Архаик (ибтидоий) маданият Узбекистон худудидаги архаик маданияти хакида тасаввур бериш - История - Рефераты

Архаик (ибтидоий) маданият Узбекистон худудидаги архаик маданияти хакида тасаввур бериш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

www.arxiv.uz Архаик (ибтидоий) маданият Ўзбекистон худудидаги архаик маданияти ҳақида тасаввур бериш РЕЖА: 1. Архаик маданиятнинг дастлабки намуналари. 2. Сўнги полеолит даври маданияти. 3. Янги тош асри (неолит) маданияти. 4. Жез даврида янги трдаги маданиятнинг шаклланиши.

www.arxiv.uz Маърузанинг мақсад ва вазифалари: Инсониятнинг барча кейинги лавридаги маданият тарққиётининг ибтидоси бўлмиш архахик маданиятнинг аҳамиятини кўрсатиш. Маданиятнинг пайдо бўлиш жараёни аниқлаш; Моддий ва маънавий маданиятнинг шаклланиши ва ривожланиши, ибтидоий одам дунёқарашини ўзига хослиги, борлиқни англашнинг дастлабки муракаб шаклини пайдо бўлиши; Архаик ёки ибтидоий маданят- мавжу инсоният маданиятнинг ибтидоси ваунинг узоқ давом этган давридир. Бу давр инсонияти тарихи умумий қўлламини 99% ини қилган ҳолда замонави маданиятга беқиёс таъсирини кўрсатиб келмоқда. Ўша вқтда вужудга келган архиак маданиятнинг айрим кўринишлари бўлмиш фикрлаш тарзи, феъл атвор ҳозирга қадар йўқолган эмас. Инсоният ҳаётининг кейинги бошланғич даври кейинги барча ўзгаришлар замин тўғдиргани бу даврни ўрганиш инсонят эволюцияси асосларини, унинг маданияти негизини тушунтириш вашархлашга ёрдам беради. Ибтидоий босқичдаги маданият ривожининг қиёфасини қайта тиклаш ўта қийин вазифа. «Шахсий гувоҳнома, таржимаи хол, қиёфадан маҳрум, сукунатдаги ўтмиш, ходисасиз, «узоқ» (Ф. бродель) «Мудрок» (Э. Леруа-Ладюри) тарих учн идеал наъмуна касб этиб, табии-илмий мантиқни яратиш,усуллар миқдори ёки ижтимоий- иқтисодий тушунчалар ва дастлабки (ибтидои жамоа) ижтимоий тузим таълимоти изохлаш учун мўлжаллангандир» (Културология 1998). Олимлар тўплаган маълумотлар 4 хил бўлиб: 1. Анторопологик ва арҳеалогик топилмалар- ибтидоий одамнинг жисмоний вамаданий ривожланишини,овчилик жамоасининг турмуш тарзини ёруғ оламга чиқарди. Бу маълумотлар ўзига хос белгилари билан эмперик (тажриба) таҳлилни юзага чиқаради ва ибтидоий босқични умумий қабул қилинган тавсифига асос солди:

www.arxiv.uz 2. Палеолит- қадимги тош асри. 3. Неолит янги тош асри. Полеолит босқичининг ўзи ҳам илк ва сунги юқори даврларга бўлинади. Шунингдек, полеолит ва неолит босқичининг ўртаси мезеолит-ўрта тош асри даврига бўлинади. 3. Этнографик маълумотлар-замонавий халқлар ва ҳозирги вақтда овчилик ватермачилик билан кун ўрувчиларнинг ҳаёти ҳақида. Бумаълумотлар сақланиб қолган архиак маданият кўринишининг этник, ижтимоий ва руҳий ўхшашликлар бўйича қайта тиклашга ёрдам беради. Тош асрининг даври бундан 2,6 млн. йилдан (кефиянинг Рудольф қўли соҳилидан топилган қадимги тош қуроллари) то эрамизгача 2000 йилгача мехнат қуролларни жездан тайёрлай Бошлаган давргача) бўлган вақтни ўз ичига олади. Ўз навбатида полеолит босқичидаги энг узоқ давр полеолит бўлиб, бундан 40-35 минг йил олдин тугайди. Илк полеолитда антродогонез содир бўлиши қазиб топилган гоминит Қолдиқларининг алоҳида турлари яшаган даврлар учун хизмат қилади. (Зинжантроп,астралопитек, питекантроп, синантроп, неандертал ва бошқалар) шунингдек, маданиятнинг алоҳида илк наъмуналари вужудга келди, қўпол тош қуроллари тайёрлаш (кесгич, тош найза, қирғич) оловдан фойдаланиш,оддий турар жойларнинг қурилиши, муомала воситаларининг ривожланиши, атроф муҳит дастлабки мураккаб тасаввурларнинг вужудга келиши. Дицентризм фарази инсониятни пайдо бўлиши икки ўчоқ-Африка ва Осиё билан боғлайди, Зеро ҳозирги вақтда энг қадимги одам қолдиғи ҳам Африка минтақасидан топилган. Марказий осиё, хусусан Ўзбекистон худудида гоминитлар ҳам худди илк бор полеолит даврига оиддир. Археологик У. Исмоилов Селунғир ғоридан «фергантроп» қолдиғини ёёши 700 минг йилга тенг. Илк полеолитнинг охирги даври кўпинча алоҳида даврга ажралиб ёки мусте деб номланади. Бу қонуний ходиса бўлиб, мустье даврида маданий

www.arxiv.uz ижодкорлик жараёнининг ўсиши сезилади, яъни бу даврда неандерталлар пайдо бўлди. Неандерталлар худудларга тарқалиб мураккаб ва турли хил қуроллар тайёрланган, энг муҳими улардан маълум маросим ва маданиятни ривожлантириш бошланди. Неандерталлар яшаган ғорлардан айиқнинг бош суяги топилган, махсус ўрнатилган бош супа оловдан қорайган, унда маълим бир маросим ва ўтказилган. Неандерталлар қабри кўпинча шарққғарқ йўналиши бўйича жойлашиб, мурда ёнбош ухлаётган холатда, тизалари энгагига қайрилган,ёнига тош қуроллар қўйилган. Бу маросим удуми ўлимдан кейинги ҳаёт мавжудлиги ҳақидаги тасаввурнинг маданиятдаги энг мухим қадимги ва барқаро пайдо бўлганлигидан далолат беради. Неандертал қабри Ўзбекистоннинг Тешиктош ғоридан (Сирдарё вилоятидан) ҳам топилган, шунингдек, ўша даврга оид бўлган кўплаб манзилгохлар очиб органилган (Оманқўтон, Зирабулоқ, Обираҳмат, Қўлбулоқ, Учтут ва бош). Илк полеолитда малданий мушитнинг мавжудлиги алоҳида жойлар билангина чегараланса сўнги полеолитда эса маданият тизими сифатида шаклланади. Сўнги полеолитнинг бошларида гоминит эвалюцияси замонавий «ақлли одам»тури пайдо бўлади. Сўнги полеолитда турли-туман тош ва бошқа қуроллар нотекис тарзда кўпайиши натижасида таркибий қуроллар-тасма, учлик,шунгдек тўқимачилик пайдо бўлади. Нихоят, дастлавки тартибли ижтимоий ташкилот уруғ ташкил топди. Бу инқилобнинг махсули инсонларнинг антропологик, руҳий физологик, руҳий ижтимоий ва маънавий бирлиги бўлиб, инсонлар уюшмасини иқтисодий, сиёсий, ижтимоий, тил, маънавий ривожланишидаги тафаввутларга қарамасдан тарихда сақланиб қолди. Гоминитнинг уч(йиллик эволюцияси) миллион йиллик эвалюциияси нихоясидаги кучли эврилиш натижасида англаш, нутқ, дин, санъат, вужудга келади. Архиак маданиятнинг хусусияти ҳақида уни хақли равишда «гомо сапиенс» яралганлигига этнографик ва археологик маълумотларга асосланиб тасаввур қилиш имкониятларига эгамиз. Биринчи навбатда биз, ибтидоий одамнинг ўзига хос фикрлаш хусусияти ҳақида хукм чиқаришимиз мумкин.

www.arxiv.uz Ибтидоий одамнинг фикррлашини аниқлаш, таъсирчанлик бутунликда фарқланади. Ибтидоий одам аста секин турли ташқи ходисаларни сеза бошлайди. У иссиқ ва совуқни, тўқлик ва очликни, яхшилик ва ёмонликни хис қилади, ёруғлик ва қоронғуликни ажратади. Ходисаларни рўй беришини кузата бошлайди. О. Фрейденберг айтганидек, унда кузатиш таъсироти устун бўлган. Иб тидоий оамнинг тасирчан аниқ, тасаввури хали ходисаларни умумлаштириш қоьбилиятидан йироқроқ эди. У теварак атрофдаги воқеа ходисаларнинг моҳиятини таҳлил қилмасдан фақат юзаки қайд қилади, нарса ва жараёнларга, уларнинг хусусиятларга бир хил ёндашган. Ибтидоий тафаккур учун сабабий боқланишлар ўта шартли бўлиб, қандайдир ходисанинг сабаби тез-тез қайтариб туриши натижасида вақт ўтиши билан идрок қилинган. А. Н. Рамоновни таъкидлашича, «ёзувсиз маданиятнинг ўзига хос хусуситяти-нутқнинг ннокатегориал шалидир». Бу мустақил фаолият нинг ижодий манбаларини чекловчи жараён ҳисобланади. Инсонга керакли барча янгилик ва билим фақат фаолият жараёнида намоиш қилиш усулида берилган. Шунинг учун ибтидоий маданиятнинг маросимга ўхшаш шакллар устунлин қилади. А. Рамонов айтганидек, маросими-аниқ ва мақсадли фаолият бўлиб, уни амалга ошиши ижтимоий гурухлар нуқтаи назарида ишлаб чиқариш фаолияти каби сақлаш учун ҳам ўта муҳим хисоьланади. Маросим праматикона ва маълумот берувчи эмас, балки уларга берилаётган маълумот берилаётган маълумот эмас, балки уларга берилаётган маълумот тўлиқ ҳолда бўлиб сз ҳам, санъат ҳам аралаш холда бир бутунликда намоён бўлади. Сўнги полеолит анимистик эътиқодлар ва сехр-жоду маънавий маданиятнинг негизи сифатида қатъий расмийлаштирди. Қадимги эътиқодларнинг шаклланиши манбаидан табиатнинг ташқи кўриниши ва одамлар жамоаси ҳақида тасаввурларнинг уйғониб кетиши ибтидоий одам учун хос бўлган инсон ва табиатнинг субьекти ва объекти бирлиги таъсирида, эхтимол жамоа нима билан шуғулланса ўшанга боғлиқ бўлган

www.arxiv.uz хайвонлар, ўсимлик, тошлар, яъни унинг фаолияти доирасида нима мавжуд бўлса барчаси учрайди. Дунёда яшаётган барча сеҳргарликни келтириб чиқаради. Сехргарликни энг қадимги турларидан бир овчилик сеҳргарлиги бўлиб, ўлжа яқинлашиши билан уни тутиш машқини ўрганади. Бироқ, барча харакатлар фақат машқ билан тугамайди:- буни амалга ошириш жараёни асосий масала ҳисобланади. Дастлабки сеҳргарлик харакатлари мазмунида тотемизм- хайвонлар аждодига топишни келтириб чиқаради. Ибтидоий жамоа турмуши, ови, уруши, хайвонларни тутиб ейиши, туғилиш ва ўлимни умуман инсон ҳаётини тотемистик, яъни, тотемлар кураши тўқнашиши орқали тасаввур қилади. Бу тасаввурлар оқибатида космогоногик манзара асос ослади, қаерда тотем- коинот борки ейди,йўқолади ва терилади, қарилари коинот ўрнига ёшлар келади. Уларнинг ўирн алмашиши ва яшариши тирилишнинг борлиги ўлимдадир. Сеҳргарликка ўхшаш ҳаёт нафақат файдо бўлаётган тушунчаларни ўзида жамлайди, балки маданиятнинг энг қадимги шакли бўлиб қолди. Ундан ҳозирги вақтгача оламни ўзида акс этган дин, санъат, фан соҳалари пайдо .бўлди.Барчаси суякка чизиш ва нақш солиш, хайкалтарошлик, белги мухр босишбўёқли хошиялар чизиш, ғор деворларига бетартиб чизиқ шакллардан боҳланади ва натижада машҳур Альтамир, Ласко, Манотаспон ва бошқа ғорлардаги тасвир ва бошқа галереялар вужудга келади. Ғор тасвирлари табиий, аниқроғи хётий акс эттирилган,отлар, ёввоий қора молар, момантлар ўта ёрқин тасвирланган. Полеолит кишисининг тасвир фаолиятида нафосат уйғунлиги ёки расм ёзувлар (линтография) эмас, балки тасвирни «фотаграфик» тарзида ифодалаш устун бўлган. Бу тасвирлар маросим тавсилотларидир. Машҳур санъатшунос А. Арнихеймнинг такидлашича полеолит даврида ҳаётий зарур вазифани бажарган. У кишига мислсиз куч бахш этиб, тирк мавжудод нарсалардаги маъносизликларга «сеҳр бахш» этиш имкониятини эратган. Ибтидоий одам чизилган тасвирга жониворларнинг жони ўтади, шу туфайли уларга таъсир қилиш мумкин деб

www.arxiv.uz ўйлаган. Архиак санъат инсонни хайвонлар рухияти билан қизиқишдаги алоҳида восита бўлиб, унда хаққоният ва маросим уйғунлашиб кетади. Ўзбекистон худдида уни полеолит давприга оид ғояга солинган тасвир наъмуналари учрамасада, ушбу даврга тегишли 30 дан ортиқ ёдгорликлар ўрганилган, жумладан Самарқанд манзилгоҳи, Оҳангарондаги тош қуроллар, тайёрланган «устама», Кўкбулоқ ва Оқтош манзилгоҳлари. Г. Чайлднинг таъкидлашича бундан 10 минг йилча олдин неолит ёки аграр инқилоб содир бўлади. У энг аввало, Олд Осиё ва яқин Шарқда содир бўлиб, дехқончилик ва чорвачиликнинг вужудга келиши билан боғлиқ. Ўтроқ турмуш тарзи ишлаб чиқариш соҳаларининг ривожланиши учун шароит яратди. Тўқимачилик, қулолчилик, уй-жой курилиш пайдо бўлди. Табиий танланиш ўсимлик навлари ва хайвонлар зотининг ўзгаришига аста- секин, анъанавий такрорланувчи мувафиқликни пайдо қилди. Агар соҳа астраномик кузатишларни тартибга солишни талаб қилади. Бу даврда инсоният тафаккурининг ривожланиш мифалогияни шакллантирди. Миф ва мифалогияни қадимги эътиқодлардан фарқи, оламдаги барча мавжуд муносабат ва қадриятларни ўзига олади. Бу ўша даврлари билишни ўзига хос назарий асоси ва махсус шаклидир. Негаки билим ёрқин-ранг- баранглик, ифодалилик, жўшқинликдир. Мифалогия дастлабки босқичда кишилар учун билим ўрганиш ва мустаҳкамлашнинг ягона манбаи ва усули эмаслиги даргумон. Бироқ, Л. С. Василев таъкидлашича, билимни мустаҳкамлаш бу мифни ўрганиш йўли билан эмас балки унинг удумлари, маросимларининг амалда такрорланиб тарқалиш содир бўлади. Миф ва маросим архиак маданиятнинг гўёки икки тамони яъни-сўздаги харакатдаги, назарий ва амалий. Мифалогик билим илмий хақиқатга маълум миқдорда даҳлдордир. Мифалогик билимнинг иккита асоси ижтимоий вазифалари мавжуд: 1. Ушбу умумийликнинг асосий вазифаси, уларни одатий уишилар онгига киргизиш ва мустаҳкамлаш, хусусан, шаклланган қоидаларни тасдиқланган,

www.arxiv.uz қунунийлаштириш ва хатто жамоани тиклаш ва барқарорликни таъминлаш учун уларни анъанага айлантриш; 2. Жамоанинг қўрқувидан халос қилиш мақсадида ва руҳий ҳаловатни кафолатлашда атроф-муҳит билан, бутун ташқи олам билан мустаҳкам алоқа ўрнатиш ва таъминлаш. Миф оламни мавжуд ғоялардан бузилган тарзини ўзида намаён қилиб, ноаниқ ва қуруқ муҳакамаларнинг шаклланишига имкон беради яъни, даслабки даврда инсонни уни улғайиб кундалик фикрини чалғитиб хаёлий ноэти оламга оолиб киради. Миф олами жамоа бўлиб, ноъанавий хис қилишдир, негаки, шу алфозда у хар доим илк диний тасавурлар негизи ҳисобланган. Миф дунёқарашнинг зарурий , муқаррар шаклидир. Умум таъсаввурлар умум шаклланишига сабаб бўлолмайди ва хиссий тажриба- кузатишлар учун ҳам, ноаниқ- мафҳим мулоҳазаларга ҳам асос бўлолмайди. Гуруҳлар тушунчаси энг аввало бутун бирликни ўзига қўшиб хиссий қайғуришга таянади. Ахборотлар хажмини беҳад ўсадиганлиги уни узатишнинг янги каналларини яратишини талаб қилади. Мифларнинг пайдо бўлиши мавҳум тушунчалар вужудга келганлиги ҳақида,инсоннинг нутқиривожланаётганлиги тўғрисида гувоҳлик беради. Бунга бир мисол тасаввур санъатининг ривоожланишидир: расмлар бир қатор аниқлашиб, соддалик вашартлик кучайиб боради. Тасвир кўпроқ размийлик белги хусусиятини касб этиб, бунинг ёрдамида ахборот беришмумкин бўлади. Топилган нетроглифлар инсонлар жамоасининг ҳаёт ходисалари ҳақида етарли, муфассал хикояларни ўзида сақ-ланиб келган. Бундай тасвирлар мисол қилиб Сурхандарёнинг Зараўтсой дарасидаги қоятош расмларни кўрсатиш мумкин. Билимларни сақлаш ва узатишининг яна воситаси жамоанинг алоҳида аъзолари, бошқа кундалик ишлардан озод қилиниб,фақат маълумотларни йиғиш, сақлаш ва узатиш билан шуғилланган. Бундай кишилар шаманларга айланган. Шаманларни кўп ёёши уруғ,ҳаётий билим ва тажрибалар эга табиатни кузатиб ўзлаштирган маросим ва уддумларни

www.arxiv.uz билувчии кишилар бўлган. Масалан шимолий Америка хиндуларининг аджидве қабиласи ва шаманлари ўз яшаётган жойининг ов қилиш шартларини хайвонларини ўзига хос феълини пухта ўрганган, овдан қайтган овчилардан ҳар доим суриштириб ўз билимини оширади. Ўлаштирган маълумотларни шаманга тўғри қарор чиқариш имкониятини бериб, шу тариқа у қабила уруғ аъзолари ичида обрўга эга бўлишига ва натижада сеҳрганликн удумларини бажарувчи асосий ижросида айланиб қолади. Марказий осиё минтақасида Неолит минтақасида Неолит даври анча олдин бошланган. Бунга мил. Авв. Vi г йилида Конпетдот этагида вжудган келган Жойтун маданияти гувоҳлик беради. Ўтроқ деҳқонлар ва чорвадорларни нг бу маданияти асосан самонли лойдан қурилган уйлардан ибоорат манзилгоҳ бўлиб, Эрон ва Месопатамия маданияти ривожи ҳақида катта умий ибодатхона деворларига ишланган ранг тасвир далил бўлади. Ми. Ав. IV-IIIйилликда Хоразм худудида неолит даврига оид Калтаминор маданияти шаклланди. Неолит инқилоби моҳиятига кўра архиак маданиятнинг охири ҳисобланади. Ишлаб чиқариш фаолиятининг янги тури дехқончилик вачорвачиликка ўтиш билан инсон табиатда мустақил фаолият кўрсатиш қобилиятини намаён қилди, бу инсоннинг ижтимоий ва маънавий ғалабаси эди. Агар архиак маданиятда жамоат фикри етакчи қилиб уруқ аъзоси, уруғ манфаатлари доирасида фаолят кўрсатган бўлса, энди бу индивидал онг ва қизиқиш кучая бошлади. Неолит даврининг охири ва жез асрида маданият архиак маданият бархам топди. Бу даврда жамоа мулки ўрнига хусусий мулк вужудага келиб хунармандчилик ажралалиб чиқади ва айрибошлаш шаклланди. Ижтимоий тузим шакли мураккаблашади Мустақил хўжалик юритишда мувафиқлаштиришни кучайтириш зарурати, кўпича жамоанинг бошқа аъзолари ва қабила оилаларбилан қариндошлик ришталарини боғланганлиги махсус бошқарув аппаратларини тузишини талаб қилади. Энди оқсоқолар ва қабила йўлбошчилари йиғининг аҳамитяти сезиларли ошди, буқабила йўлбошчиларига сиғинишни шакллантира бошлади.

www.arxiv.uz Йўлбошчи қабиланинг бах-саодат соҳиби, аждодлар руҳи унга тухфа қилинган масус фаҳзилат оад эгаси сифатида демократия белгиларига хурмат сақлайди. Йўлбошчиларга сиғинишда йўлбошчининг жамоа ҳаётида тутган муҳим ўрнини этироф қилиш ифодаси туради: -У нафақат қабила худудини қўриқлашни ташкил қилиб қолмай харбий юришга ҳам бошчилик қилади ҳам, Шунингдек муҳим жамаоат ишларини бошқариш учун хонадонларни бирлаштиради ва жалб қилади. (Канал, қизиш, мулохаза тўсиғлар ўрнатиш, яйлов,ўрмон, дарёлар каби умум фойдаланадиган мулклар учун). Билимнинг ошиши натижасида мураккаб буюмлар яратила бошланди қайиқ ва елканли кемалар, тақвим, ҳисоб ва ўлчов тизими вужудга келди.Хусусий мулкчиликни пайдо бўлиши хуқуқнинг шаклланишига олиб келади, айримлари ҳозирча сақланиб қолаётган анъаналар ва қадимги фольклор наъмуналари вужудга келди. (мифлар, достон, хикоялар, маросим қўшиқлари), ёзувнинг илк тизими шаклланади: пиктографик (расм-ёзув), белги ёки хиндуларни тугунлиги ёзувлвари Молниментал меъморчилик ҳам вужудга келди. Илк монментал иншоотлар катта тош бўлак ва плиталардан қурилган мегалитлар ҳисобланади. Мегалит иншоотларининг турлари бир- биридан фарқ қилади. Масалан мангирлар баланд баланд тошдан иморат қилиб, баландлиги 20 метрдан ошади, улар алоҳида ёки хиёбонларга қатор қилиб қағурилган. Долменлар (тош мақбаралар) сағана ёки мақбара (кулба)шаклида қурилган. Кромленлар эса атрофига тошлар ётқизилган иншоотлардир. Энг машҳур кромлен Буюк Британиядаги Стойнхендж ҳисобланади. (Мил. Авв.11 аср бошларига оид) Мегалнитлар сааждагоҳ ва ибодатлар жойи саналсада,аслида улар бошқа мақсадлар учун мўлжалланган. Мегалитлар халқларни бирлаштириб, жамоанинг барча кучларини жипслаштиришга, янги ижтимоий тузим вужудга келаётган ҳолларда инсонларни умумлаштиришда ((Соцализация) мақсадаларига хизмат қилади. Негаки давлат тузилиши жараёнида турли ижтимоий қатламларни бўлиниши

www.arxiv.uz содир бўлади; бошқарувчилар, маънавий маданият билим эгалари коҳинлар ва оддий бажарувчилар. Ўзбекистон худуддида жез даври мил. Авв. 11 минг йиллик бошларини ўз ичига олади. Худди шу даврда икки турдаги мустақил маданият шаклланиб аниқ ажралади, ўтроқ деҳқончилик воҳаларидаги маданият кўчманчи даштлар маданияти. Ўтроқ деҳқончилик маданияти дастлабки Сурхандарё воҳасилдан Сополитепа Жарқурғон маданиятларида, Фарғона водийсидаги Чуст маданияти Замонбобо,Тозабоғёб, Суярғаб ва Амиробод каби жойларда вужудга келди. Ўзбекистон жануби Сурхандарё вилоятьида ҳозирда ҳам машҳур бўлган усталар, заргар ва санъаткорлар-қурувчилар яратган маданият энг қадимги маданиятдир. Мил.авв.Х VIII -Х минг йилликка оид сополитепа ва жарқўрғон манзилгоҳларида қадимги шарқ туридаги илк шахарнома цивилизацияси шаклланиши ва ривожланиши кузатилди. Сополитепа Лабиринтнома (қаср)тўғри бурчакли кўча тармоғи ва истехком тизими бўлган манзилгоҳлар мажмуидан ташкил топган. Жарқўтонда ҳам монеументал меъморчилик шаклида ҳом ғишдан қурилган. Ҳар бир гузарда юмалоқ ўчоқ шаклида деворлар токчасида олов меҳробдан иборат сиғинадиган маркази бўлган. Иккала манзилгоҳда жез эритиш, тўқимачилик,кулолчилик, заргарлик, суяк,тош, ёғочга ишлов бериш гуллаб яшнаган. Турли кулолчилик буюмларини кулолчилик дастгоҳида пишириб тайёрлаганлиги, шаклнинг чиройлилиги кулолчилик соҳасинингт техника ва техналогиясини юқорилигидан далолат беради. Топилган наъмуналардан маълум бўлишича Ўзбекистонннинг жанубида яшовчи аҳоли қадимги шарқ, айниқса хинд водийсидаги Хараппа цивилизацияси намуналари билан кенг ҳамкорликда бўлган. Буни сополитепа ва жарқўтон шунингдек, Ўзбекистоннинг бошқа деҳқончилик маданиятида ҳам учратиш мумкин. Бронза даврида шаклланган «дашт кўчманчилар» маданияти мил. Авв. III минг йиллик охири II м.й. бошларигат оид бўлган бухоро воҳасидаги Замонбобо манзилгоҳида ўрганилган. Замонбобо катта ярим ертўлаларда

www.arxiv.uz яшаб бронза ва тош қуроллари ишлатишган. Қулолчилик дастгоҳисиз қўлда таги юмалоқ,ясси сопол идишлардан фойдаланилган. Жез даврида маданият ёдгорликлари Амударё ва Зарафшоннинг куйи оқимидан, Тошкент воҳаси, Фарғона водийси Самарқанд вилоятидан топилган. Улар чорвадор қабилалар маданиятининг вужудга келиши ҳақида қимматли маълумотлар беради. Чорвадор қабилалар жез даврида ўтроқ турмуш тарзига ўта бошлади, қисман деҳқончилик билан шуғилланади, кейинчалик кўчманчи чорвадорларга айланишган. Архиак маданият ўрнига қадимги цивилизация маданияти ўрнатилди: мураккаб ижтимоий тизимга эга бўлган дастлабки давлатлар, диний ва қонунчилик шаклларнинг ривожланиши, шаҳар ва ёзувлар, бироқ архиак маданият иссиз йўқолмади. Унинг айрим қирралари жаҳон халқлари мифларида, фолькларида ,инсон рухиятини чуқур архитеплар да сақланган. К. Юнгнинг назариясига кўра архитеплар-онгсиз жамоанинг руҳий тузимидир. Улар замондан ташқари намаён бўлиб, шунга мувофиқ тарзда қиёфалар, яшаган ва яшовчи кишиларнинг туйғуси ва фикри шаклларида, расмий тасвирларида,мифлардан акс этган жамоага хос бўлган тарихий тажрибаларда оламни англашни ибтидоий шакллари сақланган. Кишилар кўпинча ўзлари пайқамаган ҳолда уёки бу анъаналар билан, улардаги архитипик ва рамзлардан ажралаган ҳолда яшайдилар. Барча замонавий маданиятлар асосидаги бучуқур негизни сезиш ва ўрганиш ҳозирда содир бўлаётган жараёнларни яхши таҳлил қилишимизга, маълум маънода келажакка назар ташлашимизга ёрдам беради.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. И. А. Каримов Истиқлол ва маънавият. Тошкент. 1994. 2. И. А. Каримов Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент. 1998. 3. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. 2003. 4. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Тошкент. 2000. 5. Основў философии (под.ред. Ашмедовой М. А ). Тошкент. 2004. 6. Тайлар Э. Первобў тная культура. Москва. 1992. Тўланов Ж . Қадриятлар фалсафаси . Тошкент . 1998.

Похожие

Кадимги Миср

Марказий осиё халкларининг кадимий маънавияти

Урта Осиё инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири

Узбекистон инсоният цивилизатсиясининг кадимги учокларидан бири

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши