Sharqda frontlar paydo bo‘ldi. Lekin, bu frontlarning barchasi sharqiy va g‘arbiy frontlarga nisbatan ikkinchi darajali edi. Ikki yildan ortiq davom etgan janglar biror bir tomonga g‘oliblikni bermadi. Frontlarda «millatni o‘zagini» tashkil qilgan million erkaklarni qurbon bo‘lishi, hamda ochlik va iqtisodni barbod bo‘lishi. Jamiyatning barcha doiralariga ta'sir

ko‘rsatdi. Tinchlik talab g‘oyalar ham jonlandi. Janglarni davom ettirish Germaniyaga hyech qanday manfaatlarni va'da bermas edi. Angliya va uning ittifoqdoshlari nafaqat Germaniyaning barcha koloniyalarini qo‘lga kiritdilar, dengiz qurshovi borasida ham qattiq siyosat olib bordilar. Germaniyaning xolati 1916 yilning oxiriga kelib «favqulodda og‘ir va deyarli chorasiz» deya baholandi. Ushbu sharoitda 1916 yil 12 dekabrida kansler Betman Reyxstagda tinchlik talab ma'ruzalar bilan chiqish qildi. Bir necha kundan so‘ng AQSh prezidenti Vilson omma oldida urushni to‘xtatish maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida e'lon qildi. Lekin, Antanta mamlakatlari Betman va Vilson deklaratsiyalari asosida biror – bir kelishuvdan bosh tortdilar. Germaniya ham AQSh prezidenti platformasini rad etdi. Natijada 1917 yil bahorida sulh borasidagi muzokaralar boshlanmadi, boz ustiga urush ko‘lami kengayib boraverdi. 1917 yil 6 aprelda AQSh Germaniyaga qarshi urushga kirdi. Bunga sabab: german kemalarining amerika kemalariga hamlasini davom etishi edi. Lekin, asosiy sabab AQShning Germaniya o‘rtasidagi ziddiyatlar Antanta o‘rtasidagi ziddiyatlarga ko‘ra chuqurroq edi, nemislarning muvaffaqiyatlari Antanta muvaffaqiyatlaridan ko‘ra AQSh manfaatlariga ko‘proq taxdid solar edi. AQShning moliyaviy kapitali Antanta mamlakatlarining to‘lov ishlaridan manfaatdor edi. Rossiyadagi 1917 yilgi inqilobiy voqyealar bu mamlakatni urushdan chiqardi. Rossiyaning Sovet hukumati, favqulodda og‘ir shartlar evaziga 1918 yili Germaniya bilan Brest shartnomasini imzoladilar. 1918 yil mart oyida nemislar G‘arbiy frontda kuchli jang qilishga urindilar. Yozga kelib, german kuchlari yana Marnaga yetib keldilar va Parijni o‘qqa tutdilar lekin, iyul oxiriga kelib fransuz generali bosh ittifoqdoshlarning qarshi xujumini tashkillashtirdi. Shu davrdan boshlab tashabbusni Antanta o‘z qo‘liga oldi. Ichki ziddiyatlar va mashg‘ulotlar ta'sirida qarama-qarshiliklarga uchragan Germaniyaning ittifoqdoshlari birin–ketin urushdan chiqa boshladilar. 29 sentyabr kuni Bolgariya Antanta tomonidan ko‘rsatilgan sulh shartlarini imzoladi. Bir oydan so‘ng 30 oktyabrda Turkiya yengilganligini bo‘yniga oldi. 1918 yil 3 noyabrda gabsburg

generaliteti vakillariAntantaga asir bo‘ldilar. Imperiya esa inqilobiy voqyealar ta'sirida tarkibiy qismlarga bo‘linib ketdi. G‘arbiy frontda ittifoqdoshlar bir qator yirik muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdilar. German qo‘shinlarini ommaviy tarzda sharqqa quvish boshlandi. Urushning tugashi ayon bo‘lib qoldi. 1918 yil 5 oktyabrda Germaniya Vilsonning «14 punkti» 1 bo‘yicha muzokaralar olib borishga tayyor ekanligi to‘g‘risida e'lon qildi. 1918 yil 3 noyabrda Germaniyada inqilob boshlandi. Monarxiya ag‘darilganidan keyin Germaniyaning yangi hukumati urushni to‘xtatish bo‘yicha muzokaralarni yakunlashga shoshildi. 1918 yili 11 noyabrda Kompen o‘rmonida, Retond bekatida, marshal Fosh vagonida Germaniya delegatsiyasi tomonidan 36 kunlik vaqtincha yarash ahdiga imzo chekildi. Ushbu shartnoma 34 banddan iborat edi. Ulardan eng muhimlari: 15 kun ichida Belgiya, Fransiya, Lyuksemburg, Elzas va Lotaringiyadan german qo‘shinlarini olib chiqib ketish; Germaniyani Brestlitovsk va Buxarest shartnomalarini rad etishi: harbiy anjomlarni g‘oliblarga topshirish; harbiy asirlarni vatanlariga qaytarish. Birinchi jahon urushi yakun topdi. 1 * * АҚШ президенти Вильсон томонидан ишлаб чиқилган сулх шартлари (1918 8 январ) 14 пунктдан иборат. Қаранг: Дипломатический словрь. М. 1986 й., III том, 573-574 бетлар.

Похожие

Ikkinchi jahon urushi davrida xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1939–1945 yy.)

Yangi davrda xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1871–1914 yy.)

Birinchi jahon urushidan so’ng xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1919–1939 yy.)

Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar va diplomatiya

II Jahon urushidan so‘ng xalqaro munosabatlar va diplomatiya (1946-1990 yy.)