Suv manbalari va ulardan foydalanish - Водное хозяйство - Рефераты

Suv manbalari va ulardan foydalanish

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Suv manbalari va ulardan foydalanish Reja: 1. Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari. Suv xo‘jaligi tadbirlarini umumiyligi 2. Gidrotexnika inshootlarini atrof-muhitga ta’siri. Gidrotexnika inshootlarini loyixalash, qurish va undan foydalanish davrida suv manbalari va atrof-muhitni himoya qilishning asosiy masalalari

Suv resurslari. Suv xo‘jaligi va uning tarmoqlari. Suv xo‘jaligi tadbirlarini umumiyligi Mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda suv resurslari g‘oyat katta rol o‘ynaydi. Suv xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida va aholining hayot faoliyatida ishlatiladi. Markaziy Osiyo davlatlarini suv bilan ta’minlaydigan asosiy suv zahiralari Chotqol, Pomir – Oloy va Tyanshan tizma tog‘larida joylashgan. Markaziy Osiyo davlatlari suv zahirasining 70 – 80 % Tojikiston, Qirg‘iziston va Qozog‘iston davlatlarining tog‘li hududlarida joylashgan. Shu hududlarda bir yilda 126,9 mlrd. м 3 suv shakillanadi. Bugungi kunda Markaziy Osiyo davlatlari territoriyalarida joylashggan 8 mln. gektarga yaqin yerda sug‘orma dexqonchilik qilinmoqda. Orol dengizi havzasida shakillanadigan umumiy suv miqdori har bir gektar sug‘oriladigan yerga 15750 м 3 dan to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston Respublikasida bir yilda o‘rtacha 67 mlrd. м 3 suv iste’mol qilinadi, shundan 50 mlrd. м 3 sug‘orma dehqonchilik uchun sarflanadi. YA’ni har bir gektar sug‘oriladigan yerga o‘rtacha 11 - 12 ming м 3 suv to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonning o‘z hududida shakillanadigan suvning umumiy hajmi 8-10 mlrd. м 3 dan oshmaydi va har bir gektar sug‘oriladigan yerga tahminan 1000 м 3 suv to‘g‘ri keladi. Suvning mamlakatimiz hududi bo‘yicha taqsimlanishidagi notekislik uning mavsumiy o‘zgarishlari tufayli kuchayib boradi. Suv balansi va uning yil, fasllari bo‘yicha taqsimlanishiga daryolarning suv bilan ta’minlanish harakteri katta ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatimizdagi Zarafshon, Chirchiq, Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa daryolarning suv resurslari tog‘lardagi qorlar erishi va yomg‘ir yog‘ishi natijasida shakillanadi. Qorlarni erishi va yomg‘ir yog‘ishi natijasida tuyinadigan daryolarda eng katta suv sarf bahor fasliga to‘g‘ri keladi. Amudaryo va Sirdaryoning esa asosiy suv manbai muzliklar hisoblanadi va bu daryolarda suvning katta sarfi yoz faslida oqadi. Daryo suvlarining yil fasllari bo‘ylab notekis taqsimlanishi suv resurslaridan foydalanishni qiyinlashtiradi. Suv

tanqisligi, suv resurslarning asosiy qismi, ekinlarni sug‘orishga ketadigan qurg‘oqchil mintaqada ayniqsa keskin seziladi. Suv tanqisligini yumshatish maqsadida Orol dengizi havzasida qator suv omborlari va bir qancha yirik kanallar qurildi. Bularga Toktagul suv ombori (19,5 mlyard м 3 ), Andijon (1,75 mlyard м 3 ) va Chorvoq (2,0 м lyard м 3 ), Qayraqqum (3,7 mlrd м 3) va boshqa suv omborlarini qurilishi Orol dengizi havzasida joylashgan Respublikalarda vegitatsiya davrida yuzaga keladigan suv tanqisligini birmuncha yumshatishga yordam beradi. Respublikamiz territoriyasida mavjud bo‘lgan unumdor yerlardan foydalanish maqsadida «Katta Farg‘ona», «Katta Andijon», «Katta Namangan», «Janubiy Mirzacho‘l», «Parkent», «Toshkent» va boshqa kanallar qurildi. Bugungi kunda Respublikamiz territoriyasida qurilgan kanal va suv omborlar qishloq xo‘jaligi, energetika, sanoat va xalq xo‘jaligi tarmoqlariga suv yetkazib berish bilan shug‘ullanayotgan bo‘lishiga qaramasdan, tarmoqlarni suv bilan to‘lig‘icha ta’minlashni uddasidan chiqa olmayapti. Shuning uchun ham sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi yuksak sur’atlar bilan rivojlantirish yer usti suv zahiralaridan oqilona foydalanishni va ularni qayta taqsimlashni yo‘lga qo‘yilishini talab etadi. Suv resurslarning vujudga kelayotgan tanqisligi sharoitida suvga bo‘lgan ehtiyojni qondirishning mintaqa ko‘lamidagi tavsiyalarni ishlab chiqish suv xo‘jaliga kompleksining asosiy vazifasidir. Mantaqa suv resurslardan kompleks foydalanish tarmoqlaridan har birida suvni asosli tarzda taqsimlash maqsadida tuzilgan suvdan oqilona foydalanishning yagona tarmoqlararo sxemasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Bugungi kunda deyarli barcha yirik havzalarda suv xo‘jaligini rivojlantirish holatini va istiqbollarini harakterlovchi suv xo‘jaligi sxemalari mavjuddir. Sanoatning rivojlanishi, qishloq xo‘jaligini intensivlash darajasining yuksalishi, aholi sonining o‘sishi bilan chuchuk suv iste’moli yil sayin oshib bormoqda. 1950 yilda umumiy suv olish mamlakat bo‘yicha 40 km3 ni tashkil etgan bo‘lsa, 1960 yilda 50 km3 ni. 1970 yilda 55 km3 ni, 1980 yilda 57 km3 ni, 1985 yilda 60 km3 ni va 2002 yilda esa 56 km3 ni tashkil etdi. Suv iste’moli jadal

sur’atlarda ko‘payib bormoqda, 50 yil ichida u 1,5 marta o‘sdi. Yaqin kelajakda suvga bo‘lgan ehtiyoj yanada oshadi. Suv bilan ta’minlash – bu suvni iste’molchilarga yetkazib berishdir. Hududiy ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi, mehnat resurslarining mavjudligi va joylashishi suv ta’minoti bilan bog‘liq bo‘ladi. Suv bilan ta’minlash suvning sifatiga suv xo‘jaligi komplek-sining boshqa turlariga bo‘lganidan ko‘ra yuqoriroq talablar qo‘yadi. Suv iste’molchilarini kommunal, sanoat, qishloq xo‘jalik va boshqa turlari mavjud. Har qaysi suv is’timolchi o‘z xususiyatiga ega. Misol uchun uy-joylarni qurilishi kommunal va suv sporti inshootlarini suv bilan ta’minlash manbalari quvvatini keskin oshirishni talab etadi. Hozirgi vaqtda kommunal maishiy xo‘jalik olinayotgan jami suvning 6 % idan ko‘prog‘ini iste’mol qilmoqda. Suvdan sanoatda ham keng foydalaniladi. Misol uchun 1 tonna po‘lat ishlab chiqarish uchun o‘rtacha 350 m3 suv ishlatiladi. Temir qotishmalari zavodlarida esa suv iste’moli 1 tonna mahsulot hisobida qariyib 800 m3 ni tashkil etadi. 1 tonna ipak tayyorlash uchun 1200 m3 suv 1 tonna kapron tola ishlab chiqarish uchun esa 2500 m3 suv kerak bo‘ladi. 1998 yilda olingan suvning 25 % i sanoatga sarflanadi. Qishloq xo‘jaligi sohasi mamlakatimizdagi barcha suv iste’molchilar orasida alohida o‘rin tutadi. Iste’mol qilinadigan suvning 50 km3 uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Suv xo‘jaligi kompleksi sohalari suv resurslariga turlicha talablar qo‘yadi. Suv gidroenergetika sohasi uchun energiya manbai, transporti sohasi uchun xarakatlanish yo‘li, baliq xo‘jaligi uchun esa baliq yetishtiruvchi xavza xisoblanadi. Suv resurslaridan kompleks foydalanish suvdan foydalanish samaradorligini oshiradi. Shuningdek, suv xo‘jaligi tadbirlariga tor idoraviy yondashuvga chek qo‘yadi, ularning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati to‘la hisobga olinadi, suvlarni ifloslanish va tugab qolishdan saqlash bo‘yicha talablarga albatta rioya qilinadi.

Gidrotexnika inshootlarini atrof-muhitga ta’siri. Gidrotexnika inshootlarini loyixalash, qurish va undan foydalanish davrida suv manbalari va atrof- muhitni himoya qilishning asosiy masalalari Gidrotexnika inshootlarining suv oluvchi, suvni tusuvchi (to‘g‘on), suvni saqlovchi (suv ombori) va boshqa turlari mavjud bo‘lib ular atrof – muhitga xar xil ta’sir ko‘rsatadi. Bu inshootlardan atrof – muhitga eng ko‘p ta’sir etuvchisi suv omborlari hisoblanib, ularni loyixalash jarayonida quyidagilarga etibor qilinishi lozim: Suv omborini qurishning birinchi bosqichi uning havzasi uchun joyni qidirish va hisobiy sathlar otmetkalarini aniqlashdan iborat. Suv omborining topografik tavsifi bo‘lib batigrafik egri chiziqlar: sig‘im egri chizig‘i W va suv ombori sathi otmetkasi-Z ga bog‘liq bo‘lgan suv ombori yuzasi egri chizig‘i  xizmat qiladi. Ajratma yerlardan unumli foydalanish W nuqtai nazaridan §nisbat namunali bo‘ladi, uni suv omborining o‘rtacha  chuqurligi deb hisoblash mumkin. Loyihalashda suv omborining butun sig‘imiga emas, balki foydalanilmaydigan hajm suv sathi bilan NDS ўртасида joylashgan foydali sig‘im Wf ga tayanib ish ko‘riladi. nisbat qanchalik katta bo‘lsa suv omborining tavsifi shuncha yaxshi bo‘ladi. Tog‘da joylashgan suv omborlari uchun uning qiymati 8...11 va undan katta qiymatlarga, tekislikda joylashgan suv omborlari uchun 2...5 ga teng. 1. Vodiy daryolari odatda mintaqaviy zovurlar hisoblanadi, shuning uchun suv omborida suv sathining ko‘tarilishi qo‘shimcha dimlanish zonasini ham hisobga olganda, daryoga yo‘nalgan grunt suvlari oqimi sathini ko‘tarilishiga olib keladi. Bu ko‘tarilish daryodan bir necha va ba’zida o‘nlab kilometrga (gruntlarning suv o‘tkazuvchanligi va daryoda sath dimlanishiga bog‘liq holda) tarqaladi. Suv ombori boshida va xo‘jalik faoliyatini yuritish chegaralangan yoki cheklangan suv

bosadigan zonada qo‘shimcha suv dimlanishi dinamikasini bashoratlash loyihaning ajralmas qismi bo‘lishi kerak. 2. Iqtisodiy nuqtai nazardan shunday variant tanlanadiki, bunda to‘g‘on stvori, NDS, ishlash rejimi, himoyalash tadbirlari va sh.k., suv ombori chegarasidagi qurilish va tadbirlar jami xarajatining birlik mahsulotga (1 m3 foydali sig‘im, 1 kVt soat elektr energiyasi va b.) nisbati eng kichik bo‘lishi lozim. Bundan tashqari samaradorlik va zararning boshqa tomonlarini ham hisobga olish lozim, masalan kema qatnovini tashkil qilish va yaxshilash imkoniyati, suv ta’minotini yaxshilash, rekreasion va ijtimoiy effekt, baliqlar ko‘chish yo‘lini va kema qatnovini to‘sish, qirg‘oqqa yaqin ekinzor va o‘rmon massivlariga ta’sir etish va sh.k. 3. Suv ombori havzasini tashkil qilish tadbirlari tarkibiga quyidagilar kiradi: a) yer osti suvlarining ko‘tarilishi va yer ustki suvlarining tashlanishi natijasida suv bosadigan zonalardan, hamda to‘lqinlar bilan buziladigan qirg‘oq polosasidan aholi yashash punktlarini, yo‘llarni, EUL, aloqa liniyalarini, tarixiy yodgorliklarni va obyektlarni ko‘chirish; b) ba’zi obyektlarni, shu jumladan ba’zi bir qishloq xo‘jaligi yer maydonlarini suv bosishdan himoya qilish. Taxminiy baholanganda suv bosadigan zona yangi sharoitlarda grunt suvlari sathi holati bilan aniqlanadi: aholi yashash punktlarida grunt suvlari chuqurligi 4 m dan, boshqa joylarda esa 2 m dan kam bo‘lsa, bunday hududlar suv bosgan hisoblanadi. v) sanitariya tadbirlari (dezinfeksiya va infeksion mollar ko‘milgan joylarni, qabristonlarni, tozalash inshootlarini va sh.k. larni ko‘chirish; hududni xlorlash); g) suv omboridan baliq xo‘jaligi uchun foydalanilganda chuqur uchastkalarni tayyorlash; d) arxeologik ishlar (kirish imkoni bo‘lmaydigan arxeologik obyektlarni aniqlash, qidirib topish va tadqiq etish); y) suv ombori tubi va yon tomonlaridan filtratsiya natijasida pastda joylashgan obyektlarga (ba’zida o‘nlab kilometr uzoqlikda joylashgan) xavf tug‘iladigan taqdirda, filtratsiyaga qarshi tadbirlarni qo‘llash;

j) zarur hollarda suv omborining ba’zi uchastkalarini shamol va kema qatnovi natijasida hosil bo‘ladigan to‘lqinlardan, muzliklar o‘pirilib tushishidan, yuqori suv sathlaridan, muz to‘planib va tiqilib qolishidan himoyalash; z) grunt ko‘chishiga qarshi ishlar; i) suv omborining suv bosishidan himoyalangan kam suvli zonalarida suv sathini pasaytirish tadbirlari; k) suv omborining cho‘kindilar rejimini rostlash ishlari; l) bezgakga qarshi tadbirlar; m) suv omborida oqimning tezlik va tezlik rejimlari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan biologik rejimini rostlash bo‘yicha maxsus tadbirlar; n) ekologik va tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha tadbirlar. Ushbu tadbirlarni o‘tkazish me’yoriy xujjatlar bilan aniq belgilangan.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obyektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P.Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985. 10. Gidrotexnicheskiye soorujeniya / Pod red. M.M. Grishina. -M.: Visshaya shkola, 1979, chasti 1 i 2.

Похожие

Suv to’sqich va rostlash inshootlari ta'sirida o’zanning yuvilishi

Tanasidan suv o’tkazadigan rostlash inshootlari

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi

Qoyamas zaminlardagi past bosimli suv tashlama to`g`onlar

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari