Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo'lishi va shakllanishi - История - Рефераты

Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo'lishi va shakllanishi

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo`lishi va s hakllanishi Reja: 1.Ilk jamiyatlar paydo bo`lishi bilan aniq fanlarning shakllanishi. 2.Qadimgi qabilalarning tabiat bilan bog`lik ilmiy qarashlari.. 3.Hozirgi fanlarning vujudga kelishida qadimgi bilimlarning ilmiy ahamiyati.

1. Ilk jamiyatlar paydo bo`lganidan keyin, ayniqsa, antik quldorlik davridan boshlab, inson mohiyati va qadri mutlaqo yangicha talqin qilina boshlangan.Erksiz qullar ko`pchilikni tashkil qilgan bo`lsada, ular odam hisoblanmasdan ishchi hayvon darajasiga tushirilgan. Inson va insonparvarlik faqat hukmron tabaqalarga xos bo`lgan. Antropologik, ya`ni odam haqidagi muammolar erkin fuqarolar taqdiri, ularning his tuyg`ulari, ma`naviy hayot va jismoniy qiyofasi axloqi va maishiy turmushini qamrab olgan va barcha falsafiy-estetik, diniy ta`limotlarda o`z ifodasini topgan. Qadimgi Elladada ilmiy tafakkur tongining nurlari, aniq fanlarning dastlaki shakllanishi Sharqda avj olgan yirik diniy xarakatlar davrida ro`y bera boshlagan. Mil.ol. VII-V asrlarda Hindistonda Yangi diniy e`tiqod Jaynizm, O`rta Sharqda Zardo`shtiylik zaminida paydo bo`lgan yangi din talabiga mos dualistik e`tiqodlar Xitoyda buddizm ta`limotiga Yangi rux kiritishga intilgan Konfutsiychilik shular jumlasidandir. Yunonistonda ham bu davrda Yangi diniy oqim – Orfizm keng tarqalgan edi. (Jaynizm-Hindistonda tarqalgan dinlardan biri (3 mln kishi e`tiqod qiladi.) mil.av. VI asrlarda paydo bo`lgan. Riv. ko`ra jay. Asrlar osha 24 ustoz payg`ambar orqali yetib kelgan.Ularning eng so`nggisi Jinna (ya`ni g`olib, dinning nomi shundan) va Maxavira tax. olgan Vardxamana bo`lib, shu din asoschisi hisoblandi. Jayn. qad. Hind jamiyatidagi xarbiylar (Kshatriy) bilan ruxoniy – braxmanlar o`rtsidagi ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuvi oqibatida vuj.kel. Ba`zi tad. Fikricha jaynizm-buddizmning bir masxabidir. ) (Buddizm –Budda nomidan olingan. Buddaviylik –jahonda keng tarqalgan dinlardan biri. Unga e`tiqod qil. Tax. 500 mln.ortiq. Mil.ol. V-VI asrlarda Hindistonda paydo bo`lgan. ) (Konfutsiychilik- Xitoydagi axloqiy-siyosiy ta`limot. Keyingi eng ta`sirli uch asosiy falsafiy diniy oqimlardan biri. (daosizm va buddizm bilan birga.)

Konfutsiy asos solgan. Konfutsiylik milodiy I asrlarda davlat ta`limotiga aylandi. ) Ko`p mamlakatlarda ilk davlatlar paydo bo`lgan davrda tabiat va inson birligiga asoslangan. Ibtidoiy odamga xos bo`lgan o`tkir kuzatuvchilik va uning tabiat bilan chuqur tanishishi insonni tuganmas tabiat kitobining ba`zi sirli varaqlarini o`qiy bilish darajasiga ko`targan. Albatta, mazkur ijobiy bilimlar to`planmaganda insoniyat o`zining go`daklik davridan chiqa o`lmas, umuman rivojlanish bo`lmas edi. Uning yo`lida uchragan va doimo g`ov bo`lib kelgan noto`g`ri, teskari xayoliy tasavvurlar qanchalik ko`p bo`lmasin, ijtimoiy va ma`naviy taraqqiyotni xech vaqt to`xtata olmagan. Aksincha, ijobiy bilimlar o`zidan keyin paydo bo`lgan ilmiy tafakkurning ashaddiy raqibi hisoblangan diniy tasavvurlar bilan murosasiz kurashda shakllanib, bu kurash jarayonida to`plagan bilimlarning qanchalik xaqiqiy ekanligi aniqlangan. 2. Eng qadimgi davrlardan boshlab Quyosh, oy, yulduzlar kompas va soat vazifasini bajargan. Bir tadqiqotchining obrazli iborasi bilan aytganda, odamni xayvondan ajratadigan belgilaridan biri, uning ba`zan boshini ko`tarib osmonga qarashining asosiy sababi ish mavsumini yulduzlarning xarakatlari va sonlari o`zgarishiga qarab belgilash zaruriyatidadir. Masal, papuaslar quyoshning yurishiga qarab ishni boshlash va tugatish vaqtini aniqlaganalar, Arabistonda yashovchi ko`chmanchi qabilalar uchun jazirama issiqdan qochib, kechalari ko`chib yurganlarida oy doimiy yo`lchi bo`lgan. Shuning uchun ham bu yerda paydo bo`lgan Islom dinining muqaddas alomati yarim oydir. Ko`p xalqlarda xozirgacha yil xisobi oy kalendariga asoslangan. Deyarli barcha qabilalarda yulduzlarni hayvon ismi bilan nomlash odat bo`lgan. mas, afrikalik bushmenlar u yoki bu yulduzni toshbaqa, kaltakesak, tog` echkisi va xk. Hayvon nomi bilan ataganlar. Tub avstraliyaliklar jadi yulduzlarini kenguru deb ataydilar. Ularning o`ylashicha osmon ovchilari tutib yeyish uchun bu kenguruning ketidan yurar emish, osmondagi somon yuli esa usha ovchilar yerda yoqqan gulxanning osmonga ko`tarilgan tutini emish.

Eskimoslar yulduzlarni tulen ovlashga chiqib, osmonda yo`l topolmay adashib yurgan ovchilar deb ta`riflaydilar. Mo`g`ullar va turklar yilni 12 oyga bo`lib, har oyni bir xayvon (sichqon, buzoq., arslon, quyon, naxang, ilon, ot, qo`y, maymun, tovuq, it va cho`chqa) nomi bilan ataganlar. Bu yil hisobini qo`shni Osiyo mamlakatlari, shu jumladan O`rta Osiyo xalqlari ham qabul qilgan. Qadimgi Sharqda keng tarqalgan yana bir (Quyoshning yillik xarakati doirasidagi 12 nuqtada joylashgan burj — zodiak yulduzlar turkumiga asoslangan) kalendarda ham sayyoralarning ko`pchiligi hayvon (qo`zichoq, buzoq, qisqichbaqa, sher, chayon, tog` echkisi, baliq nomi bilan atalgan. Mazkur oy nomlari har bir xalqning mashg`uloti, mehnat faoliyati, turmush tarzining o`ziga xos xususiyatlarini ob`ektiv ravishda ifodalovchi muhim dalillardir. Masalan, zodiak (burjiy ) yil hisobida oyning Buzoq yulduzlar turkumining yonida joylashgan vaqt aprel-mayga to`gri keladi va o`sha vaqtda dalaga mol (buzoq,) larni haydab chiqarganlar. Kamon oyi (noyabr-dekabr) ov qilish davriga, sunbula (arabcha "boshoq .") oyi (avgust-sentyabr) yilning dexqonchilikda hosil beradigan eng go`zal urim-terim vaqtiga to`g`ri keladi. Agar moviy samo ovchi qabilalalar tasavvurida ovchilar quvlagan xayvonlar bilan to`lsa, chorva xalqlarida uy hayvonlari va podachilari bilan, dexqonlarda har xil dexqonchilik qurol- asboblari bilan to`la. Masalan, slavyanlar yulduzlar turkumini omoch, mola, xaskash, chalg`i, obkash deb ataganlar. Albatta, ibtidoiy odamlarning yulduzlar, Oy va Quyosh bilan bog`liq, tushunchalarida har xil totemistik tasavvurlar ham ma`lum o`rinni egallagan. Hozirgacha qorong`u osmonda meteorit ko`chsa, birovning o`limi bilan bog`lab, uning " yulduzi uchd i" deyilishi bejiz emas. 3. Madaniyat tarixini o`rganuvchi olimlar ibtidoiy odamlarni olovni hosil qilishlarida ba`zi jixatlaridan- fizik, oziq-ovqat tayyorlashda- ximik, davolashda va yaralarni bog`lashda - xirurg , tevarak-atrofdagi muhitni, daryo va tog`larni

bilishda– geograf, barmoq hisobida - matematik , toshbolta va o`q yoyni yasashda– ixtirochi mexanik deb ta`riflaganlar. Uzoq o`tmishga qancha chuqur nazar tashlasak, uning sirli saxifalarini varaqlasak, bu fikr to`gri ekanligi isbotlanadi. Ilmning ilk shakli odamning mehnat qurollarni ishlab chiqarish va ulardan foydalana bilish qobiliyatidan boshlangan edi. Ibtidoiy meditsina va farmakologiya to`plagan ba`zi bilimlar hozirgacha zamondoshlarimizni hayratda qoldiradi. Meditsina tarixi bilan shug`ullanuvchi olimlarning fikricha, ibtidoiy ovchilar ma`lum darajada amaliy anatomiya sohasida ulardan bir necha ming yil keyin (O`rta asrlarda ) yashagan vrachlarga nisbatan ancha chuqur bilimlarga ega bo`lganlar. O`rta asrlarda jasadlarni yorib ochish taqiqlangan bo`lsa, ibtidoiy tabiblar eng murakkab xirurgiya yuli bilan bosh suyagini kesish (trepanatsiya qilish ) yo`llarini yaxshi bilganlar. Agar o`tgan asrning boshlarida meditsina fani asosida bosh suyagi trepanatsiya gilingan kishilarning 90 foizi halok bo`lgan bo`lsa, bir necha asrlardan beri Shimoliy Afrika qabilalaridagi tabi blar amalga oshirib kelayotgan bosh suyagini kesish operatsiyasidan deyarli xech kim o`lmagan. Lekin shu bilan bir qatorda ibtidoiy qabilalarda vaxshiyona xurofiy usullar ham qo`llanilgan. Masalan, ba`zi qabilalarda dori-darmon va massaj bilan bosh og`riq to`xtamasa, trepanatsiya usuli bilan yoki bemorning manglayini teshib "davolaganlar ". Badandagi ortiqcha o`simtalarni olib tashlash , singan joylarni tuzatish, qon oqishini to`xtatish kabi xirurgiya usullari zo`r mahorat bilan bajarilgan. Ibtidoiy avstraliyaliklar suyak singanda "shina "dan foydalanishni, o`rgimchak uyasi va kul bosib qon oqishni to`xtatishni, ichni surdirishni va qustiradigan vositalarni yaxshi bilganlar. Ko`p qabilalar zahardan baliqni karaxt qilish, uq-yoyni zaharlash hamda ba`zan davolash maqsadida foydalanganlar. Janubiy amerikalik indeetslar ba`zi zaharli o`simliklarni zaharsizlantirib, iste`mol qilish yo`llarini ham bilganlar. Ular kauchuk daraxtidan qlizma qiladigan asbob ixtiro qilganlar, sanitariya va shaxsiy gigiena, issiq, va sovuq;

gidrotera piya usullariga xam, parhez saqlashga ham ahamiyat berganlar. Deyarli har bir qishloqda tepalik yonbagriga uyilgan gorda yoki yerda usti teri bilan yopilgan 6yg` xammomi bo`lgan, barcha shimoliy indeets qabilalari umumiy qoida buo`icha tez-tez xammomda cho`milganlar . Lekin suvdan qo`rqadigan va mutlaqo chumilmaydigan qabilalar (masalan, kube qabilasi) ham uchraydi. Jodugarlik, folbinlik va sehrgarlik qancha keng tarqalmasin, ibtidoiy odamlar juda ko`p o`simliklarning, hayvon va mineral moddalarning davolash xususiyatini ham yaxshi bilganlar. Peruning qadimgi aholisi yovvoyi holda o`sadigan xina daraxtining pustlog`idan bezgak kasalini davolaydigan dori ( xinin) ni kashf etgan. Ular tamaki chekishni ham davolash vositasi deb hisoblaganlar, har xil zahar va narkotiklardan og`riqni bosish va davolash uchun foydalanganlar. Qadimgi boliviyaliklar yovvoyi holda o`sadigan koka nomli maxalliy bo`tani ekib kupaytirganlar va uning bargidan og`riqni bosuvchi dori sifatida foydalanganlar. Undan narkotik ichimlik ham tayyorlangan (hozirgi mashhur koka-kola va kokain dorisining ixtirochisi qadimgi Boliviya qabilalaridir ). Tub avstraliyaliklar qirqqa yaqin har xil davolaydigan o`simliklarni bilganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida paydo bo`lgan tabiblar, jodugarlar va duoxonlar faqat sehrgarlik, avrash bilan cheklanib qolmasdan, bal ki ibtidoiy farmakologiya qo`lga kiritgan barcha dori-darmonlardan ham mohirona foydalanganlar. CHorvachilik va dehkonchilikning paydo bo`lishi ib tidoiy davrda tabiatshunoslik kurtaklarining vujudga kelishiga sabab bo`lgan. Taxminan besh- o`n ming yillar muqaddam odamlar har xil hayvonlarni xonakilashtirishni boshlaganlar. Chunki ular go`sht va boshqa oziq.-ovqatlarga, kiyim-kechak uchun jun va teriga, yuk tashish va keyinchalik xaydash uchun ish xayvoniga muxtoj edilar. Shunisi diqqatga sazovorki, yuqori madaniyat yaratgan keyingi avlodlar ibtidoiy odamlar xonakilashtirgan ot, qoramol, qo`y, echki, tuya, tovuq, kurka kabi uy xayvon-parrandalaridan boshqa birorta xayvonni xonakilashtirmaganlar. Chorva mollarining o`sishi, dehqonchilikda yer va hosil o`lchash zaruriyati ibtidoiy

davrdan boshlab hisoblash, uzunlik va og`irlik o`lchovi kabi tushunchalarni paydo qilgan edi. Faqat o`tkir kuzatuvchilik va tabiat bilan yaqindan tanishish natijasida ibtidoiy odamlar yovvoyi holda o`sayotgan don va poliz ekinlarini, meva daraxtlarini sun`iy o`stirish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Masalan, melaneziyaliklar o`n xil non daraxtini, 52 ta banan turini ustirishni bilganlar. Amerikadagi qabilalar esa o`n bir xil mais (makka) turini parvarish qilganlar. Hozirgi davr da ekiladigan boshoqli ekinlardan bug`doy, tariq, arpa va sholi eng qadimdan (neolit davridan) va juda ko`p joyda parvarish qilina boshlagan o`simliklardir. SHunday qilib, hozirgi davrda insoniyat iste`mol qilayotgan va xo`jalikda foydalanilayotgan madaniy o`simliklarning deyarli hammasi qadimgi zamonlarda turli mamlakatlarda turli qabila va elatlar tomonidan mahalliy yovvoyi turlaridan yetishtirilgan. Behisob yovvoyi o`simliklar orasidan inson uchun foydali turlarini tanlab olish, ularni parvarish qilish usullarini uylab topish va zararli o`tlardan qo`riklash uchun uzoq vaqt davomida ibtidoiy odamlar qancha sabot-matonat va mehnat sarf qilganlar. Ibtidoiy kashfiyotlarning eng muhim ahamiyati shundaki, inson ko`p asrlik ishlab chiqarish tajribasi va ibtidoiy bilimlar asosida tevarak-atrofni va o`z tabiatini to`gri ob`ektiv idrok qila boshlagan, ratsionalistik (ijobiy) bilimlar ibtidoiy odamlarning ongiga dastlabki ijobiy to`g`ri tushunchalarning singishida muhim zamin bo`lgan. Kishilar o`z bilimlarini tajribada tekshirib, har gal asta-sekin tabiat to`g`risida ancha aniq va ob`ek tiv ma`lumotlarga ega bo`lib borganlar. Buyuk demokrat A.I.Gertsenning obrazli iborasi bilan aytganda, "Yozilgan narsani bolta bilan kesib bo`lmaganday, tajriba orqali olingan bilimni olov bilan kuydirib bo`lmaydi". Ibtidoiy jamiyatda dastlabki ilmiy bilimlar inson ongini cho`lg`ab olgan xurofiy tuman ichidan kurtak otib chiqishga doimo intilib kelgan. Yuqorida qayd qilganimizdek, ba`zi ibtidoiy qabilalar narigi dunyo (oxirat), jonning tandan ajralib chiqib abadiy yashashi to`grisi-dagi tasavvurga ega bo`lmaganlar.

Afrikalik gottentotlar oxirat xaqida xech nima bilmaganlar, ular odam o`lishi bilan uning joni ham o`ladi, deganlar. Ibtidoiy odamlarda g`ayritabiiy kuchlar, arvoxlarga sig`inish mavjud bo`lmasa-da, ba`zan ularning qudratiga shubxa bilan qarash, og`ir turmushda yordam bermaganligi uchun norozi bo`lish yoki xaqorat qilish kabi hodisalar ham bo`lgan. Etnograflar eskimoslar orasida ruxlarning borligiga, shamanlarning mu`jizalariga ishonmaydigan skeptiklarni (ishonchsizlik) uchratganligini hikoya qiladilar. Shimoliy Kanadada yashovchi eskimos qabilalaridan birida agar rux, foyda keltirmasa, uni xaqorat qilib "xaydaganlar". Shimoliy Osiyo xalqlarining og`zaki ijodida ruxlarni taxqirlash ko`p uchraydi. Shunday qilib, in qirozga uchrayotgan ibtidoiy jamoa tuzumi o`rnida yangi ishlab chiqarish munosabatlari aso sida yangi jamiyat va uning ustqurmasi bunyod etila boshlaydi. Oqibatda ibtidoiy jamoa tuzumi o`rniga mustabidlikka asoslangan quldorlik tuzumi va davlati paydo bo`ladi. Ruxlar xudolarga aylanadi, oliy va past xudolar ierarxiyasi saf tortadi, dunyoviy hokim esa shu oliy xudoning yerdagi avlodi, vakili yoki noibi sifatida xukmronlik qila boshlaydi. Mazkur diniy tasavvurlar bi lan bir vaqtda inson o`zining kundalik hayoti va mehnat faoliyati asosida ijobiy bilimlarni ham to`plab kamol topa boshlaydi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A.Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch. T.”Ma`naviyat”. 2008. 2. Karimov I.A. Mafkura-bu millat, jamiyat va davlatni birlashtiruvchi bayroq. T.:, 1998. 3. Abdiev V.I. Qadimgi Sharq tarixi. T.:, 1964. 4. Boynazarov F.A. Qadimgi dunyo tarixi. T.:, 2004. 5. CHelovek.M.1991. sostav. P.S.Gurevich. 6. Drevniy Vostok:Istoriya, filosofiya, religiya, iskusstvo. M.:, 1996. 7. Qayumov A, Ishoqov M, Otaxo`jaev A, Sodiqov Q. Qadimgi yozma yodgorliklar. T.:, 2000.

Похожие

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Yevropada opera san'atining paydo bo'lishi

G'arbiy Yevropada kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi

Arab yarimoroli, arablar va islomning paydo bo'lishi xaqida tarixiy ma'lumot