1618—1648 йиллардаги ўттиз йиллик уруш - История - Рефераты

1618—1648 йиллардаги ўттиз йиллик уруш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

357 KB

1618—1648 йиллардаги ўттиз йиллик уруш Режа: 1. Габсбургларнинг Австрия кўп миллатли давлати. 2. Католиклар реакцияси ва протестант князларнинг қаршилиги. 3. 1526 йилдан кейинги даврда Чехия. 4. Чехияда 1618 йилги қўзғолон. Ўттиз йиллик урушнинг Чехия даври. 5. Урушда шведлар даври. 6. Валленштейннинг ҳалок бўлиши. 7. Урушда французшведлар даври.

XVI аср охирида Германиянинг иқтисодий тушкунлиги. Буюк географик кашфиётлар ва бу кашфиётлар билан боғлиқ тарзда савдо йўлларининг ўзгариб кетиши Германиянинг иқтисодик тараққиётига ёмон таъсир қилди. XVI асрнинг иккинчи ярмида бунинг оқибати шу бўлдики, немйс савдосотиғи тушкунликка юз тутди. Венеция билан савдо қилган Дунайнинг юқорисидаги шаҳарлар (Аугсбург, Ульм ва бошқалар) ҳам, нидерланд ва инглиз саноати ва савдосининг рақобатига бардош бера олмаган Рейн шаҳарлари (Кёльн, Аахен, Вормс ва бошқалар) ҳам тушкунликни бошидан кечирмоқда эди. Ганза иттифоқи XVII аср бошларига келиб тамомила барбод бўлди. Гамбург, Любек, Бремен бир қадар иқтисодий аҳамиятларйни сақлаб қолган здилар. AMMO уларнинг роли_ шу қадар паст эдики, уларни Амстердамга ҳам, Лондонга ҳам сира таққослаб бўлмас эди. Бутун Германия тобора аграр мамлакатга айланиб борар, унда етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотлари саноати кўпроқ тараққий қилган мамлакатларга чиқарилар эди. Гол ландия, Швеция, Англия кўпроқ Германиянинг шимолишарқий вилоятлари: Бранденбург, Пруссия, Померания, Мекленбург, Силезиядан чиқариладиган ғалла, каноп лоси, қорамол, гўшт ва шу сингари маҳсулотлар сотиб олар эдил ар. Герма ниянинг вилоятларида крепостноилик қайтадан тикланди, бу галги крепостниклик энг оғир уқубатли формаларда эди.'Ғарбий Европанинг хийла тараққий топган мамлакатларида— Англия, Франция, Нидерландияда XVI асрга келиб крепост ноилик тамомила йўқотилгани ҳолда Ғарбий ва Жанубий Германияда крепостнойликнинг анчагина қолдиқлари озмикўпми сақланган, Шарқий Германияда эса XVI — XVII асрларда кре - постноилик ишлаб чиқаришнинг ҳукмрон усулига айланиб кетган эди. Крепостной ҳуқуқнинг «иккинчи нашри» Германия тараққиётининг характерли хусусияти бўлиб, унинг ижтимоийиқтисодий қолоқлигидан айниқса ёрқин далолат берарди. Сиёсий тарқоқлик. Германиянинг сиёсий тарқоқлиги сақла^ нибгина қолмай, балки XVI аср давомида яна ҳам авж олди. Князлар черков

мулкларини эдусодара (секуляризация) қилиш ҳисобига ўз ерларини кўпайтирдилар. Улар ички ва ташки (экспорт) савдодан ўз даромадларини ошириш йўлида фойдаланиб, ўзларининг маҳаллий князлик абсолютизмини ўрнатдилар. Лютеран черковининг маҳаллий ҳокимларга батамом бўйсундирилиши муносабати билан маҳаллий князларнинг сиёсий ҳокимияти кучайди. Мамлакатнинг сиёсий тарқоқлиги княз ларнинг территория чегараларини талашиб, айрим шаҳарлар, савдо йўллари ва шу кабилар устида муттасил низожанжалла. рига сабаб бўлди. Реформациядан кейин князларнинг ўзаро курашларига қулай идеологик баҳона ҳам топилди. Князлар нинг протестантларга ва католикларга ажралганлиги тўқнашишларга «ғоявий» туе бериб, мамлакатнинг территорияси майда бўлакларга бўлиниб кетишини авж олдирди ва расмийлаштирди. Диний низолар князларнинг императорга қарши олиб борган курашларини ҳам ниқоблаб тураверди. Император аввалгидек мамлакатдаги католиклар партиясига раҳбарлик қилар ва папалик билан маҳкам иттифоқда эди. Энг йирик княз ларнинг кўпчилиги протестант эди, улардан купи лютеран, бир кисми (пфальцграф Рейнский ва жанубиғарбий Германиядаги бошқа князлар) эса кальвинист эди. Маҳаллий сиёсий парти куляризм учун олиб борилган кураш дабдабали шиор билан^, «соф таврот таълимоти эркинлиги учун» кураш шиори билан ниқобланган эди. Император князларни ўзига бўйсундиришга ҳаракат қилар ва бунга «ересь»нинг кучайиб ке^тишига йўл қўймаслик, чеклаб қўйиш истагини важ қилиб кўрсатарди. Габсбургларнинг Австрия кўп миллатли давлати. Князлар кучайиб, натижада аслида князлик абсолютизме жорий қилинганига қарамасдан, император ҳокимиятининг кучи ҳали озмунча эмас эди. Тўғри, Габсбурглар йирик ва майда феодал ерларининг герман конфедерациясигагина бошчилик қиларди. Уларнинг аввалгидек ҳозир ҳам умумимперия бошқарма органлари ва судлари, умумимперия молияси (солиқлар ва ҳоказолар), умумимперия қўшини йўқ эди. Германияни аслида идора қилувчи улар эмас эди. Лекин Габсбургларнинг кучи ўзларига мерос

қолган жуда кенг ерларга эгалик қилишда эди; бу ерларда қисман немислар, кўпроқ эса славянлар, венгрлар, итальянлар ва бошқа халқлар яшарди. Габсбурглар хонадонининг мерос ерлари шарқда — Австрия (Юқори ва Қуйи Австрия), Штирия, Каринтия, Крайна, Чехия, Венгрия (унинг ғарбий қисми ва ғарбда — Тироль, Швабия, Эльзасни ўз ичига оларди. . Габсбургларнинг мерос ерлари кўлами жиҳатидан ҳар бир ва ҳатто энг йирик князь еридан ҳам кўп марта ортиқ эди. Габсбургларнинг Европадаги агрессив планлари. Аммо Габс бурглар фақат Германиядагина .ҳукмрбнлик қилиб қолмадилар. Габсбургларнинг уруғлари 44спанияни ҳам идора қилардилар. Испаниядаги Габсбурглар австриягерман Габсбургларини қўллабқуЕватлар эдилар, албатта. Карл V нинг дунёга ҳоким '<5ўлиш иштиёқи Филипп II га ҳам мерос бўлиб ўтган эди. Фи липп III замонида Испания заифлашиб қолди. Шу сабабдан у вақтда бошқа мамлакатларга ва ички душманларга қарши курашда испан Габсбурглари билан австрия Габсбургларининг кучларини бирлаштириш ғоят муҳим масала бўлиб қолган эди. Ниҳоят, император католик черковидан мадад олиб турар эди; католик черкови XVI аернинг иккинчи ярмида яна кучайиб олган, ўзини қайта қуриб, ҳамма мамлакатларда, айниқса Гер - манияда протестантларга қарши ҳужумга ўтган эди. Император ўзининг мерос ерларига, Испаниянинг ёрдамига ва папанинг мададига таяниб туриб, князларни ўзига бўйсундиришни ва шу тариқа гарчи кечикиб бўлсада, Германияни бирлашган, марказлашган давлатга айлантиришни мўлжаллар эди. Аммо бу вазифанинг уддасидан чиқиб бўлмади. Мамлакат_ иқтисодий тушкунликни бошидан кечираётган, шаҳарлар иқтисодий жиҳатдан заифлашиб қолганлиги туфайли уларнинг ижтимоий ва сиёсий рели пасайиб кетган, крепостнойликнинг ўсиши туфайли феодалларнинг таъсири кучайган бир шароитда мамлакатни бирлаштириш иши айниқса қийин ва мураккаб вазифа эди. Бундан ташқари, Габсбурглар фақат Германияни ўзларига бўйсундириш масаласи билангина машғул эмас эдилар: Улар. XVI аср охирида ҳам, XVII аср бошида ҳам ўзларига қўшни мамла -

катларга нисбатан агрессив сиёсатни давом эттирдилар. Улар XVII аерда саноат ва савдосотиғи тараққий қилган бир қаича Европа мамлакатларини, шу жумладан, Голландия, Англия, Франция, Дания, Швецияни ўзларига қарши қилиб қўйдилар. Немис протестант князларининг ўзлари ҳам императорга қарши курашда Германиядан ташқарида иттифоқчилар қидира бошладилар. Ички ижтимоийсиёсий зиддиятлар ғоят мураккаб бўлган ташқи ҳалқаро муносабатлар билан чирмашиб кетганлиги туфайли Германия вайрон қилувчи Уттиз йиллик уруш майдони бўлиб қолди. Бу уруш унинг мавжуд сиёсий тарқоқлигини янада кўпроқ мустаҳкамлади. Католиклар реакцияси ва протестант князларнинг қаршилиги. Германияда католиклар реакцияси Карл V нинг дастлабки тахт ворислари Фердинанд 1 (1555—1564) ва Максимилиан II (1564—1576) давридаёқ катта муваффақиятларга эришди. Аммо Карл V дан кейин учинчи бўлиб ҳукмронлик қилган император Рудольф II (1576—1612) вақтида реакция айниқса кучайиб кетд'и. Рудольф II иезуитлар тарбиясини олган ва Филипп II Испан ский саройида анча яшаб, унинг таълимини олган эди. Рудольф II нинг ёрдами билан иезуитлар Австриядан Чехияга ўтиб олдилар. Католиклар Бавариясида ҳам улар уя қурган эдилар. Католиклар протестантларни Рейн областларидан муваффақият билан сиқиб чиқара бошладилар. Католиклар реакцияси ҒарбийШимолий Германияга кириб борди. Католиклар реакциясига қарши зарба уюштириш мақсадида Жанубий ва Ғарбий Германиядаги протестант князлар 1608 йилда Тавротчилар иттифоқига бирлашдилар. Пфальцграф Фридрих Рейнский бу иттифоққа бош бўлди. Ландграф Гессенский, курфюст Браденбургский ва империянинг бир неча шаҳари (Страсбург, Ульм ва бошқалар) бу иттифоққа қўшилдилар. Протестантлар тузган ҳарбийсиёсий иттифоққа жавобан католик князлар 1609 йилда Католиклар лигаси номи билаи ўз иттифоқларини ташкил этдилар. Лигага Бавария герцоги Максимилиан бош

бўлди. Лига император билан, испан Габсбурглари ва папа билан бевосита алоқада эди. Лиганинг армиясига қўмондон қилиб тажрибали генерал Тилли тайинланди. Иттифоқ ва лига тузилиши билан бу икки лагернинг бир. бирига душманлик муносабати шу қадар кескинлашдики, улар ўртасида 1610 йилдаёқ уруш бошланиши мумкин бўлиб қолди. Бирок Генрих IV Французский ўлими туфайли уруш бу ўртада бошланмай қолди, чунки иттифоқ аъзолари ундан ёрдам олиш умидида эдилар. Уруш Рудольф II нинг тахт вориси император Матвей (1612—1619) даврида бошланди. Чехияда юз берган воқеалар урушнинг бошланиб кетишида катта роль ўйнади. 1526 йилдан кейинги даврда Чехия. Чехия 1526 йилда яна империя составига кирди ва у Габсбурглар хонадонининг мерос ери деб ҳисоблана бошлади. Чехия Габсбурглар составига кираётганида чехларга уларнинг автономиясини, чех сеймини, давлат тили сифатида чех тилини ва миллий черков сифатида чехларнинг ислоҳ қилинган черковини сақлаб қолиш ваъда қилинган эди. Амалда эса Габсбурглар беҳаёлик қилиб, ўз ваъдаларини бажармадилар. Вена ҳукумати чехларнинг давлат идо *г раси ишларига бевосита аралашадиган булди. Чехияга немиеамалдорлари юбориларди. Немис дворянлари чехларнинг ерларини сотиб олардилар. Чехияга иезуитларнинг суқулиб кириш^и натижасида бу ерда католицизмнинг тикланиш масаласи кўндаланг бўлиб қолган эди. «Чех биродарлари» жамоаларини айниқса қисар ва унинг фаолиятини ҳар қандай йўллар билан чеклардилар. Гусчиликнинг энг жиддий таъсири XVI аср Чехиясида ана шу жамоаларда сақланиб қолган эди; шаҳарликларнинг жуда кўп вакиллари, қисман деҳқонлар ва майда рицарлар бу жамоаларга

кирар эди. Чех сейми король Габсбург ижозати билангина йиғилар, аслда эса у ўзининг раҳбарлик аҳамиятини йўқотган эди. 1547 йилда сеймнинг оппозицион тарздаги чиқишидан кейин унинг ҳуқуқлари яна ҳам камайтирилган эди. Жумладан, шаҳарлик (мешчан)ларнинг вакиллари сеймга бутунлай деярли киритилмай. қўйган эди. Чехияда юз берган жиддий аҳвол 1609 йилда қўзғолон кўтарилишига олиб келди. Прагада Габсбургларга қарши намойишлар бўлиб ўтди. Шаҳарликлар томонидан қўллабқувватланган чех дворянлари муваққат ҳукуматтуздилар ва ҳарбий лашкар тўпладилар. Сейм чехсословиелари номидан, агар Рудольф II чехларнинг сиёсий ва диний ҳуқуқларини эътироф қилмаса, уни узларининг короли деб танимасликларини айтган эди. Бунга жавобан Рудольф II 1609 йилнинг 9 июлида махсус «ҳазрати олий ёрлиғи» (Маестат деб аталган ёрлиқ)ни имзолашга мажбур бўлган эди; король ўзининг бу ёрлиғида чех панлари, рицарлари, мешчанлари ва деҳқонларининг черков ташкилотлари зркинлигини эътироф қилган эди. Чехларга ўз урфодатлари бўйича бемалол тоатибодат қилиш, протестант черковларини монеъсиз қуриш, мактаблар очиш ҳуқуқлари ва бошқа шу каби ҳуқуқлар берилган эди. Прага университета протестантлар қўлига ўтди. Сословиелар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва Маестатнинг бажарилишини назорат қилиб туриш учун узларининг махсус ўттизта дефенсорлари (ҳимоячилари)ни сайлаб қўйиш ҳуқуқини олди. Лекин Габсбургларнинг бу ён бериши вақтинча эди. Королнинг бу ёрлиғига қарамасдан, Праганинг католик архиепископи, католик панлар ва ўлка гетманлари билан судьялардан иборат король, маъмурлари чехларии ҳам диний, ҳам сиёсий жиҳатдан қисавердилар. Император Матвей реакцияга ҳар томонлама ҳомийлик қилди. 1617 йилнинг ёзида у чех тожини ўзининг тахт вориси шаҳзода Фердинанд Штирийскийга кийгизди. У ҳам Мак симилиан Баварский билан бирга католикла реакциясининг энг жонбоз раҳбарларидан эди. Фердинанд Штирийскийнинг Чехия короли деб эълон

қилиниши бу ерда Габсбургларга қарши яна катта норозиликлар бошланишига сабаб бўлди. Чехияда 1618 йилги қўзғолон. Ўттиз йиллик урушнинг Чехия даври. XVII асрнинг йигирманчи йиллари охирига келганда Че хия иқтисодий' жиҳатдан жу да оғир аҳволда қолган эди. Савдосотиқ ва саноат орқага қараб кетмоқда, эди; бу тушкунлик қисман шу вақтларда Марказий ва Шарқий Европа бошидан кечираётган оғир аҳволни акс зттирса, қисман Чехияда Габсбурглар идора қилиш сиёсатининг чех миллатига қарши қаратилганлиги оқибати эди. Мамлакатда крепостнойлик кучайиб бормоқда эди. Шундай қилиб, Габсбург» ларнинг сиёсий ва диний зулми Чехиядаги,кризиснинг умумий манзарасини янада ёмонлаштирар эди, холос. Қўзғолон 1618 йилнинг 23 майида «дефенестрация» деб аталган нарсадан бошланиб кетди: королнинг учта маслаҳатчиси Прага қасри деразасидан ташқарига улоқтириб ташланди, король йўқлигида Чехияни ўша уч маслаҳатчи идора қиларди, Чех дворянлари граф Турн бошчилигида 30 кишидан иборат директория тарзида муваққат ҳукумат туздилар. Армия ташкил қилишга киришилди. Иезуитлар ва Чехиядаги католик черковининг бир қанча олий руҳонийлари мамлакатдан ҳайдаб юборилди. Чехия Габсбурглар ҳукмронлигидан қутулди. 1619 йилда Матвей ўлиб, ўрнига Фердинанд II тахтга ўтирганидан кейин, чех панлари унга қарши Тавротчилар иттифоқининг раҳбари курфюрст Фридрих Пфальцкийни Чехиянинг короли қилиб' сайладилар. Чехларнинг қўзғолони аввал бошда муваффақиятли равишда ривожланиб бораётган эди. 1619 йилнинг 6 июнида граф Турн ўз. қўшинлари билан Вена остоналарига етиб борган эди. Чех дворянлари немис Тавротчилар иттифоқига катта умид боғлаган эдилар, чунки бу иттифоқ чехларнинг Габсбург лар устидан ғалаба.қилишидан манфаатдордек бўлиб кўринган эди. Аслда эса чехлар

қўзғолони мағлубиятга учради. Бу кўзғолон ҳали кенг миллий ҳаракат тусига кириб етолмаган эди. Деҳқонлар ва шаҳарликлар оммаси ҳали бу ҳарақатда етарли даражада ишти'рок қилаётгани йўқ эди. Чех дворянлари гусчилар даврини зслаб, Габсбургларга қарши урушга халқ оммасини тортишга шошилмас эдилар. XVI аср охири ва XVII аср бошида Чехия қишлоқларида аҳвол ниҳоятда кескинлашган эди. Чехияда крепостнойлик энг шафқатсиз тусга кирган эди. Баршчина йилига 108 кунга етиб қолган эди. Иш жуда қизғин пайтларда деҳқонлар панлар учун ҳафтасига 3—4 кунлаб ишлар эдилар. Крепостной деҳқонлар баршчинадан ташқ,ари натура билан олинадиган ҳар хил солиқлар тўлашлари лозим эди, давлат солиқлари («берна» ва шу кабилар) бу ҳисобга кирмас эди. Деҳқонларнинг кайфияти ёмон эди. Баъзи жойларда тартибсизликлар бошланган эди, деҳқонлар энг оғир солиқларнинг бекор қилинишини, баршчинанинг қисқартирилишини, ермулкларни бошқарувчиларнинг алмаштирилишини ва ҳоказоларни талаб қилдилар. 1620 йилнинг кузида Жатецк областида деҳқонларнинг катта қўзғолони бўлиб, бу қўзғолонда 7000 деҳқон қатнашди. Қўзғолон феодал тартибларига қарши қаратилган эди. Бунинг устига чех дворянлари зўр умидлар боғлаган немис Тавротчилар иттифоқи уларга астойдил ёрдам бермади. Немис протестант князлари энди икки курфюрликка бош бўлиб олган курфюрст Пфальцкийнинг кучайишини сира истамас эдилар. Фридрихнинг ўзида эса хусусий (пфальц) кучлари озгина эди. У ўзининг қайнотаси, инглиз короли Яков I дан мадад оларман деб ўйлаган эди, аммо унинг бу умиди пучга чиқди. Яков I Стюарт немис князларининг императорга қарши қўзғолонини маъқулламади. У чехларни ўзининг «қонуний монархи»га қарши қўзғолонга «исёнчилар» деб ҳисоблар эди. Католиклар лигасининг саркардаси Тилли протестантларнинг уюшқоқсизлигидан,бирбирларидан шубҳаланишларйдан фойдаланиб, чехларга қарши дарҳол ҳужумга ўтди. Тилли Че хия территориясига бостириб кирди ва 1620 йил 8 ноябрда Прага яқинидаги Оқ тоғ ёнида чех ва Пфальц қўшинларини тормор қилди. Фридрих Чехиядан, сўнгра Германия

тупроғидан ҳам қочиб кетди. Императорга ёрдам бериб турган испан қўшинлари Пфальцга бостириб кирдилар. Чехияда ғоят шафқатсиз реакция бошланди. 1621 йил 21 июнда Прагада қўзғолон раҳбарларидан 27 ки ши, шу жумладан, учта шаҳарлик умум олдида жазолаб ўлдирилди. 1627 йилда Прага сеймида Маестат тугатилиши расман эълон қилинди. Чехияда католиклар черкови.тамомила тикланди. Немис тили бирданбир давлат тили деб эълон қилинди. Ҳамма ерда чех амалдорлари ўрнига немис амалдорлари ўтириб олди. Кўплаб чех ерлари мусодара қилинди. Чех дворян ер эгаларининг қарийб тўртдан уч қисми ўз'ерларидан маҳрум бўлди, бу ерлар мусодара қилинди, немислар қўлига ўтди. Мингминглаб чехоилалари жонажон ўз мамлакатидан қувғин қи линди. Мухожирлик қилишга мажбур бўлган чех зиёлиларининг энг яхши намояндалари, ёзувчилар, ўқитувчилар, фармацевтлар, юксак малакали ҳунармандлар ва шу кабилар Чехияни ташлаб чиқиб кетдилар. Буларнинг ҳаммаси мамлакатни иқти содий. тушкунликка ва ялпи ишсизликка маҳкум этган ҳолда Чехиянинг ишлаб чиқарувчи кучларига жуда катта зарар етказган эди. Немисавстрия феодаллари католик руҳонийлари билан иттифоқ бўлиб чех миллий маданиятининг ўзига ҳам жуда ката зарар етказди. Чех мактаблари иезуитлар қўлига топшириб қўйилди. Чех маданияти таъқиб остига олинди. Немислар гусчилар адабиётини ҳамда Гус ва гусчилар даврига оид барча архив, манбаларини системали равишда йўқ қилар эдилар. Чехия яшнаб турган мустақил мамлакатдан узоқ вақтларгача немисларнинг асоратга маҳкум этилган ва хонавайрон қилинган вилоятига айланиб қолди. Даниянинг урушга кириши. Дания даври. Австрия Габсбургларининг Чехияни тормор қилиши ва испанларнинг Пфальцни босиб олиши Уттиз йиллик урушнинг «чехияпфальц даври» деб аталган биринчи даврининг оқибатлари эди. Импе ратор билан лига ғолиб чиқдилар. Католикларнинг ғалабаси мусодара қилинган черков ерларидан ташкил

топган протестант князлар мулкини хавф остига қўйди. Императорнинг ғалабаси 1624 йилдан бери бошида кардинал Ришелье турган Францияни ҳам ташвишга солиб қўйди. Нидерландия яна (1621 йил дан бошлаб) Испания билан урушмоқда эди. Яков Английский ҳам ўзининг куёви Фридрих Пфальцский тақдири билан қизиқмоқда эди. Шундай қилиб, император билан князлар ўртасидаги, католиклар билан протестантлар ўртасидаги, Габсбурглар билан Чехия ўртасидаги муносабатларга дойр ички масала чет элларга ҳам катта таъсир кўрсатди. Германиядаги ички уруш тез орада мураккаб халқаро курашга айланиб кетди, бу курашда эса Ғарбий Европа мамлакатларининг ғоят кенг коалицияси Германияга қарши чиқди. Ришельенинг ташаббуси билан 1625 йил декабрь ойида Англия, Голландия ва Дания ўртасида австрия ва испан Габсбургларита қарши Учлар иттифоқи тузилди. Дания короли императорга қарши уруш бошлаган тақдирда Англия билан Голландия унга катта субсидия беришни" ваъда қилдилар. Дания короли Кристиан IV ўша 1625 йилдаёқ чинакамига уруш бошлаб, ўз қўшинлари билан Германияга бостириб кирди ва унда шимолий герман лютеран князларининг қўшннлари билан қўшилди. Валленштейн. Данияликларга қарши ўз қўшинини ташкил этиш учун Фердинанд II нинг етарли маблағи йўқ эди. Като ликлар лигасининг қўшини озгина бўлиб, уни ҳам тўлдириш керак эди. Шундан кейин император қўшин ташкил этиш тўғрисида бой дворян Альбрехт Валленштейн (1583— 1634) га мурожаат қилди. Валленштейн асли чех бўлса хам; батамом немислашиб кетган ва чех дворянларининг ерлари мусодара қилинган вақтда жуда кўп ер, ўрмон, кон ва шу кабиларни сотиб олган эди. Валленштейн XVI асрда ва XVII аср* бошларида Италияда жуда кўп ва қисман Германияда учрайдиган кондотьерлар, яъни ҳарбий соҳибкорлар қабилидаги киши эди. Ғоят истеъдодли ташкилотчи ва саркарда бўлган Валленштейн қисқа бир вақт

ичида ёлланма солдатлардав иборат 30 минг кишилик армия ташкил этди. У ўз солдатларига) катта пул тўлар, аммо уларни қаттиқ интизомда сақлар в» машқтаълимга жуда кўп эътибор берарди. Валленштейн қўши» ташкил этишга сарфлаган маблағларини кейинчалик қўлга киритилган ўлжалар ва душманга солинган каттакатта товонлар воситасида ҳатто ортиғи билан ҳам қайтариб олди. Вал ленштейн Инжилчилар иттифоқи қўшинларининг қўмондонв граф Мансфельдни, сўнгра эса Тилли билан биргаликда Дания* королининг изидан қувиб бориб, уни бутунлай тормор қилди ва Ютландия тупроғига бостириб кириб, Копенгагенни хавф остига қўйди. Дания короли сулҳ тузишни сўрашга мажбур бўлди ва бу сулҳ билан 1629 йил майида Любекда тузилди. Кристиан IV бундан кейин Германия ишларига аралашмасликка ваъда қилди. Валленштейн ўз ғалабаси учун мукофот тариқасида бутун бир князлик Мекленбург герцоглигини ҳамда? «Балтика ва Океания денгизлари генераллисимуси» деган унво» олди. Фердинанд II нинг ўзи эса протестантлар устидан қозонилган ғалабани 1629 йилги ресттитуцион эдиктни чиқариш би лан нишонлади, бу эдиктга кўра протестанткнязлар 1552 йил дан (князлар император Карл V ни енгган йилдан) кейи» ундан тортиб олган ҳамма ерларни католик черковига қайтариб> беришга мажбур этилди. Шундай қилиб, католик реакцияси жануб билангина кифояланиб қолмади, балки шимолга ҳам кириб борди. Императорпротестант князларнинг иқтисодий қудратига жиддий зарба берди. Бироқ католиклар лагерининг ғалабаси бу лагерь раҳ^барлари ўртасидаги низожанжаллар туфайли бушашиб кетди. Лиганинг йўлбошчиси Максимилиан Баварский ва бошқалар» Валленштейнни ёмон кўрардилар. Уларнинг талабига мувофиқ; император 1630 йилда Валленштейнни истеъфога чиқартишга) ва унинг қўшинини тарқатиш тўғрисида буйруқ беришга маж бур бўлди. Швециянинг урушга кириши. Рус давлатининг позицияси. Глбсбургларнинг янги ғалабаси Францияни императорга қар ши курашда янги

иттифоқчи қидиришга мажбур этди. Шведлар> короли Густав Адольф (1611—1632) Францияга анна шундай иттифоқчи бўлди. Ришелье швед королига катта суб сидия берди. Аммо урушга аралашиш учун Густав, Адольфнинг^зида ҳам анча важ бор эди. ИмПераторнинг Дания устидаиқозонган ғалабаси ва Валленштейн билан Вена саройининг Шимолий ва Балтика денгизларида кучли герман флоти барпо қилиш тўғрисидаги плани Густав Августни. жиддий ташвишга солиб

қўйди. Бундан ташқари, швед феодаллари аллақачонлардан бери янги ерлар босиб олишни ният қилиб юрардилар. XVII асрнинг 30йилларига келиб Швеция том! маъноснда Балтика бўйи давлатига айланган эди. Ливония уруши натижасида Швеция Эстландия (яъни Эсто ния) ни босиб олган эди; 1617 йилда Россия билан тузилган Столбово сулҳига мувофиқ Фин қўлтиғи қирғоқларини, яъни Карелия билан Ингерманландияни эгаллаган эди; 1629 йилдам бошлаб Курляндия (ҳозирги Латвия территориями) ни ўз контроли остига олган эди. Швеция Финляндияни ҳам ўзига қаратиб олганлиги туфайли Балтика денгизи (унинг жанубий қирғоқларидан бошқа) деярли бутунлай «швед кулига» айланган эди. Шу билан бирга Густав Адольф католиклар реакциясига ҳам бефарқ қарай олмас эди. XVII асрда Швецияда феодаллар аристократиям ҳали қисман католик динида эди; Урта ва майда дворянлар ҳамда деҳқонларнинг юқори табақаси, аксинча, католиклар ер эгалигининг тикланишидан хавотирда эдилар', шунинг учун Германиядаги ўз «инжилчи биродарлари»га ёрдам кўрсатишга тайёр эдилар. Швециянинг императорга қарши курашидан Россия ҳам манфаатдор эди. Подшо Михаил Федорович ҳукумати бу вақтда ( XVII асрнинг 'биринчи ярмида) поляклар агрессиясига қарши қаттиқ «ураш олиб бораётган эди. Католиклар Польшаси император ва пападан ҳамиша ёрдам олиб турар эди. Шунин г учун Габсбургларга қарши иттифоқни қўллабқувватлаш Москва давлатининг миллий манфаатларига мос'бўлиб тушар эди. Швециянинг Габсбургларга қарши уруш бошлаши, даставвал, Польшани Россияга қарши уруш олиб бориш учун Габсбурглардан олиб турадиган ёрдамидан маҳрум қилар'эди. Москва ҳукумати расмий суратда Габсбургларга қарши уруш га киришмаса ҳам, иқтисодий жиҳатдан ва дипломатия соҳасида (мамлакатлар билан, қисман Туркия ва Қрим татарлари билан олиб борилган вдузокараларда) швед королига катта ёрдам кўрсатган эди. Россия шведлар учун ғоят қулай шартларда Швецияга жуда кўп ғалла (жавдар) ва порох ясаш учун ишлатиладиган селитра берди.

Урушда шведлар даври. Густав Адольф 1630 йилнинг ёзида Померанияга аскар тўширди. Бироқ уруш ҳаракатларининг биринчи йили шведлар учун унчалик тмуваффақиятли бўлмади. Брандербург ва Саксония, гарчи протестант мамлакатлар бўлсаларда, Даниянинг тормор қилинганлигини эслаб, Густав Адольфга қўшилишдан қўрқдилар. Тилли бу вазиятдан фойдаланиб, 1631 йилнинг баҳорида стратегия жиҳатидан муҳим бўлган ва шведлар томонига ўтиб кетган Магдебург шаҳрини эгаллади. Шаҳар ҳужум қилиб олинди ва оёвсиз таланди, вайрон қилинди. Лига солдатлари аёлларни ҳам, болаларни ҳам аямасдан, шаҳар аҳолисидан 30 минг кишини қириб ташладнлар. Густав Адольф ҳарбий тазйиқ кўрсатиш йўли билангина Бранденбург курфюрстини коалиция томонига ўтишга мажбўр этди. Саксония курфюрсти швед короли билан ҳарбий битам

тузди . Шведлар қўшини сон жиҳатидан у қадар кўп бўлмаса ҳам ( қарийб 30 минг киши ), урушга яхши тайёргарлик курган эди . Бу қўшиндаги аскарларнинг кўпчилиги эркин швед деҳ қонларидан иборат бўлганлигидан миллий состави жйҳатидан Лига қўшинига ва Валленштейн армиясига ўхшаган қурама эмас , балки бир хил эди . Шведлар қўшинида қаттиқ интизом « ўрнатилган , урушга « муқаддас ва халоскорлик уруши » харак тери берилганидан аввал бошда ўзига хос иштиёқ ҳам кучли зди . Ниҳоят , шведлар

армиясининг ҳарбий техникаси ҳам жуда яхши эди . Швед солдатлари мушкетлар билан қуролланган эдцаар ва бу мушкет ( пилта милтиқ ) лардан немис солдатлари ашкидан кура уч баравар тезроқ отардилар . Шведларда енгилдала тўплари ҳам кўп эди Густав Адольф 1631 йил 17 сентябрда Лейпциг яқинидаги Бреитенфельд қишлоги ёнида Тилли қўшинларига қақш зарба берди . Шундан кейин швед қўшинлари Юқори Дунайда ва Реинда паидо бўлдилар . Швед короли 16311632 йилги кишни Маинц шаҳрида ўтказди . 1632 йил баҳорида Густав Адольф Лех дареси буйида империя қўшинларини тормор келтирди , католиклар лигасининг саркардаси Тилли шу ердаги жангда ҳалок булди . Жуда танг аҳволда қолган Фердинанд II яна Валленштеинга мурожаат қилди . Энди бу сафар Валленш тейн сира чекланмаган ваколатлар олди , ҳатто душман билан яраш ва сулҳ тузиш ҳуқуқи ҳам берилди . Валленштейн ландскнехтлардан яна қўшин тўплаб , 1632 йилнинг кузида Люцен шаҳри енида Густав Адольф билан тўқнашди . Бу ерда 1632 йилнинг 16 ноябрида иккинчи катта жанг бўлиб , бунда ҳам шведларнинг қўли баланд келди ва улар Валленштейн қўшин ларини чекинишга мажбур этдилар . Лекин бу жангда король I устав Адольф ўлдирилди , унинг ўлими шведлар армиясида дарҳол тартибсизлик бошланиб кетишига сабаб бўлди Валленштейннинг ҳалок бўлиши . Люцен ёнидаги жангдан кеиин Валленштейн Чехияга чекинди , у бундан олдин шу ердан саксонияликларни суриб чиҳарган эди . Валленштейн энди Сак сония курфюрстини сулҳ тузишга мажбур этиб , кейин щведларга қарши ҳужум бошламоқчи эди . Католиклар лигаси Вал ленштейннинг кўзга кўринарли муваффақиятларга эриша олмаганлигидан фойдаланиб , императорни яна унга қарши қилиб қўйди . 1634 йил бошида Валленштейн қўмондонлик вазифасидан олинди , сўпгра давлатга хиёнат қилишда айбланди ва , ниҳоят , 1634 йилнинг 25 февралида Лиганинг кўрсатмаси билан

иш курган бир гуруҳ офицерлар томонидан Эгер қалъасида ўлдирилди (« Эгер фалокати »). Империя армияси шведлар орасида интизом бўшашиб кетаётганлигидан фойдаланиб , уларга 1634 йил 6 сентябрда Нордлинген ёнида қаттиқ зарба берди . Бунинг натижасида шведлар Жанубий Германиядан суриб чиқарилди . 1635 йил баҳорида император саксония курфюрста билан сулҳ тузишга муваффақ бўлди . Яна Габсбургларнинг омади келгандай бўлиб кўринди ." Аммо Ришелье энди Германияга қарши очиқданочиқ урушга киришишга қарор берди . Франциянинг урушга киришиши {1635 йил ) Габсбурглар коалициясининг аҳволини қийинлаштириб юборди ва бу коалицияни тамомила мағлубиятга учратди . Урушда французшведлар даври . Франция ўз томонида кўпгина иттифоқчиларга эга бўлгани ҳолда Германия билан Испанияга қарши уруш бошлади . Урушни давом эттираётган Швециядан ташқари, Голландия, Савойя, Венеция, Венгрия (Трансильвания) Франция томонида эди. Польша Францияга дустона хайрихоҳ бўлиб, бетарафлик сақлашини билдирди Уруш ҳаракатлари фақат Германия территориясидагина эмас, балки Испанияда, Испания Нидерландиясида, Италияда ва Реиннинг ҳар икки қирғоғида олиб борилди. Шундай бўлса ҳамбиринчи даврда иттифоқчилар муваффақият қезона олмадилар. Иттифоқнинг ўзи состави жиҳатидан унча мустаҳкам эиас эди. Иттифоқчилар бирбирлари билан яхши "келишиб олиб ҳаракат қилмадилар. Фақат 40йиллар бошида, Ришелье ҳам ўлгандан кейин, Франция билан Швециянин г қўли аник, ба ланд бўлиб қолди. Француз қўшинлари 1643 йилда ғарбда Рокруа (Шарқий Франция) ёнидаги жангда испан пиёдаларини ғоят катта мағлубиятга учратдилар. Шундан кейин француз қўшинлари бутун Эльзасни босиб олишди. 1645 йилда шведлар шарқда, Чехиянинг Янковици шаҳри ёнидаимперия қўшинларини тормор келтирдилар. Даниянинг энди бу сафар Габсбурглар томонини олиб, урушга киришиши ҳам императорга ёрдам беролмади. (1643—1645 йиллардаги ДанияШвеция уруши.) Французлар ва шведларнинг бирлашган армияси 1646 йилда Баварияга

бостириб кирди. [Урушнинг ютқазилаётганлиги Вена саройи учун аён бўлиб бормоқда эди. Фердинанд II дан кейин 1637 йилда тахтга ўтирган император Фердинанд III ҳукумати сулҳ музокаралари бошлашга мажбур бўлди. Вестфалия сулҳи. Аслида 1645 йилнинг июнидаёқ бошланган сулҳ музокаралари Вестфалиянинг икки шаҳрида олиб борилмоқда эди. Оснабрюкда император элчилари швед ҳуку мати элчилари ҳамда герман протестант князлари билан, Мюнстерда император элчилари француз ҳукумати билан музокаралар олиб бормоқда эдилар. Музокаралар 1648 йил кузидагина тамом бўлди. Вестфалия сулҳи натижасида ғолиблар анча территорияни ўзларига қўшиб олдилар. Швеция Ғарбий Померанияни ва Шарқий Помераниянинг бир қисмини, шу жумладан, Штеттин шаҳри ва Рюген оролини, Висмар шаҳрини ва унинг портини, Бремен архиепископлигини (аммо Бремен шаҳридан ташқари) ва Верден епископлигини ўзига қўшиб олди. Шу билан бирга Швецияга 5 .миллион талер товон тўланди. Франция Эльзасни (Страсбург шаҳридан ташқари) эгаллади ва Юқори Лотарин гия (Мец, Туль ва Верден шаҳарлари)га бўлган ҳуқуқи узилкесил тасдиқланди. Германиянинг уз ичида Шарқий Помера нияни, Магдебург архиепископлигини ва бошқа бир қанча вилоятларни ўзига қўшиб олган Бранденбург; Лузация (Лужиц ери) ни ўзига қўшиб олган Саксония, шимолиғарбда баъзи бир қўшни вилоятларнинг ерлари ҳамқўлига ўтган Брауншвейг ва юқори Пфальцни эгаллаган Бавария ўзларининг ерларини кенгайтирдилар (бунда Бавария герцоги ҳатто курфюристлик унвонини олишга муяссар бўлди, бу — саккизинчи курфюрстлик эди. Вестфалия конгресси империя князларининг бошқа мамлакатлар билан мустақил дипломатик алоқалар ўрнатиш ҳуқуқларини тан олди. Шу тариқа Европа дипломатияси Гер маниянинг сиёсий жиҳатдан бўлиниб кетишини маъқуллади. Вестфалия конгрессининг бу ерда эслатиб ўтиш лозим бўлган муҳим дипломатик актларидан яна бири шуки, Европада аллақачонлардан бери мавжуд бўлган, лекин шу вақтгача расмий равищда танилмаган икки давлатнинг мустақиллиги эътироф этилди.

Бу давлатлар Швейцария Иттифоқи билан Голландия эди. Франция билан Испания ўртасидаги уруш Вестфалия конгрессидан кейин ҳам давом этди ва у фақат 1659 йилда Пиренея сулҳидан кейингина тамом бўлди.Шу сулҳга асосан Испания ўзининг бир қанча территориясини ҳам Францияга берди. Германиянинг вайрон бўлиши. Эльба нари ёғининг ялпи асоратга туширилиши.Ғттиз йиллик урушда Франция билан Шве ция ғолиб чиқди. Улар бу урушдан кейин XVII асрнинг иккинчи ярми ва XVIII аср бошларида Европа дипломатиясида етакчи роль ўйнади. Германия эса, аксинча, уруш натижасида ғоят заифланиб қолган эди. Германия анча территориясидан маҳрум бўлиш билан бирга, узоқ давом этган урушда ниҳоят даражада вайрон бўлган эди, чунки уруш асосан Германия территориясида олиб борилганэди. Мамлакат ғоят катта моддий зарар кўрди. Уруш келтирган вайроналик туфайли Германия бир неча ўн йилларгача ўзини ўнглаб ололмади. Баъзи областларда, чунончи, Саксония, Бранденбург, Пфальц, Вюртембергда аҳолининг ярми ва ҳатто бундан ҳам кўпроғи қирилиб кетган эди. Чехияда 1618 йилдаги 2,5 миллион аҳолидан 1650 йилга келиб атиги 700 минг киши қолган зди. Жуда кўп экин ерлари ҳувиллаб қолди ва ўрмонлар билан қопланди. Юзлаб қишлоқлар йўқ бўлиб кетди. Шведлар Саксония ва Чехиядаги жуда кўп конларни ишдан чиқардилар, бу конлар кўп йилларгача ишга солинмай келди. Герман шаҳарларидаги савдо ва саноат уруш вақтида яна ҳам қаттиқроқ оқсай бошлади. Бошпанасиз қолган ва тирикчилик воситаларидан маҳрум бўлган деҳқонлар ёрдам сўраб феодалларга мурожаат қилишга мажбур бўлдилар. Бундай шароитда крепостной ҳуқуқ урушдан аввалгидан кўра ҳам тезроқ авж олиб кетди. Шарқий Германия acopatra тушган деҳқонлар мамлакатига айланди, улар иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан тамомила ўз помешчикюнкерларига қарам бўлиб қолдилар. «Эндиликда помешчикдворянлар қишлоқнинг танҳо хўжайини бўлиб қолди... Деҳқонларнинг энг сўнгги кучлари ҳам синдирилди... Яна чекланмаган мажбуриятлари даври бошланди...

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

1618-1648 йиллардаги уттиз йиллик уруш

Бухоролик уруш кахрамонлари

Эълон қилинмаган уруш... Бухоро

Эълон қилинмаган уруш... Хива

20-Йилларнинг иккинчи ярми ва 30 - йиллардаги тоталитаризм шароитида ўзбекистон журналистикаси. ўзбекистон матбуоти журналистикаси фашизм билан бўлган уруш йилларида (1941-1945)