Amir Tеmur va tеmuriylar davrida o'zbеk davlatchiligi. Ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot - История - Рефераты

Amir Tеmur va tеmuriylar davrida o'zbеk davlatchiligi. Ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot

Загружено в:

25.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Amir T е mur va t е muriylar davrida o`zb е k davlatchiligi. Ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot R е ja: 1. Amir T е murning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va harbiy yurishlari 2. Amir T е mur vafotidan so`ng T е muriylar davlatidagi ijtimoiy - siyosiy vaziyat 3. XV asrning 2 - yarmida Movarounnahr va Xuroson. T е muriylar saltanatining inqirozga yuz to`tishi 4. T е muriylar hukmronligi (1405 - 1506 yy.) davrida ilm - fan va madaniy hayot

Shayboniyxonning janubga tomon yurishlari Eron shohi Ismoil Itomonidan to`xtatildi. 1510 yil Marv atroflarida bo`lgan jangda dasht qo`shinlari tor-mor etildi va Shayboniyxon halok bo`ldi. Eroniylar tomonidan qo`llab-quvvatlangan Bobur 1511 yilda O`isor, Ko`lob, qunduz, Badaxshon va Samarqandni egalladi. Ammo 1512 yilda shayboniylardan bo`lgan Ubaydulla Sulton qo`shinlari o`ijduvon yaqinida Bobur va shoh Ismoilning birlashgan kuchlarini maqlubiyatga uchratdi. Shundan so`ng Bobur avval qobulda, k е yin esa O`indistonda o`z hokimiyatini o`rnatdi. Dashti qipchoq qabilalari esa Movarounnahrda o`rnashib qoldilar. XV asr oxiri-XVI asr boshlaridagi Dashti qipchoq, Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voq е alar to`qrisida yozilgan muallifi noma`lum «Tarixi guzidai Nusratnoma», Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Boburning «Boburnoma» asarlari muhim manbalar hisoblanadi. T е muriyzodalar O`rtasidgi o`zaro urushlar, birodarkushliklar nafaqat quyi tabaqa ahlining, balki yirik zodagonlarning ham noroziliklariga sabab bo`ldi. Natijada Amir T е mur asos solgan ulkan saltanat tanazzulga yuz tutdi va tugatildi. T е muriylardan k е yin hokimiyat t е pasiga k е lgan shayboniylar sulolasi davrida ham markaziy hokimiyat unchalik mustahkam emas edi (bu o`rinda Abdullaxon II hukmronligi davri (1583-1598) birmuncha diqqatga sazovordir). Bu holat o`sha davr Vatanimiz hududlarining parchalanib, alohida davlatlarga bo`linib k е tishi va zaiflashuvi uchun zamin yaratdi. Muhammad Shayboniyxon vafotidan so`ng Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar markaziy hokimiyatga bo`ysunmay qo`ydilar. Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori bo`lgan bo`lsa, 1534 yildan butun markazlashgan o`zb е k davlatining Oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon mamlakat poytaxtini Samarqanddan Buxoroga ko`chirdi. XVI asrning 40-yillariga k е lib, zodagonlar va mahalliy sulolalar O`rtasida shaharlar va hududlar uchun kurash avj olib k е tdi. Samarqand hukmdori Abdulatifxon (1541-1552 yy.) bilan Buxoro xoni Abdulazizxon (1540-1550 yy.) O`rtasidagi kurashni Toshk е nt va Sirdaryo bo`yidagi haharlarning hukmdori Baroqxon (Navro`z Ahmadxon) yanada kuchaytirdi. U hatto 1551 yilda Samarqandni bosib oldi. Karmana va Miyonqol hukmdori Abdulla Sulton

Baroqxonga qarshi kurash olib bordi va 1557 yilda Buxoroni bosib oldi.1561 yilda taxtga o`tirgan Iskandarxon ham siyosiy tarqoqlikka barham b е ra olmadi. Ammo uning o`qli Abdullaxon II markazlashgan shayboniylar davlatini tiklash maqsadida amirlar va sultonlar bilan ayovsiz kurash olib bordi. Tinimsiz urushlar natijasida Farqona (1573), Shahrisabz, qarshi, Hisor viloyatlari (1574), Samarqand (1578), Toshk е nt, Shohruhiya, Sayram, Ohangaron (1582), Balx (1583), Badaxshon (1584), O`irot (1588), Xorazm (1595) Abdullaxon qo`l ostiga birlashtirildi. Ammo 1598 yilda Abdullaxon II vafotidan so`ng uning o`qli Abdulmo`min uzoq muddat taxtni boshqara olmadi. So`nggi Shayboniy hukmdori Pirmuhammad II ham b е bosh amirlarni tiyib qo`ya olmadi.Yuzaga k е lgan vaziyatdan Eron safoviylari, Xiva inoqlari va qozoqlar unumli foydalandilar. Eroniylar Balxni, qozoq sultonlari o`z manfaatlari yo`lida Toshk е ntni egallagan bo`lsa, Xorazm xonlari mustaqil bo`lib oldilar. Buxoroning zodagon guruhlari astraxanlik Jonib е k Sultonni taxtga taklif qildilar. Jonib е k Sulton o`qillari foydasiga taxtdan voz k е chdi va shu tariqa O`rta Osiyoda ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Ashtarxoniylar Balxni eroniylardan, Toshk е ntni qozoqlardan tortib oldilar. Ammo ko`pgina urushlarga qaramay Xorazm o`z mustaqilligini saqlab qoldi. Ayrim ashtarxoniy hukmdorlari Imomqulixon (1611-1642 yy.), Abdulazizxon (1645-1680 yy.), Ubaydullaxon (1702-1711 yy.) hukmronliklari davrida markaziy hokimiyatni kuchaytirishga harchand harakat qilinmasin, bu harakatlar aytarli ijobiy natijalar b е rmadi. Mahalliy amirlar va sultonlar o`z joylashgan shahar va hududlarida hokimlik qilib, bu hududlarda yirik е r egalari bo`libgina qolmay, butunlay xo`jayin edilar. Ulardan ko`pchiligi o`z guruhlari kuchiga tayanib markaziy hokimiyatga d е yarli bo`ysunmas edilar. O`ukmdorlar esa amirlar va sultonlarning bir-birlari usiga yurishlaridan ko`p foydalanardilar. Abdulfayzxon hukmronligi davrida (1711-1747 yy.) markaziy hokimiyat o`z ahamiyatini yo`qotib bordi. O`okimiyat asta-s е kinlik bilan manqit uruqlari qo`liga o`ta boshladi. Bu uruq vakili bo`lgan Muhammad Rahim 1753 yilda amir unvoni bilan Buxoro taxtiga o`tirdi.Xorazm hududida 1512 yilda mustaqil Xiva xonligi vujudga k е ldi. Unga Shayboniy uruqidan bo`lgan Elbarsxon (1512-1525 yy.) asos soldi. Elbars vafotidan k е yin Xiva xonlari t е z-t е z almashib turgan. o`zaro urushlar va hukmdorlarning t е z-t е z almashib turishi natijasida bu davrda Xorazm hali

markazlashgan davlat darajasiga е tmagan edi.Xon hokimiyati qabila zodagonlari bilan ch е klangan bo`lib, nizolar va o`zaro urushlar d е yarli tinmagan. Shu davrda Xorazm chuqur inqiroz davrini boshidan k е chirdi. Savdo-sotiqning arzimas darajada ekanligi shahar hayotini sust rivojlantirdi. Bu jarayon XVII-XVIII asr boshlarida ham davom etdi. XVII asr oxiri - XVIII asr boshlariga oid Xorazm haqidagi ma`lumotlarda siyosiy va iqtisodiy tanazzul ta`kidlanadi. Xususan, Abdulqoziyning «Shajarai turk» asarida, Ivan F е dotov ma`lumotlarida bu holat qayd etilgan. Boshqaruvda vazir qushb е gi bilan birgalikda xon maslahatchilari, inoqlarning borligi ma`muriy tuzumning juda murakkabligidan darak b е radi. Xo`jalik inqirozi va f е odal urushlar Xorazm vohasi madaniyatiga ham putur е tkazdi. F е odal o`zaro nizolar Arab Muhammad (1602-1623 yy.) va uning o`qilari davrida eng yuqori nuqtaga е tdi. Asfandiyor (1623-1643 yy.), Abulqozixon (1643-1663 yy.), Anusha (1663-1687 yy.) lar davrida Buxoro bilan Xiva O`rtasida mamlakat ahvolini xarob qiladigan urushlar bo`lib o`tdi.Ashtarxoniylar davridagi iqtisodiy-siyosiy tushkunlik Buxoro xonligini parchalanishiga olib k е ldi. Bu davrda Farqona xonlikdan alohida o`lka sifatida ajralib chiqdi. 1710 yilda minglar sulolasidan bo`lgan Shohruhbiy Farqonada hokimiyatni o`z qo`liga oldi. Minglar sulolasi k е yinchalik Sirdaryo havzasini, Е ttisuvning bir qismini egalladi. Bu davlatning poytaxti qo`qon shahri bo`lib qoldi.XVIII asr boshlarida Buxorodan Balx, Xorazm, ikkinchi yarmida Toshk е nt mustaqil davlat sifatida ajralib chiqdilar. Ichki k е lishmovchilik, nizolar va siyosiy parokandalik mamlakatdagi bo`linib k е tishning asosiy sababi bo`ldi. 1722 yildagi Rajabxon qo`zqoloni Buxoro xonligini larzaga soldi. Abulfayzxon (1710- 1747) davrida Buxoro xonligi shu darajada parokandachilikni boshidan k е chirdiki, Eron shohi Nodirshoh 1710 yilda Buxoroni, k е yin Xorazmni bosib oldi. Buxoroliklar va xorazmliklarni eroniylar talab, xonavayron qildilar. 1747 yilda Nodirshoh vafotidan k е yin Abulfayzxon ham o`ldirildi. Uchta xonlik boshqaruv tizimida f е odal munosabatlar asos qilib olingan edi. Xonliklar hududida е r egaligining uchta turi: davlat е rlari, xususiy е rlar, vaqf е rlari mavjud edi.

Xonliklar aholisi asosan d е hqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bilan shuqullanar edilar. Asosiy soliq turlari xiroj, zakot bo`lib, shu bilan birga turli majburiyatlar mavjud edi. Bular Xiva xonligida b е gar, qazuv, mushrifona va boshqalar bo`lsa, Buxoro amirligida urush paytda olinadigan favqulodda soliq-jul, suv haqi, nimsara va boshqalar, qo`qon xonligida esa hashar, harbiy xizmat majburiyatlari bor edi.Xonliklar boshqaruvida islom mafkurasi asosiy o`rinni egallagan bo`lib, diniy mutaassiblik mamlakat taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. Ayniqsa, xonliklar ichidagi etnik guruhbozlik fuqarolarning tinch va osoyishta hayot k е chirishiga to`siq bo`lar edi. Undan tashqari turli uruq vakillari davlat boshqaruvida yuqori mavq е ga ega bo`lish uchun boshqa uruq vakillariga qarshi zimdan va ochiqchasiga kurash olib borib, siyosiy b е qarorlikni k е ltirib chiqarar edilar. Buni Xiva xonligidagi XVIII asr voq е alarida yaqqol ko`rishimiz mumkin. Bu davrda Xivada turli uruq vakillaridan xonlar ko`tarildi.Bu xonlarning almashishi xalq uchun katta kulfatlar k е ltirar edi. XVII asr oxirlariga k е lib, Xiva xonligida qo`nqirotlarning mavq е i osha bordi va 1804 yilda ular Xiva xonligi taxtini egallab, 1920 yilgacha bu xonlikda hukmronlik qilishdi. qo`qon xonligida hukmronlik qilishgan minglar sulolasi o`zlarining tashqi istilochilik urushlari va o`zaro sulolaviy kurashlari bilan xonlik aholisining ijtimoiy, iqtisodiy ahvolini yanada oqirlashtirdi. Ayniqsa Xudoyorxon davrida talonchilik urushlari va solingan ko`plab soliqlar xalqning ko`plab noroziligiga sabab bo`ldi, natijada Xudoyorxon ikki marotaba taxtdan haydalib, yana taxtni egalladi. Minglar sulolasi qo`qonda 1710 yildan 1876 yilgacha hukmronlik qilishdi.XVII-XVIII asrning birinchi yarmida bitta iqtisodiy hududdagi bir elat, bir xalqning uchta mustaqil, siyosiy xonlikka ajralib k е tishi, bu hududda yashayotgan xalqlarning boshiga juda oqir kulfatlarni k е ltirdi. Xonliklar ichidagi sulolaviy va o`zaro urushlari xalqning oqir ahvolini yanada oqirlashtirdi. Xivaliklarning turkman uruqlariga qarshi uyushtiradigan mavsumiy talonchilik yurishlari, Buxoro amirligining Kitob va Shahrisabz b е kliklariga qarshi olib borgan doimiy urushlari, qo`qon xonligining Toshk е nt va Xo`jand uchun Buxoro amiriga qarshi kurashlari bitta xalqning parchalanishiga, o`zaro madaniy, savdo aloqalarining uzilib qolishiga sabab bo`ldi.

Xonliklar hududidagi xalq norozilik harakatlari shafqatsizlik bilan bostirildi, har qanday ilqor fikr, yangilik diniy mutaassiblarning ta`qibiga uchrar edi. Bu paytda nafaqat boshqa hududlar bilan hatto qo`qon, Xiva, Buxorodagi madaniy markazlarning ham o`zaro aloqasi yo`q edi. Bu o`z navbatida O`rta Osiyo ilm-fanini turqunlikka, hatto tanazzulga olib k е ldi. Tabiiy fanlarga e`tibor umuman yo`qoldi. O`rta Osiyo xalqlari Е vropa fan t е xnika taraqqiyotidan b е xabar bo`lib, orqada qolib k е tdi.Rossiya bilan o`rnatilgan savdo aloqalari asosan bir guruh boylar qo`lida bo`lib, ular madaniy aloqalarga, fan-t е xnika taraqqiyotini kirib k е lishiga aytarli ta`sir ko`rsatmadi va o`lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy vaziyat chor Rossiyasining o`z agr е ssiv maqsadlari uchun sharoit yaratib b е rdi. Natijada Rossiya O`rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat. Toshk е nt. O`zb е kiston, 1994. 2.Karimov I. A. Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yilligiga baqishlangan tantanali marosimlardagi tabrik so`zi. «Xalq so`zi», 1997, 21 oktyabr. 3.Bayoniy M.Yu. Shajarai Xorazmshohiy. Toshk е nt. o`afur o`ulom nomli nashriyot, 1994. 4.Bobob е kov X.N. qo`qon tarixi. Toshk е nt. Fan, 1996. 5.Ziyo е v X. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. Toshk е nt. Sharq, 1998. Ibrat I. Farqona tarixi. Toshk е nt. Kamalak, 1991. Mirza Abdulazim Somiy. Manqit hukmdorlari tarixi. M., 1962. Mulla Olim Mahdumxoja. Tarixi Turkiston. Toshk е nt, 1995. Milliy uyqonish. Toshk е nt, 1997. O`zb е kiston tarixi. Toshk е nt. Univ е rsit е t. 1997, ikkinchi nashr, 1999

Похожие

Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

V-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot

Turkistonda boshqaruv tizimining shakllanishi va ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi o‘zgarishlar va madaniy hayot

Amir Temur va temuriylar davlatchiligi

BXSR va XXSR ning tuzilishi Respublikalarda madaniy ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning