Қоямас заминлардаги паст босимли сув ташлама тўғонлар - Водное хозяйство - Рефераты

Қоямас заминлардаги паст босимли сув ташлама тўғонлар

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

6364.5 KB

Қоямас заминлардаги паст босимли сув ташлама тўғонлар Режа: 1. Дарёдан сув олиш иншоотлари. Сув олиш иншоотлари турлари 2. Сув олиш иншооти турини танлаш 3. Тўғонсиз сув олиш иншоотлари 4. Тўғонсиз сув олишнинг асосий турлари 5. Дарёдан тўғонсиз сув олиш иншоотлари қуриладиган жойни танлаш 6. Тўғонсиз сув олиш тугунларининг бош иншоотлари 7. Бош иншоот гидравлик ҳисоби 8. Тўғон ёрдамида сув олиш 9. Ён томонга сув олиш 10. Фронтал сув олиш 11. Панжарали-тўғонли сув олиш гидроузеллари 12. Гидроузел таркибида сув олиш иншоотларининг жойлашиши. Гидроузелларни жойлаштиришга қўйиладиган талаблар 13. Паст босимли гидроузелларда иншоотларни жойлаштириш 14. Тўғон замини тайёрлаш ва унга қуйиладиган талаблар 15. Тўғон чизмалари. Сув ташлама тўғоннинг ер ости қисмини шакл ва ўлчамлари

16. Туташтирув қурилмали деворлар (устунлар), қирғоқ устунлари ва туташтирув девори 17. Заминнинг юк кўтариш қобилиятини ва тўғонларни силжишга қарши турғунлигини ҳисоблаш

Дарёдан сув олиш иншоотлари. Сув олиш иншоотлари турлари Сув олиш ҳақида тушунча. Хўжалик ва ичимлик мақсадларда фойдаланиладиган сув манбалари хилма-хилдир, буларга дарёлар, дарёлардаги ва сойлардаги сув омборлари, кўллар, ҳовузлар ва бошқалар киради. Ҳар бир манбадан сув олинганда сув олувчи иншоот қурилма ёки мослама билан жиҳозланади ва у сувни сув ўтказувчи иншоотга ёки бевосита истеъмолчига узатади. Сув олиш иншоотлари ўзи оқар ва сувни механикавий (насослар) кўтариб берадиган турларига бўлинади. Бундан кейин сув манбалардан ёки ҳавзалардан (сув омборлари) сувни бош ва деривация каналларига, айрим ҳолларда новлар ва туннелларга фақат ўзи оқар сув олишга мўлжалланган гидротехника иншоотлари кўриб чиқилади. Уларни каналлар деб атаймиз. Бундай сув олиш иншоотлари сувни ирригацияга, яйловларни сув билан таъминлашга, деривация ГЭС-ларига, ҳамда ўзи оқар сув олишда ва бошқа истеъмолчиларга, масалан, иссиқлик ва атом гидроэлектростанцияларига ва баъзи бир ҳолларда хўжалик ва ичимлик сув таъминотига қўлланилади. Сув олиш гидроузелларининг таснифи. Паст босимли сув олиш гидроузелларни бир нечта асосий белгиларга кўра таснифга бўлиш мумкин: сув олиш манбаининг турига кўра -дарё, кўл, денгиз, сизот сувлари; сув олиш иншоотдан сувни транспортлаш шароитига кўра -ўзи оқар ва сувнинг механикавий кўтариш (насослар орқали); дарё ўзанига нисбатан жойлашуви бўйича -ўзанда ва қирғоқда; чўкиндиларга қарши курашишда қўлланиладиган воситалар тури бўйича –ювувчи йўлак билан, ювувчи галереялар билан, шағал ушловчи билан, икки қаватли, оралиқ ва ён деворлардаги тирқишлар, новлар ва шу кабилар билан. Сув олишнинг вазифалари. Ҳар қандай турдаги сув олишга қуйидаги талаблар қўйилади: 1) сув истеъмоли графиги асосида манбадан (дарёдан) кафолатли узлуксиз сув олишни таъминлаш; 2) туб чўкундилар, музлар ва сузгичларни каналга кириб қолишдан сақлаш; 3) сув олиш иншоотидан сувни

ўтказишда катта босим йўқолишига йўл қўймаслик; 4) сув олиш иншооти ва унинг алоҳида қисмларини тозалаш, ювиш, таъмирлаш вақтида ва авария ҳолатида ишлашини ва тўхтатиб қўйишни таъминлаш; 5) балиқ ҳимояловчи ва балиқ йўналтирувчи қурилмалар ёрдамида балиқларни қўриқлашни таъминлаш. Баъзи бир ҳолларда сув олувчи иншоотларга махсус талаблар қўйилади, масалан, сув манбасининг минимал температура ва юқори зичликка эга бўлган қатламидан сув олинади. Бундан ташқари сув олиш гидроузели таркибига кирувчи иншоотлар ва уларнинг қисмлари гидротехника иншоотларига қўйиладиган мустаҳкамлик, устуворлик, узоқ муддат ишлаши ва фойдаланишга қулай талабларига жавоб бериши керак. Ирригацияга сув олишнинг ўзига хос хусусиятлари. Дарёдан ирригация мақсадларида сув олишда, кўп ҳолларда муаллақ ва туб чўкиндилар каналга ўтади. Сув олиш тугунларининг вазифаси шундан иборат бўладики, туб чўкиндиларни каналга ўтмаслигини таъминлаш ва уларни гидроузел пастки бъефига ташлаб юборишдир. Каналга ўтган муаллақ зарралар эса унинг бош қисмида ўрнатилган тиндиргичларда чўктирилади. Сувни майдонга ўзи оқар тарзда ўтказишда сув сатҳлари орасидаги босим йўқолиши минимал бўлишини ва ўз навбатида сув олиш иншоотидан сув сарфларини ўтказишда ҳам босим йўқолишини минимумгача етказишни таъминлашдир. Ирригация мақсадлари учун фойдаланиладиган дарёлар, масалан, Ўрта Осиёда музликлар эришидан тўйинади. Бу ҳолда сув истеъмоли графигини дарёнинг гидрографиги жойлаштирилганда унга мос тушади ва оқимни мавсумий бошқариш учун сув омбори қуриш зарурати туғилмайди. Шу сабабли ирригация гидроузелларининг вазифаси каналга сувни ўтказиш учун зарур бўладиган димланган сатҳни таъминлашдир. Бир ва икки томонга сув олиш. Сув истеъмолчилари қирғоқнинг у ёки бу қирғоғида жойлашган бўлиши мумкин. Шунинг учун тўғонли

гидроузеллардан бир томонга ва икки томонга сув олиш мўлжалланади. Икки томонга сув ўтказишни мустақил икки томонга жойлашган сув олиш иншооти ёрдамида амалга ошириш мумкин, улардан ҳар бири сувни фақат бир қирғоққа узатади. Ўз навбатида сувни икки томонга ўтказишни бир томонга сув олиш орқали амалга ошириш ҳам мумкин. Бу ҳолда сув сарфининг бир қисми сув ташлаш тўғонида қурилган дюкер ёрдамида амалга ошириш мумкин. Сув олиш коэффициенти . Сув олиш иншоотининг сув олиши сув олиш коэффициенти билан характерланади. У каналга олинадиган сув сарфининг дарёдаги сув сарфи нисбати кўринишида бўлади. Сув олиш коэффициенти туб чукиндиларнинг каналга ўтишига жиддий таъсир қилади. Сув олиш коэффициентининг рақамли қийматлари катта орлиқда ўзгаради; баъзи бир ҳолларда у биргача етади – сув манбаидаги ҳамма сув сарфини сув олиш иншооти олади. Ўрта Осиё ва Кавказ дарёлари учун максимал сув сарфининг минималга нисбати 100 ва ундан катта бўлади. Сув олиш гидроузеллари иншоотлари таркиби. Уларнинг турлари (тўғонсиз ва тўғонли) тизимнинг сув бериш усули, дарёнинг гидрогеологик ва ўзан режимлари ва бошқа кўпгина маҳаллий шароитларга боғлиқ бўлади. Умуман ирригация гидроузеллари асосий иншоотлари таркибига сув олувчи бош иншоот, сув ўтказувчи тўғонлар, маҳаллий материалдан барпо этиладиган устидан сув ўтказмайдиган тўғонлар, юқори ва пастки бьефлардан ўзанни ростловчи дамбалар, муз ташлагичлар, тиндиргичлар, ҳамда кўприклар киради. Агар дарёдан комплекс ҳолда фойдаланиладиган бўлса, гидроузел таркибига гидроэлектростанция биноси, кема ўтказувчи шлюзлар, балиқларни ўтказиб юборадиган ҳамда ёғоч оқизиш иншоотлари ҳам киради. Сув олиш гидроузелларини жойлаштириш. Гидроузелларни жойлаштиришда уларнинг асосий ва иккинчи даражали иншоотларини ўзаро жойлашуви халқ хўжалиги ва техник талабларни қондирадиган ушбу иншоотларнинг биргаликда ишлаш шароитини таминлаши лозим.

Гидроузелларни рационал жойлашувини танлаш пировард натижада турли хил вариантларни техник-иқтисодий таққослаш асосида амалга оширилади. Бунда кўпроқ атроф-муҳит ҳимояси талабларига риоя этилган ва бошқа бир хил шароитларда ва энг юқори техник-иқтисодий кўрсаткичларда асосий иншоотлар эксплуатацияси ишончлилиги, монтаж ва таъмирлаш учун қулай шароит яратилган, материал ресурсларни иқтисод қилиниши, келажакда суғоришни ривожлантириш таъминланган вариант танлаб олинади. I ва II синф гидроузеллар иншоотларини жойлаштириш тажрибавий тадқиқотлар натижасида асосланиши лозим. III ва IV синф гидроузеллар учун бундай тадқиқотлар фақат ишлаб чиқаришда синаб кўрилмаган схемалар учун ўтказилади. Гидроузелларни жойлаштиришни ишлаб чиқиш вақтида иншоотларнинг бир вақтнинг ўзида эксплуатацион функцияларини бажарилишини имкониятлар ва техник мақсадга мувофиқлиги; иншоотларни барпо этиш ва уларни навбати билан эксплуатацияга топшириш; суғориш тизимларига сув узатиш; энергия ишлаб чиқариш; қурилиш даврида кема ва балиқларни ўтказиб юбориш қараб чиқилиши лозим. Гидроузел створи жойлаштириладиган участкадаги топография ва геологик шароитлар босимли иншоотлар минимал узунлигини; ҳудудни сув босмаслиги, турар жойлар ва асосий ёрдамчи корхоналарни жойлаштириш имкониятини яратишни ҳамда йўл тармокларини барпо этишни; гидроузел қурилган ҳудудда ландшафт ва ўсимликлар дунёси учун табииий шароитларни сақланишини таъминлаши лозим. Гидроузелларни қуриш даврида: бетон хўжалигини жамлашни, бетонли иншоотларнинг грунтли иншоотлар билан минимал даражада кесишувини, барпо этишда материаллари бир хил бўлган иншоотларни ихчам жойлаштиришни; заминни мустаҳкамлаш бўйича бажариладиган ишлари учун шароитлар яратишни; қурилиш сув сарфини тўхтовсиз ўтказиб юборишни; гидроузелни энг қисқа муддатларда барпо этишни; қазима ва

кўтарма максимал балансини ва карьер, резерв, отвал ва ш.к. лар ҳажмини қисқартиришни кўзда тутилиши лозим. Узлуксиз эксплуатация қилишни таъминлаш учун гидроузелларни жойлаштиришда барча иншоотларнинг энг қулай режимда ишлашига; уларни навбати билан эксплуатацияга топшириш имкониятини яратишга; иккала бьефда ҳам қулай гидравлик режимни яратишга, айниқса сув тошқинлари ва музларни ўтказиш даврида; мелиоратив тизимларга туб чўкиндиларни минимал даражада ўтказишга ҳаракат қилиш лозим. Сув олиш иншооти турини танлаш Сув олиш иншооти тури маҳаллий шароитларнинг белгиларига кўра танланади, уларга қуйидагилар киради: 1) дарёдан фойдаланиш планининг қабул қилинган бош схемаси; 2) дарёдан келадиган сувнинг умумий миқдори, олинадиган сувнинг сарфи ва сувнинг сифатига қўйиладиган талаблар; 3) дарёнинг гидрогеологик ва ўзаннинг ўзгариш тартиби, ҳамда улар билан боғлиқ бўлган чўкинди, муз-шовуш ва ҳоказоларга қарши кўриладиган чора-тадбирлар; 4) сув олинадиган жойдаги дарё участкасининг характери (баланд тоғли, тоғли, тоғолди, водий ва дельта участкалар). 5) иншоот қуриш мўлжалланган жойнинг гидрологик ва гидрогеологик шароитлари; 6) иншоотларни ишлатиш ва бошқа маҳаллий олимларни назарга олиб белгиланади. Сув манбаларининг табиий режимини сувдан фойдаланиш плани билан боғлаш катта аҳамиятга эга, чунки дарёнинг сув режими билан сувдан фойдаланиш планида кўрсатилган сув сарфи вақт бўйича турлича ўзгариб туради. Агар йилнинг бирор мавсумида дарёдаги сув сарфи ва унинг сув

сатҳи, иншоотга олинадиган сув сарфи ва сув сатҳидан ортиқ бўлса, дарёдан сувни тўғонсиз олиш мумкин. Агар дарёдаги сув сатҳи бош каналга сув олишни таъминласа ҳамда топографик, гидрогеологик ва геологик шарт-шароитлари қулай бўлиб, дарёдан олинадиган сув сарфи ундаги мавжуд сув сарфидан ортиқ бўлса, тўғонсиз ён томонга сув олишга йўл қўйилади. Тўғонсиз фронтал сув олиш (шпорали) сув олиш коэффициенти катта (0,2 ва ундан юқори) бўлган ҳолларда, ҳамда дарёдаги сув сатҳи билан бош каналнинг бош қисмидаги сув сатҳи айирмаси фарқи етарли бўлмаган ҳолларда қўлланилади. Тўғонсиз сув олинганда, албатта, бош иншоот қурилиши шарт. Дарёдаги сув истеъмолчи учун етарли бўлиб, унинг сув сатҳи бош каналдаги сув сатҳидан паст бўлса тўғонли сув олиш иншоотлар қўлланилади. Сувни тўғонсиз олишга нисбатан тўғон ёрдамида сув олиш ишончлироқ бўлади, ҳамда у қўйидаги имкониятларни яратади: 1) сувдан фойдаланувчиларни турли шароитларда сув билан узлуксиз таъминлаб туришга имкон беради, ҳамда дарёдан сув олиш коэффициентини оширади; 2) атрофдаги суғориладиган ерларга нисбатан сув сатҳини анча юқорига кўтаради ва шу билан бирга бош каналнинг салт қисмини қисқартиради; 3) бош каналга туб чўкинди, шовуш ва музларнинг киришига қарши кўриладиган тадбирларни ишончли равишда амалга ошириш учун замин яратиб беради; 4) дарёнинг бир жойидан икки томонга сув олишга имкон беради. Чўкиндиларга бой дарёлардан тўғон ёрдамида сув олинганида туб чўкиндиларга қарши курашиш тадбирларига эътибор берилади. Тўғон олдида сувнинг тезлиги кичик бўлгани учун у ерда йирик чўкиндилар чўкади ва улар махсус иншоотлар орқали даврий ёки тўхтовсиз равишда пастки бьефга ўтказиб юборилади. Шу муносабат билан сув олиш иншоотларининг турли схемалари ҳамда бош иншоотнинг турли – хил конструкциялари вужудга келади. Бу схема ва конструкциялар бир-биридан чўкиндиларга қарши

усуллари ва чўкиндиларни тутиб қоладиган иншоотларнинг конструкциялари билан фарқ қилади. Сув олиш иншоотини якуний танлаш, берилган табиий шароитдаги қурилишга мос равишда иншоотларни ишлатиш шароитини, ишлаб чиқариш усуллари ва халқ хўжалиги тармоқларини ривожлантиришни эътиборга олган ҳолда, вариантларни техник-иқтисодий йўли билан бажарилади. Тўғонсиз сув олиш иншоотлари Умумий маълумотлар . Тўғонсиз сув олиш иншооти деб шундай сув олиш гидроузелига айтиладики, бунда дарёдан сувни технологик олиш жараёни табиий сатҳларда амалга оширилади. Тўғонсиз сув олиш иншоотларини лойиҳалашдан асосий мақсад уларда конструктев ва эксплутация усуллари ёрдамида туб чукиндилар, муз, муз парчалари, сузгичларни тармоққа ўтмаслигига йўл қўймайдиган ва кескин камайтирадиган гидравлик ва эксплутация шароетларини яратишдан иборат. Умуман олганда тўғонсиз сув олиш гидроузеллари паст босимли иншоотлар, қурилмалар ва мосламалар мажмуасини ташкил этиб, улар сув олишга қуйиладиган талабларни ҳисобга олган ҳолда сув олиш жараёнини бажарилишини таъминлайди. Бош каналга ўтадиган сув оқимини бошқариш шакли бўйича тўғонсиз сув олиш иншоотлари бошқарилмайдиган ва бошқариладиган турларга бўлинади. Бошқарилмайдиган сув олишда бош каналдаги сув сатҳи дарёдаги сув сатҳи ўзгаришига боғлиқ равишда ўзгаради. Дарёнинг минимал сув сатҳларида ҳам каналга ҳисобий сарф ўтиши лозим. Бошқариладиган сув олишда шлюз-ростлагичлар қўлланилади, улар ёрдамида дарёдаги сув сатҳи ўзгаришидан қатъий назар бош каналга сув сув истеъмоли графиги асосида ўзатилади.

Табиий шароитларда дарёларнинг сув сатҳлари ва сарфлари вақт давомида ўзгариб туради. Қулай топографик ва гидрогеологик шароитларда ўзи оқар тўғонсиз сув олишда дарёдаги сув сатҳи бош каналдаги сув сатҳидан юқори бўлишини таъминлаш лозим (4.1-расм, а ). Шу билан бир қаторда тўғонсиз сув олишда канал ва дарёнинг бир-бирига боғлиқ бўлган сув сатҳларида сув истеъмоли графиги дарёнинг гидрографигига жойлашиши керак (1-расм, b). Тўғонсиз сув олишнинг қўлланишнинг қулай шароитларидан бири каналга олинадиган сув сарфи дарё сув сарфининг бир қисмини ташкил қилиши зарур. Кўпгина дарёлар талабларга жавоб бермайди. Суғоришга музликлар эришидан тўйинадиган дарёлардан тўғонсиз сув олиш мумкин. Чунки улардан максимал сув ўтиш даври энг юқори сув истеъмоли даврига тўғри келади. Тўғонсиз сув олиш дарёдаги сув олинадиган жойлардаги участкалар ювилишга чидамли, сирпаниб тушиб кетмайдиган, қирғоқ сув остида кўмилиб кетмайдиган, дарё ўзани турғун, иншоот олдидаги дарё ўзанида сув гирдобланиб оқмайдиган, бош каналдан ортиқча сувларни тушириб юборадиган ташловчи иншоотлар бўлган жойларда қўлланилади. 1 – расм. Тўғонсиз сув олиш қўлланиши шартлари: а – дарёнинг гидрографи ва сув истеъмоли графиги; б – дарё ва каналнинг сув сатҳи ўзгариш графиклари.

Тўғонсиз сув олиш иншоотларининг конструкциялари оддий, уларни дарёнинг тўғри ва эгри чизиқли участкаларида қуриш мумкин. Уларнинг қурилиши арзон, уларни ишлатиш анча мураккаб ва қиммат бўлади. Шу сабабли уларни ҳамма дарёларда ҳам қўллаб бўлмайди. Тўғонсиз сув олишда каналга сув билан бирга туб ва муаллақ чўкиндилар ўтади. Туб чўкундиларга қарши курашишда ҳар хил усуллар қўлланилади: 1) сув олишни табиий кўндаланг циркуляция ҳосил бўладиган ботиқ участкада жойлаштириш; 2) сув олиш коэффициентини 0,2 гача чегаралаш; 3) М.В.Патановнинг сунъий кўндаланг циркуляция ҳосил қилувчи оқимни йўналтирувчи тизимларини қўллаш; 4) сув олиш остонаси сатҳини кўтариш; 5) дарё ўзанини ростлаш; 6) сувни чўкиндиларга унча бой бўлмаган юқори қатламидан олиш; 6) сув олиш фронтини сув оқими ўқига перпендикуляр ёки перпендикулярга яқин жойлаштириш. Бошқарилмайдиган сув олиш бир қатор камчиликларга эга: 1) каналга ўтадиган сарфнинг истеъмолчига бериладиган сарф билан мос келмаслиги, яъни минимал сув истеъмолига каналга максимал сарфлар ўтиши мумкин; 2) истеъмолга нисбатан ортиқча сувларни каналлар тизимидан ўтказиш ва уни каналнинг этак қисмидан ташлаб юбориш; 3) каналнинг ўлчамларини истеъмол сарфига эмас, балки сув олиш иншоотидан келадиган максимал сув сарфига ҳисоб қилишга тўғри келади; 4) канал бош қисмининг тез лойқа билан тўлиши унинг сув ўтказиш қобилятини камайтиради ва ўз навбатида истеъмолга бериладиган сарфларни таъминлай олмайди; 5) канал бош қисмининг лойқага тўлиш сабабли, чўккан чўкиндиларни тўхтовсиз тез олиб ташлаш талаб қилинади. 6) дарё шаклининг мувофиқ ўзгариши сабабли сув олиш каллаги жойлашган ўрни ўзгаради, шу сабабли қўшимча каналлар қуриш зарур бўлади. Охирги пайтларда бошқарилмайдиган сув олиш кўп қўлланилмаяпти мавжуд бўлганлари эса мукаммаллашган қилиб қайта қурилмоқда. Бошқариладиган сув олиш бош қисмида ёки ундан маълум узоқликда жойлашган шлюз-ростлагичларга эга, улар ёрдамида дарёдаги сув сатҳининг

ўзгаришига боғлиқ бўлмаган ҳолда сув истеъмоли графиги асосида исталган вақтда сувни каналга ўтиши таъминланади. Тўғонсиз сув олишнинг асосий турлари Тўғонсиз сув олиш турлари қурилиш ва эксплуатация тажрибалари асосида ишлаб чиқилган схемалар бўйича қабул қилинади. Тўғонсиз сув олишнинг асосий турларига қўйидагилар киради: бир каллакли бошқарилмайдиган; кўп каллакли бошқарилмайдиган; бир каллакли бошқариладиган ва кўп каллакли марказлашган бошқарувли. Бир каллакли бошқарилмайдиган сув олиш . Дарёдан очиқ канал қазиб сув олиш тўғонсиз сув олишнинг энг оддий турларидан ҳисобланади, лекин сув олишнинг бундай оддий бўлиши, ундан фойдаланиш ишларини мураккаблаштириб юборади (2 - расм, а ). Дарёдан сувни исталган миқдорда олиб бўлмаслиги, бош канал бош қисмининг чўкиндилар билан тез тўлиб қолиши, дарё ўзанининг деформацияланиш ва бош канал бошланиш қисмининг дарёнинг пастки томонига қараб силжиши бу тартибда сув олишнинг асосий камчиликларидан биридир. Кўп каллакли бошқарилмайдиган сув олиш. Тошқин пайтида каналга жуда кўп сув кириши билан бирга сув билан қўшилиб кўп миқдорда чўкиндилар ҳам киради. Тошқин пассайган сари бош каналда чўкиндилар ҳаддан ташқари кўп чўкиб каналнинг бош қисмини тўлдириб қўяди натижада, дарёда сув сатҳи пассайган вақтларда каналга сув олиш мумкин бўлмай қолади. Шунинг учун бош канални сув билан тўхтовсиз таъминлаш мақсадида дарё бўйлаб ҳар хил сатҳларда ва бир-биридан ҳар хил узоқликда жойлашган бир нечта очиқ каналлар қазишга тўғри келади (2 - расм, d, g) Каллаклар орасидаги масофа дарё нишаблигига кўра 1…3 км оралиқда жойлаштирилади. Сув ҳаракати йўналиши юқорисида жойлашган сув олиш каллаклари дарёда сув сатҳи жуда паст бўлганда ҳам бош каналга сув ўтишни

таъминлайди. Каллакнинг сув ўтказиш қобилияти бош канал максимал сув сарфидан кам бўлганлиги сабабли, бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан кўп каллакдан сув олишга тўғри келади. Сув олиш каналларидан тиндиргич сифатида ҳам фойдаланиш мумкин, унда бош каналга тиндирилган сув ўтади. 2 – расм. Тўғонсиз сув олиш турлари. а- бир каллакли бошқарилмайдиган; b- кўп каллакли бошқарилмайдиган; d) каналнинг бош қисмида жойлашган бир каллакли бошқарилмайдиган; e-канал бош қисмидан бир-оз узоқликда жойлашган бир каллакли бошқариладиган; h- канал бош қисмидан бир-оз узоқликда жойлашган кўп каллакли бошқариладиган; е – кўп каллакли марказлашган бошқарувли; i- шпорали; 1-дарё; 2- бош канал; 3 – ирригация тиндиргичлари сифатида фойдаланиладиган каналлар; 4- шлюз-ростлагичлар; 5-ювувчи канал; 6- шпора; 7-чўкиндиларни ювувчи тирқиш. Кўп каллакли бошқарилмайдиган сув олишни қўллаш қўйидаги шароитларни яратади: 1) ишлайдиган каналлар лойқа билан тўлганда заҳирадаги каллакни қўшиш йўли билан бош каналга керакли, миқдорда узлуксиз сув беришни таъминлайди;

2) дарё оқими бўйича юқорида жойлашган каллаклардан фойдаланиш йўли билан ўзи оқар сув сатҳини кўтаради; 3) каналларни лойқалардан тозалаш даврида сув узатишни тўхтатмаслик; 4) дарё ўзанлари жойи ўзгарганда захирадаги каллакни қўшиш билан бош каналга сувни узатиш; 5) бир неча каллаклар ишлатиб дарёдан ҳар қандай сув сарфини олиш мумкин. Кўп каллакли сув олиш олтитагача жойдан амалга оширилиши мумкин. Улардан кетувчи каналлар бош каналнинг бир ва бир нечта жойига бирлштирилади. Кўп каллакли сув олиш иншоотларидан нормал фойдаланишда бош каналга сув бир ёки иккита канал орқали туширилади, бошқалари эса шу пайтда лойқадан тозаланади ёки заҳирада туради. Каллакни ишдан тўхтатиш учун грунтли тўсиқлардан фойдаланилади, улар лойқа сўрувчи механизмлар ёки ер қазувчи машиналар ёрдамида ҳосил қилади. Каллакларни ишга туширишда эса тўсиқ олинади ёки йўналтирилган портлатиш ёрдамида бузиб ташланади. Бу каналларни уларда сувнинг кичик тезлигига ва оқимнинг лойқалиги камайишига эришиб тиндиргич сифатида фойдаланиши мақсадга мувофиқ. Бундай тиндиргичлар гидромеханизация воситалари ёки ер қазувчи машиналар билан тозаланиб турилади. 3 - расм. Сув олиш каллакларини дарё оқими йўналиши бўйича силжиши: 1- дарё, 2-канал, 3-лойқа тўпланиш зонаси; 4-ювилиш зонаси

Дарёнинг мустаҳкам бўлмаган ювиладиган қирғоқларида жойлашган бошқарилмайдиган сув олиш каллакларининг ювилиши ва канал ўзанларини лойқа босиши ва оқим тезлиги структурасининг ўзгариши натижасида деформацияланиши ҳосил бўлиб, каллакларни силжишига сабаб бўлади. Каналдаги сув оқими тезлиги дарёникидан кичик, шунинг учун каналнинг бошланиш участкасида жуда тез лойқа тўпланади. Сув олиш каналининг юқори қиррасидан сўнг каналда туб чўкиндиларни олиб келувчи гирдоблар ҳосил бўлади ва бу ерда муаллақ чўкиндиларни чўкиши натижасида саёз жойлар ҳосил бўлади (3 - расм). Сув олувчи каналнинг пастки қирраси жадал ювилади. Бунинг натижасида каналнинг бошланғич тўғри чизиқли участкаси сув олиш нуқтасидан кейин эгриланади, бу эгриланиш каналнинг оқими ҳаракати бўйича пастга жилжийди. Сув олиш нуқталарининг дарё оқими бўйича пастга силжиш жараёни тез содир бўлади. Тажрибалар шуни кўрсатдики ирригация канлларининг сув олиш нуқталари мавсумда 100 м ва ундан ортиқ силжийди. Тўғонсиз сув олишда каллакларнинг силжишига йўл қўймаслик учун, унга туташган дарё қирғоғи ва туби мустаҳкамланади. Бир каллакли бошқариладиган сув олиш. Бундай турдаги сув олишда бош каналга олинадиган сув сарфи шлюз-ростлагичлар билан бошқарилади. Шлюз-ростлагич жойлашувининг иккита схемаси қўлланилади – дарёнинг сув сатҳи билан кесишган қирғоғида ва қирғоқдан бир-мунча узоқдаги масофада (2-расм, в, г). Биринчи схема дарёнинг мустаҳкам ва устувор бўлган қирғоқларида ва ювилмайдиган ўзаларида қўлланилади. Иккинчи схема дарё ўзани силжийдиган ва қирғоқлари тез ювиладиган жойларда фойдаланилади. Иккинчи схема бўйича сув шлюз-ростлагичга бир каллакли бошқарилмайдиган сув олишдаги ҳамма камчиликларга эга бўлган сув олувчи каналдан узатилади. Демак, бош каналга сувни узатишда сарфни бошқариш имконияти бўлсада, у сув олувчи канал ва унинг каллаги ишлашига боғлиқ бўлади. Сув олувчи каналдан тиндиргич сифатида

фойдаланилганда бош каналга сув узатиш сифати яхшиланади. Кўп каллакли бошқариладиган сув олишни қўлланилиши (2 - расм, f) юқорида келтирилган камчиликларни қисман бўлсада бартараф этади. Кўп каллакли марказлашган бошқарувли сув олиш. Бундай сув олиш (2 - расм, е) дарёнинг мустаҳкам бўлмаган ва ўзан жойини ўзгартирадиган участкаларида қўллаш мумкин. Кўп каллакли марказлашган бошқарувли сув олиш бир неча алоҳида ишлайдиган сув олувчи каналлардан ташкил топиб, улар дарёдан олинадиган сувни битта шлюз-ростлагичга келтирилади (4 - расм). Сув олувчи каналлар узунлиги икки ва ундан ортиқ километрни ташкил этади. Шлюз-ростлагич икки қаватли бўлиб, унинг устки қавати орқали сув бош каналга ва пастки қавати орқали ювиш каналига берилади. Тошқин вақтларида бош каналга битта канал орқали cув берилади ва қолганларининг бош қисмида дамбалар ўрнатилиб беркитиб қўйилади. Дарёда сув кам бўлиб, сув сатҳи пасайган вақтларда бир нечта каналлар ишлайди. 4 - расм. Кўп каллакли марказлашган бошқарувли тўғонсиз сув олиш: 1-ювувчи оралиқларнинг затворлари; 2-тубдаги ювгич; 3-келувчи каналлар; 4-юқори оралиқларнинг затворлари; 5-бош канал; 6-ювувчи канал.

Сув олувчи каналларда чўкиб қолган чўкиндилар иншоот тубидаги ювувчи тирқишлар орқали ювувчи каналга, сўнгра дарёга ташлаб юборилади. Ювиш вақтида Бош каналга сув ўтадиган оралиқлар беркитилади, сув эса тизимга бошқа сув олиш канали орқали берилади. Сув олувчи каналларнинг ҳар бири бир вақтнинг ўзида тиндиргич сифатида ҳам ишлайди. Бунинг учун берилган тезлик бўйича, ортиқча лойқани чўктиришни таъминловчи унинг узунлиги аниқланади. Канал тиндиргичларни тозалаш навбат билан гидравлик усул ва механизмлар ёрдамида амалга оширилади. Каналга узлуксиз сув беришни таъминлаш учун каналлардан биттаиккитаси ишга туширилди. Бу вақтда қолган каналларнинг каллаклари грунтли тўсиқ билан тўсилади. Ишлайдиган канални лойқа босгандан кейин уни тозалаш учун беркитилади, бошқа канални эса ишга қўшилади. Сув истеъмоли графиги асосида сувни узлуксиз таъминлаш учун бу канални ишлаш даврида лойқа босган канал тозаланган ва ишга қўшишга тайёр бўлиши керак. Шпорали сув олиш. Дарёнинг паст сув сатҳларида ундаги сарфлари кам бўлганда тўшғонсиз сув олиш ишлаши анча мураккаблашади. Баъзи бир пайтларда ҳисобий сарфларни каналга узтиш имкони умуман бўлмайди. Бундай ҳолларда шпорали турдаги сув олиш қўлланилади (2 - расм, h). Асосий иш моҳиятига кўра бу усул тўғонсиз ва тўғон ёрдамида сув олиш иншоотлари ўртасида туради. Аниқ қилиб айтилганда, шпора тўғон элементларидан бири деб ҳисобланиши мумкин, чунки тўғоннинг вазифаси сув сатҳини кўтариш бўлганидек, шпора ҳам сув сатҳини кўтариш учун хизмат қилади. Шпора эгри чизиқли дамба кўринишида бўлади, унинг бир учи сув олиш каллаги билан туташади, иккинчиси эса дарё оқими юқориси бўйлаб жойлашган қарама-қарши қирғоққа тиралади. Шпоранинг бошқа схемаси ҳам қўлланилади, баъзан у қарама-қарши қирғоққача етмай дарё ўзанида тугайди. Дамба юқориси дарё минимал сув сатҳидан баланд қилиб жойлаштирилади. Дарё ўзани шпора билан тўсилганда ҳамма сув сарфи

каллакка йўналтирилади ва бир вақтнинг ўзида сув сатҳи кўтарилади, бунинг натижасида сув олиш каллаги дарё оқимига тескари йўналиш бўйлаб юқорига силжийди. Бош каналга олинмай қолган ортиқча сувларни чиқариб юбориш ва сув олиш олдидаги туб чўкиндиларни дарё ўзанидан қисман ювиш учун шпоранинг каллак билан туташган қисмида ювиш тирқишлари ўрнатилади. Дарёдан катта сув сарфлари ўтганда сув шпора устидан қуйилади, бунинг натижасида у бузилиши мумкин. Дарёдан тўғонсиз сув олиш иншоотлари қуриладиган жойни танлаш Сув олиш иншоотлари қуриладиган жойни танлаш муҳим аҳамиятга эга. Иншоотнинг умумий жойлашуви унинг иш шароитига ва ўзанда қандай жойлашишига боғлиқ. Сув олиш иншоотини лойиҳалаш, уни кўриш ва эксплуатация қилиш билан боғлиқ бўлган курилиш ўрнини танлаш ва қатор техник – иқтисодий масалаларни ҳал қилиш учун текширув ва қидирув ишларига оид материаллар мавжуд бўлиши керак. Дарёнинг сув турғун ҳолда оқадиган, қирғоқ ва тублари мустаҳкам, ювилмайдиган, чўкиндилар чўкмайдиган участкалари қуриш учун энг қулай жой ҳисобланади. Агар қурилиш учун танланган участка бўш грунтлардан ташкил топган бўлса ва бу сув оқими шу ердан турғун ҳолда эмас, балки ўзгариб оқадиган бўлса, сув оқимини йўналтирувчи дамбалар қурилиб, унинг ювиладиган томонини чидамли материаллар билан мустаҳкамлаб қўйилади. Сув олиш иншоотларини қуриш учун ноқулай жойлар: 1) иншоот қуриладиган жойдан юқорида туб чўкиндиларни қўзғатиб юборадиган остоналар ва чўкиндиларга бой дарё ирмоқлари қўйиладиган ер яқин бўлган жойлар; 2) иншоот қуриладиган жойдан пастда ўзан нишаблиги кичик бўладиган жойлар, бу ҳолда унинг чўкиндиларини оқизиш қобилияти кичик бўлади ва иншоотдан пастдаги участкани чўкиндилар босади; 3) ўзаннинг иншоотдан юқори қисмида сув ости музлари ҳосил қиладиган сув тез ва ёйилиб оқадиган жойлар.

Тўғонсиз сув олишда иншоот бундай участкаларнинг паст томонида қурилмаслиги лозим. Тўғонли сув олишда эса бундай участкаларни сувга бостириб юборишга интилиш зарур. Сув олиш иншоотларни дарёнинг тўғри ва эгри участкаларида қуриш мумкин. Бу иншоотлар бош канални зарарли чўкиндиларнинг киришидан сақлаши зарур. Шунинг учун сув олиш иншоотларини қуришда бош каналга чўкиндиларнинг кам киришини таъминлайдиган иншоот қуриладиган жой танлаш масаласига алоҳида аҳамият берилиши зарур. 5 – расм. Дарёнинг ботиқ қирғоғида бош сув олувчи иншоот жойлашган жойини танлаш: а) ён томонга сув олишда; b- фронтал сув олишда. Сув олиш учун энг қулай жой дарёнинг ботиқ қирғоғи ҳисобланади. Чунки бу ерда ўзанни эгриланиши ҳисобига циркуляция оқимлари ҳосил бўлиб туб чўкиндилар қарама - қарши бўлган қавариқ қирғоққа йўналади. Бу ҳодисадан самарали фойдаланиш мақсадида сув олиш иншоотни ўзаннинг ботиқ қирғоғидаги энг чуқур ювиладиган ерида жойлаштириш керак. Профессор М.В. Данелиянинг тавсиясига кўра эгри чизиқли участкадаги сув олишда қуйидаги тавсияларга амал қилиш лозим: 1) ён томонга сув олувчи иншоот (5 - расм) қавариқ қирғоқдан ўтказилган 1-3 ўринмани тошқиннинг 1…5% таминланишидаги ботиқ қирғоқнинг сув чизиғи билан кесишган 3 нуқтадан пастда жойлаштирилади.

2) ботиқ қирғоқнинг 2-3 участкасидаги узунлиги қўйидаги формула-дан аниқланади: L 2 − 3 = π R arccos / r R /180 0 (4.1) 3) фронтал сув олиш (5 - расм, b – 0 - 3 радиал кесимга нормал жойлаштирилади. 4) тўғонли сув олиш гидроузелларида тўғон жойлашган жой ботиқ қирғоққа (оқим ўзагига) нормал жойлаштирилади. Сув олиш иншоотлари қуриладиган жой вариантларни техник-иқтисодий кўрсаткичларини солиштириш йўли билан танлаб олинади. Тўғонсиз сув олиш тугунларининг бош иншоотлари Бош иншоот конструкцияси гидрогеологик ва дарёдан олинадиган сув сарфига, дарёдаги сув сатҳининг ўзгариш чегаралари, иншоотни эксплуатация қилиш шароитлари, қурилишнинг маҳаллий шароитлари, дарёдаги ўзаннинг қайта шаклланиши, қаттиқ оқим режимига ва бошқаларга кўра танланади. Дарёдаги сув сатҳининг тушишига кўра ростлагич очиқ ёки диафрагмали турда лойиҳаланади. Ростлагич остонаси бир хил ва унинг ҳар хил оралиқларида бошқа белгисида бўлиши ҳам мумкин. Остона сатҳ белгиси сув камчил даврларида сув олишни таъминлаш шароитларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади, лекин дарё тубининг ёки келувчи каналнинг ўртача сатҳ белгисидан паст бўлмаслиги керак. Бош ростлагич олдидаги оқим тезлигини 0,8...1,5 м/с оралиғида қабул қилинади. Бош ростлагич марказлашган бошқарувли канал-тиндиргичли кўп каллакли сув олишда каналларнинг ҳар бири учун мустақил тирқишга эга бўлиб, бу истеъмолчига битта ва бир неча канал орқали сув бериш имконини яратади (4 - расм). бундай ростлагич икки қаватли конструкцияга эга: юқори қаватдаги тирқишдан сув канал-тиндиргичдан бош каналга, пастки қават тирқишидан тубдаги ювгичларга ва сув олиш жойидан пастга дарёга ташланади. Бунда ростлагич тагига жойлашган ювгич остонаси сатҳ белгиси

ва ўлчамлари конструктив қабул қилинади, сўнгра назорат қилиш ва таъмирлаш ишларини олиб боришда кирадиган йўллар қулай бўлишини ҳисобга олган ҳолда ҳисобий сув сарфларини ўтказиш текшириб кўрилади. Очиқ турдаги ростлагич ва сув ташлаш иншоотдан ташкил топган бош иншоот схемаси 6 - расмда келтирилган. Бундай бош иншоот каналтиндиргичли марказлашмаган сув олишда, ҳамда тугунда ювувчи- ташловчи иншоот очиқ турда бўлганда сувни фронтал олишда қўлланилади. Сув ташлаш иншооти остонаси ростлагич остонасидан 1...1,5 м пастда ўрнатилади ва ювишни самарадорлигини ошириш, туб чўкиндиларини ушлаб қолиш ва уларни ташлаб юбориш учун ростлагич олдида остона ўрнатилади. 6 - расм. Ташламали бош иншоот плани (а) ва фасади (b): 1-канал тндиргич; 2-ростлагич; 3-бош канал; 4-ташлама канал; 5-сув ташлаш иншооти; 6остона; 7-затворлар. Бош иншоот гидравлик ҳисоби Бош иншоотни гидравлик ҳисоблаш натижасида ҳисобий сув сарфини ўтказиш учун иншоотнинг кенглигини ва шунингдек, бош канал ва дарёнинг иншоотга яқин ерларига зарар келтирмаслик шартлари аниқланади. Ҳисоблар бўйича тирқишнинг кенглиги аниқланади, бьефларнинг туташиш режими текширилади ва иншоотнинг баландлик бўйича ўлчамлари белгиланади.

7 - расм. Тизимни ишлаш даврида дарёдаги ва бош каналдаги сув сатҳларининг қўшма графиклари. Гидравлик ҳисоблар учун қуйидагилар берилган бўлиши керак: 1) тизимни ишлаш даврида ҳисобий йил учун йил давомида дарёдаги сув чуқурликларининг (ёки сув сатҳларининг) ўзгариш графиги H 1 = f t, сув чуқурликлари олинадиган сарфлар эгри чизиқли боғланиши Q = f H ( 1 ) ; 2) тизимнинг ишлаш даврида йил давомида бош каналдаги сув чуқурликларининг (ёки сув сатҳларининг) графиги h = f t в сув чуқурликлари ва олинадиган сарфлар эгри чизиқли боғланиши Q = f h ; 3) сувни каналга келиш бурчаги; 4) бош иншоотнинг якуний конструктив тузилишини қабул қилиш (тирқишлар сони, оралиқ деворларнинг планда кўриниши, кириш остонасининг шакли, сузгичларни ушлаб қолувчи панжаранинг, шандор деворининг, диафрагманинг ва бошқаларнинг жойлашуви). Бош иншоот тирқишлари кенглигини аниқлашда дарёдаги сув сатҳини табиий сарфига тўғри келадиган қилиб эмас, балки ундан олинаётган сув сарфини ҳисобга олинган ҳолат учун яъни H 1 эмас H 2 учун қабул қилиш мақсадга мувофиқдир. Дарё учун H 1 = f t ( ) ва Q = f H ( 1 ) канал учун h = f t ( ) ва Q = f h ( ) маълум бўлганда Q 1 ва Q ни айириб ташлаб дарё створидаги водосливнинг пастки қисмининг охири олдида H 1 чуқурликни аниқлаш мумкин. Сўнгра, дарёдаги сув чуқурлиги (ёки сув сатҳлари) графиги H 2 = f h тизимни ишлаш вақтида қурилади ва унга ана шу давр учун H 2 билан умумий

нолга келтирилган бош каналдаги сув чуқурликлари қўйилиб, бош иншоотнинг кенглигини аниқлаш имконини берадиган маълумотлар олинади. Бош иншоот кенглиги олинадиган сарфнинг миқдори дарё ва канал сув сатҳлари орасидаги фарққа боғлиқ бўлади. Агар бу фарқ бўлмаса, бу даврда тўғонсиз сув олишда дарёдаги сув сатҳи талаб қилинадиган сарфни олишга имкон бермайди. Иншоот тирқиши кенглигини аниқлаш учун қўшма графикларидан олдиндан сув олишнинг критик даврларидаги (масалан, 1,2,3 нуқталар) сув сарфларининг кичик айирмалари z z z 1 , 2 , 3 танланади. Чунки кўриладиган даврларда каналга ҳар хил сарфлар олинади, улардан қайси бири ҳисобий бўлиши ноъмалум. Шунинг учун тирқиш кенглиги барча танланган ҳолатларда аниқланади ва лойиҳада уларнинг ичидан каттаси қабул қилинади. Бош иншоот гидравлик ҳисоби ирригация тармоқларидаги иншоотларнинг гидравлик ҳисобидан фарқ қилмайди ва ён томонга жойлашган очиқ турдаги тирқишдан оқим кўмилиб ўтадиган кенг остонали водослив сув сарфи формуласи бўйича олиб борилади. Дарёнинг юқори сув сатҳлларида сув шандорлар орқали ва сўнгра затвор остидан ўтади. Тўғон ёрдамида сув олиш Умумий маълумотлар ва қўлланиш шартлари . Дарёдаги табиий сув сатҳлари истеъмолчиларга ўзи оқар сув сарфини узатиш учун етарли бўлмаган вақтларда тўғонли сув олиш гидроузеллари қўлланилади. Сув олиш гидроузелларидаги тўғон дарёдаги сув оқимини тўсиб, юқори бъефдаги сув сатҳини кўтаради. Сув димлаш тўғонлари сув сатҳини ў қадар баланд кўтармасдан дарёдан кафолатланган сув олиш, суғориш шахобчаларига зарарли чўкиндиларни ўтказмаслик, сув энергиясидан фойдаланиш, сув

транспорти қатновини яхшилаш ҳамда суғориш далаларини сув билан таъминлаш учун қурилади. Тўғонли сув олиш қуйидаги ҳолларда қўлланилади: 1) ўзи оқар бош канал салт узунлигини қисқартириш иқтисодий жиҳатдан афзал бўлса; 2) сув олиш коэффициенти катта бўлганда иккала қирғоқдан икки томонга сув олишда; 3) бир томонга сув олишдан, масалан, кема қатнайдиган дарёлардан маълум миқдорда сув олинганда гидроузел ҳудудида кема қатновини ёмонлаштирганда; 4) гидроузел жойлашган ердан юқорида муз парчалари ҳосил бўлишига ва оқим лойқалигини кўпайишига сабаб бўладиган дарёнинг тез оқадиган жойлари, бусағалар мавжуд бўлганда. Тўғонли сув олиш гидроузелини қуриш олинадиган сув сифатини анча яхшилайди. Ирригация, яйловларга сув чиқариш ва деривация гидроэлектростанциялари учун мўлжалланган сув олиш гидроузеллари таркибига сув олиш билан бир қаторда қуйидаги иншоотлар киради: 1) сув ташлаш тўғони; 2) маҳаллий материаллардан барпо этиладиган устидан сув ўтказмайдиган тўғон; 3) сув оқимини иншоотга йўналтирувчи дамбалар ёки ҳар хил йўналтирувчи иншоотлар; 4) бош сув олувчи иншоот; 5) лойқа ювувчи қурилмалар; 6) хизмат кўрсатиш кўприклари ва тиндиргичлар. Дарёнинг оқими бир вақтнинг ўзида гидроэнегетикага ҳам фойдаланилса гидроузел таркибига гидроэлектростнация, кема қатнайдиган дарёларда-кема ўтказувчи шлюзлар, балиқларнинг увилдириқларини сочиш учун ўтадиган дарёларда-балиқ ўтказувчи иншоотлар киради. Сув ташловчи тўғонлар паст босимли қилиб бажарилади ва уларнинг сув қўйилиш фронти ўлчамлари оқимни йўналтирувчи дамбалар билан чеграланган турғун ўзан билан мувофиқлаштирилган бўлиши керак. Бу ўзанни жойини ўзгартиришини олдини олиш ва тўғон олдида оролчаларнинг ҳосил бўлишига йўл қўймайди, ҳамда ундан максимал сув сарфларини ўтказишни таъминлайди.

Ён томонга сув олиш Каналга ён томондан сув олишда сув олувчи иншоот сифтида очиқ ёки диафрагмали иншоотлар қўлланилади. Сув олувчи иншоотнинг ўқи гидроузелга келадиган асосий оқим ўқига тўғри ёки ўтмас бурчак остида жойлаштирилади (8 - расм). Ён томонга сув олишда бурчак 130...140 0 дан ошмаслиги керак. Чўкиндилар тўғондаги тирқиш орқали қирғоққа жойлашган тирқишлар ва қурилмалар, оралиқ деворлардаги тирқишлар, тўғон танасидаги очиқ каналлар ва шу кабилар билан ювилади. Ён томонга сув олиш гидроузеллари дарёнинг тўғри ва эгри чизиқли участкаларида қурилади. 8 - расм. Ён томонга сув олишни жойлашув схемалари: а - тўғри бурчак остида; b - ўтмас бурчак остида. Ён томонга тўғонли сув олишда чўкиндиларга қарши курашиш учун кўндаланг циркуляциядан фойдаланилади, уни лойқалатиш учун махсус конструкциялар қўлланилади: циркуляция ҳосил қилувчи тирқишлар орқали ювадиган остоналар (қийшиқ йўналтирилган, эгри чизиқли, узунлиги бўйича синиқ чизиқли поғоналар ва бошқалар); туб чўкиндиларни тутгич ювувчи галереялар; ювгичлар билан жиҳозланган оралиқ деворлар ва бошқалар.

Чўкиндиларни ювиш шароитлари бўйича ён томонга сув олиш гидроузеллари фронтал ва ён томонга ювиш билан фарқланади. Чўкиндиларни тўғондаги тирқиш орқали фронтал ювиб ён томонга сув олиш (9 - расм). Юқори бъефда чўкиб қолган чўкиндиларни тўғоннинг бош иншоотга ёндошиб турган тирқишлар орқали ювиш конструктив жиҳатдан анча қулай ҳисобланади (9 - расм, а) . Дарёдан бу тартибда сув олиш билан сувда оқиб келадиган чўкиндиларнинг оқим структурасига таъсир қилиб бўлмайди, бунинг натижасида чўкиндиларга қарши кураш чоралари анча мураккаблашиб кетади. Чўкиндиларга қарши курашиш мақсадида бош иншоот остонасининг дарё тубига нисбатан бир оз баланд қилиб қурилиши чўкиндиларнинг оқиш режимини ўзгартира олмайди. Шу тартибда сув олинганида юқори бъефни, шу жумладан остона олдини чўкиндилар босиб қолади, натижада майда ва йирик чўкиндилар каналга кира бошлайди. Бундан ташқари чўкиб қолган чўкиндиларни ювиш учун жуда кўп сув сарф қилинади. Чўкиндиларни ювиш вақтида сув лойқаланиб бош каналга чўкиндилар яна кўпроқ кира бошлайди. Шу сабабли чўкиндиларни ювиш вақтида бош иншоотнинг затворлари беркитиб қўйилади ва бош каналга сув ўтказишни вақтинчалик тўхтатиб қўйилади. Агар иншоот олдидаги дарёдаги сув оқимига нисбатан 20 0 …30 0 бурчак ҳосил қилиб чўкинди ушлаб қоладиган остона ёки нов ўрнатилса, каналга чўкинди камроқ тушади. Иншоотга йирик чўкиндиларнинг киришини камайтириш мақсадида А.В.Троицкий иншоот остонаси билан баравар қилиб горизонтал токча ўрнатишни тавсия қилинади. Бу токча сув оқимини икки қатламга ажратади, чўкиндилари оз устки қатлам иншоотга киради, чўкиндиларга бой пастки қатлам горизонтал токча остидаги тирқишлар орқали пастки бъефга ўтиб кетади (9 - расм, b)

9 - расм. Чўкиндиларни фронтал ювиб ён томонга сув олиш: 1-бош иншоот; 2-кириш остонаси; 3-тўғон; 4-ювиш тирқишлари; 5-канал; 6-панжара; 7-сув қабул қилгич затворлари; 8-нов (акведук); 9-горизонтал токча. Бундай иншоотларнинг ишлаши бўйича олиб борилган тадқиқот ишлари бу қурилма ёрдамида иншоотга олинадиган сувни йирик чўкиндилардан бутунлай озод қилмаслиги кўрсатади. Бунинг сабаби шундаки, горизонтал девор сув оқимининг ички структурасига таъсир қилмайди, балки уни сунъий равишда икки қатламга ажратади. Унча катта бўлмаган сув сарфлари учун проф В.Г.Айвазян оралиқ деворлар орқали сув олишни таклиф этди, унда сув олиш оралиқ ва ён деворларда вертикал ўрнатилган панжарали сув қобул қилгич орқали амалга оширилади (9 - расм, d). Сўнгра махсус галереялар сувни қирғоққа чиқадиган новларга ўтказилади. Сув қабул қилувчи тирқишларни барча оралиқ ва ён деворларга ёки уларнинг бир қисмига жойлаштирилади. Бу тирқишларнинг сони битта галереядан ўтказиладиган сув сарфи (6 м 3 /с гача) бўйича аниқланади. Тирқиш юқориси НДС дан 0,1...0,3 м, пастки қисми эса сув ташлаш тўғони остонасидан камида 1,5 м баланд қилиб жойлаштирилади. Тирқишдан келадиган сув ўтказувчилар кенглиги 1,5...3 м ли кўндаланг кесимли галереялар билан равон туташтирилади. Галереядаги оқим тезлиги

сув билан кирадиган ҳамма чўкиндиларни транспортлашни таъминлаши керак. Галереядаги оқим режими босимсиз қабул қилинади. Галереяларни ишдан тўхтатиш учун уларни охирида ясси затворлар мўлжалланади. Галереядан сув сув йиғувчи новларга ўтади, нов туби билан галерея туби поғона (уступ) билан туташтирилади, чунки нов бўйлама нишабликка эга, гелереянинг ҳамма тирқишлари эса бир хил сатҳда жойлашган. Оралиқ деворлардаги (уларнинг бир томонидан) ёки ён деворлардаги тирқишлар кириш юзаси қуйидаги формуладан аниқланади: ω кир = Qкан / ( n ϑ кир ) (4.2) бунда Q кан - каналга ўтадиган максимал сарф; n - сув қабул қилувчи тирқишлар сони (ҳар бир оралиқ деворда улар иккита бўлади); ϑ кир -тирқишга кирадиган тезлик, 0,5...1 м/с қабул қилинади. Тирқиш кириш юзасининг иккита ўзгарувчан ўлчамидан- В кир ва h кир дан бири берилади, одатда бу сув чуқурлиги бўлади уни 2 м дан кам қабул қилмаслик тавсия этилади. Сув қабул қилиш тирқишига киришдаги босим йўқолиши оқим кўмилиб ўтадиган кенг остонали водослив формуласидан аниқланади. (4.3) бунда p = S / ( S + d ) - оралиқлар коэффициенти [бунда S -панжара оралиқлари (стерженлар ўртасидаги жуда тор тирқиш), 5...15 мм га тенг; d -панжара стерженларнинг қалинлиги, 8...10 мм га тенг]; δ - сувни тирқишга ён томондан келишини ҳисобга олувчи коэффициент (жадвалдан олинади); бурилиш 90 0 да δ= 0,86; &#55297;&#56361; - сиқилиш коэффициенти; φ -тезлик коэффициенти; z кир - киришдаги босим йўқолиш. Панжарада ўтишдаги босим йўқолиши А.Р.Беризинский формуласи бўйича аниқланди:

бунда ß - рақамли коэффициент , қирралари думалоқланган тўғри бурчакли шаклдаги стерженлар учун 0,318 га тенг ; a - панжара стерженларнинг баландлиги , 40...70 мм га тенг . Оралиқ ва ён деворлардаги галереялар оқимнинг текис ҳаракат формуласи бўйича ҳисобланади . Бунда ён девор гелереясидаги сарф , оралиқ девор галереясидаги сарфдан икки марта кичиклигини ҳисобга олиш керак . Одатда галереядаги тезлик ϑ гал берилади, уни 1,5...2,5 м/с га тенг деб қабул қилинади. Шунда галерея юзаси қуйидагига тенг бўлади. (4.5) Галереядаги сув чуқурлиги, киришдаги сув чуқурлигига тенг ёки ундан катта қабул қилиниши мумкин. Катта чуқурликдан кичик чуқурликка ўтиш поғона (уступ) билан бажарилади. Гелереяда сув чуқурлигини ошиши оралиқ девор кенглигини камайтиришга имкон беради. Галереянинг қабул қилинган чуқурлик бўйича унинг кенглиги (4.6) Галереянинг нишаблиги Шези формуласидан аниқланади. (4.7) Галерея узунлиги l гал бўйича босим йўқолиши қуйидагига тенг бўлади. z гал = i гал гал l (4.8) Галерея бошида ва охирида бурилишлардаги босим йўқолиши қуйидаги формула бўйича аниқланади.

бунда r - бурилиш радиуси, чизмадан олинади; α - бурилиш бурчаки. Оралиқ ва ён деворларга таянган нов (акведук) оқимнинг текис ҳаракат формуласи бўйича ҳисобланади. Новда берилган тезликлар (1,5...2 м/с) бўйича олдин унинг юзаси, сўнгра эса ҳар бир участкаларда (оралиқларда) босим йўқолиши аниқланади. Нов сарфи ўзгарувчан бўлади, яна оралиқ девордан оралиқ деворга ўтишга ўзгаради. Ҳисоблар асосида нов узунлиги бўйича босим йўқолиши қуйидгига тенг бўлади. (4.10) бунда i нов - нов нишаблиги, нов узунлиги бўйича у доимий бўлиш ҳам мумкин ва унинг алоҳида участкалари (оралиқлари) бўйича ўзгаради ҳам; l 1 , l 2 , ..., l n - оралиқ деворлар ўқлари оралиғидаги нов алоҳида участкалари узунлиги. Галереядан новга чиқишидаги босим йўқолиши қуйидаги формулдан ҳисобланди. (4.11) Нов узунлиги бўйича босим йўқолиш z нов (4.7) ва (4.8) формулалар бўйича аниқланади. Босим йиғиндиси ∑ z z = кир + zпан + zгал + zбур + zнов + zчик (4.12) Каналдаги сув сатҳи белгиси ˅ СС =˅ HDC −∑ Z (4.13) Чўкиндиларни қирғоқдаги қурилмалар орқали ён томонга ювиб ён томонга сув олиш. Туб чўкиндиларнинг иншоотга киришига қарши

курашиш мақсадида оқимнинг гидравлик структурасидан фойдаланишнинг турли вариантларига асосланиб кўпгина иншоотлар қурилган. Бош иншоот остонаси ён томони тубининг бутун кенглиги бўйича жойлаштирилган ёки ювиш галереяли орқали ён томонга сув олиш иншоотлари кенг тарқалган (10 - расм, а ). Бундай иншоотларни мукаммал деб бўлмайди, чунки сув оқими тўсиқни суйрилиб ўтиш даврида ҳосил бўладиган циркуляция оқимлари натижасида йирик чўкиндилар ён томондаги сув олиш иншоотига ўтиб кетади. 10 - расм. Чўкиндиларни ён томонга ювиб ён томонга сув олиш: 1-бош иншоот; 2-канал; 3-тубдаги ювгичлар; 4-тўғон; 5-кириш остонаси; 6- аванкамера; 7аванкамера остонаси; 8-сув қабул қилгич затвори; 9-ювгич. Н.Ф.Данелия, А.Ф.Биркая, К.Г.Липатов ва И.Т.Колесниковларнинг тадқиқотларига кўра, сув оқими тўсиқни суйрилиб ўтиш вақтида ҳосил бўладиган циркуляция оқимлари натижасида йирик чўкиндилар ён томондаги сув олиш иншоотига ўтиб кетади. Шу сабабли ювиш галереяларининг барчасига чўкиндилар бир миқдорда кирмайди юқоридаги (оқим бўйича) галереяларга чўкиндилар кўп кириб, пастдагиларга оз киради. Пастки галереялар сувни чўкиндиларсиз ташлаб юборади, лекин сувни

лойқалатиб, юқоридаги галереяларнинг унумли ишлашига халақат беради. Чўкиндилари кўп тоғ дарёларидан сув олишда бундай конструкциялар чўкиндиларнинг иншоотга кирмаслигини таъминлай олмайди. Шағал тутиб қолиб ён томонга сув олишда (4.10 - расм, b) тўғри чизиқли остона 5 ва шағал тутгичнинг охирида жойлаштирилган эгри чизиқли остона 7 бўлади. Кириш қисми остонаси олдида тўхтаб қоладиган йирик чўкиндилар тўғондаги ювиш тирқишлари орқали йирик чўкиндилар тўғондаги ювиш оралиқлари орқали ўтиб шағал тутгичда чўкади, қолган чўкиндилар эса ювгич 9 орқали ювиб турилади. Бу схемада сув олинадиган сув оладиган аванкамера 6 да чўкиб қолган чўкиндиларни ҳаммасини ювгич 9 ювиб улгура олмайди. Чўкиндиларни тутгич галереяли ён томонга сув олиш. Сув остида ва унга яқин қатламларда кўп миқдорда йирик чўкиндилар оқизиб келадиган дарёлардан сув оладиган бу иншоотнинг конструкциясини ва ишлаш принципларини проф.Н.Ф. Данелия ўрганди. Юқоридаги тасвирланган (10 расм, а) сув олиш усулидан бу сув олиш усули кўндаланг циркуляция принциплари ҳамда тўсиқларни сўрилиб ўтиш ҳодисаларидан тўлароқ фойдаланиш принципига асосланганлиги билан фарқ қилади. Сув олиш иншоотларининг конструктив элементлари ва эксплуатацион тадбирлари билан сув оқимининг гидравлик структураси ўзгартирилиб ростлаб турилади. Бундай сув олиш иншоотларининг конструктив хусусиятлари ва асосий ҳисобий ўлчамлари 11 - расмда кўрсатилган.

11 - расм. Чўкиндиларни тутгич галереяли ён томонга сув олиш. 1-бош иншоот; 2-аванкамера; 3-эгри чизиқли остона; 4- канал; 5- аванкамеранинг ювгичи; 6- чўкинди тутгич галерея; 7-водослив ёки шпунтли тўғон; 8-понур; 9-сув ташлаш тўғонининг қўш затворлари; 10-бош иншоот панжараси; 11- бош иншоот затвори. Устидан сув қўйиладиган ёки затвор ўрнатиладиган тўғон 7 билан дарё тўсилади. Сув олиш иншооти 1 тўғоннинг сув ташлаш қисмига ёндоштирилиб қурилади. Сув олиш иншоотининг остига чўкиндиларни тутгич галерея 6 ўрнатилади. Бу галереянинг кириш қисми сув оқими остидаги чўкиндилар-нинг тўпланадиган ерида сув олувчи иншоотлардан юқорироққа қурилади. Канал 4 га кириш олдида эгри чизиқли остона 3 қурилади ва аванкамера 2 да чўкиб қоладиган чўкиндиларни ювгич 5 орқали дарёнинг тўғондан паст қисмига ташлаб юборилади. Бу конструкциядаги сув олиш иншоотларини дарёларнинг тоғ ва тоғолди қисмларида сув сарфи 5…130 м 3 /с гача ва тўғон олдидаги сувнинг чуқурлиги 2…8 м атрофида бўлганида қуриш тавсия этилади. Дарёнинг водий қисмида эса олинадиган сув сарфини 350…360 м 3 /с гача ошириш мумкин. Бу каби иншоотлар тугунини жойлаштириш ва элементларини ҳисоблаш Н.Ф. Данелия тавсиясига асосан бажарилади.

Тўғоннинг сув ўтказадиган қисми водосливли ёки затворли қилиб қурилиши мумкин. Тўғоннинг бу қисми тошқин сувларининг юз бериш эҳтимоли 5% га тенг бўлган сарфини ўтказиб юбориш учун ҳисобланади. Юқори бьефдаги нормал сув сатҳининг белгиси каналга сув сарфини олиш учун керак бўлган босимни ва ювиш галереяларида чўкиндиларни ювиш учун керакли сув тезлигини 4…7 м/с ҳосил қилиш назарда тутиб белгиланган. Дарёдаги сув сарфининг кўп қисми (50…80%) каналга олинадиган бўлса, тўғоннинг затвор ўрнатиладиган оралиқларининг остонаси пастки бьефда чўкиндиларнинг чўкиб қолиши натижасида дарё ўзани тубининг кўтарилишини назарга олиб, ўртача сатҳдан 1…1,5 м баланд қилиб қурилади. Чўкиндиларни ювиш тирқишлари сув олиш иншооти ёнига жойлаштирилади. Улар тошқин сувлари, юқори бьефда чўкиб қолган чўкиндиларни ювиш ва сув остида оқиб келадиган турли жисмларни пастки бъефга ўтказиб юбориш учун хизмат қилади. Сув оқимида керакли гидравлик структура ҳосил қилиш учун ювиш оралиқларининг затворларини сув олиш фронтига мумкин қадар яқин қилиб ўрнатиш тавсия этилади. Бош иншоот, яъни сув олиш оралиқлари фронти ва остонаси тўғон ўқига нисбатан α = 90…115 0 бурчак ҳосил қиладиган қилиб битта чизиқда жойлаштирилади. Бош иншоотнинг сув кирадиган фронтининг кенглиги B юқори бьефда сув сатҳи нормал бўлганда ва сув оқимининг иншоотга кириш вақтидаги тезлиги 1,5…2,0 м/с бўлиши кераклигини назарга олиб гидравлик ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Бош иншоотнинг аванкамераси олдида эгри чизиқли остона, қўшимча ювиш дарвозаси ўрнатилади ва бош каналга кириш олдида затворлар ўрнатилади. Сув олиш фронти олдидаги остонанинг баландлиги унда галерея жойлаштирилишини ва галереянинг баландлигини эса юқори бьефи сув сатҳи нормал бўлганидаги чуқурлиги H ни назарда тутиб белгиланади,

h гал = (0,25...0,33) Н лекин конструктив мулоҳазаларга асосан 1 м дан кам қилиб олинмайди. Чўкиндиларни тутгич галереянинг ҳисобий сув сарфлари ∑ Q гал = (0,5...1,0) Q кан га тенг қилиб олинади. Галереянинг сони 2 та дан кам бўлмаслиги лозим. Галереянинг кенглиги ҳисобий сув сарфини ўтказишни назарда тутиб аниқланади: , бунда ϑ гал - галереядаги сув оқимининг ўртача тезлиги. Бу тезлик чўкиндиларнинг дарёдаги сув оқизадиган тезликдан 2,0…2,5 марта ортиқ бўлиши шарт. Галереянинг пастки бьефдаги чиқиш бурчаги дарё оқимига нисбатан θ = 15...30 0 атрофида бўлиши лозим. Ювиш галереяларининг туби тўғоннинг понур қисми сатҳ белгисига тенг қилиб жойлаштирилади. Галереянинг кириш ва чиқиш қисмларига затвор ўрнатилади. Галереяларнинг ички юзалари емирилишга чидамли материаллар билан, масалан, гранит, пўлат, чўян плиталар ва ҳоказолар билан қопланади. Каналга бериладиган сув сарфи катта оралиқда 5 дан 150 (600) м 3 /с гача ўзгаради ва сув чуқурлиги сув олиш фронтида 2…8 м бўлади. Сув кам бўлган даврларда чўкиндиларни галерея орқали ювиш учун шу даврдаги сув сарфининг 2…3% сарфланади. Ювувчи галереяли ён томонга сув олиш. Бундай иншоотларда сув винтсимон ҳаракат қилади (12 - расм, а). Сув олиш иншооти остида конуссимон галерея 2 қурилади. Унинг паст томонидан чўкиндиларга бой бўлган сув оқими кириши учун бўйлама тирқиш ўрнатилади. Галерея ўқи бўйлаб йўналган оқимнинг илгариланма тезлиги ва галереяга киришда оқимнинг тирқишдан ўтишда ҳосил бўладиган тангенциал тезлиги қўшилиши натижасида сув винтсимон ҳаракат қилади. Сувнинг винтсимон ҳаракати унинг чўкиндиларни оқизиш қобилиятини оширади. Аммо сувда оқизиқлар ва йирик заррачали чўкиндилар бўлса, бундай иншоот эксплуатациясини қийинлаштиради.

12 - расм. Ювувчи галереяли ён томонга сув олиш: а-тубдаги йўналтирувчи қурилмалар ёрдамида винтсимон ҳаракат ҳосил қилувчи; b-эгри чизиқли келувчи канал билан. 1- тўғон, 2- кириш қисми тирқишли конуссимон галерея; 3-эгри чизиқли келувчи канал; 4- тубдаги йўналтирувчи нов; 5- сув олиш иншооти; 6- ташлаш иншооти; 7-ювувчи галерея затвори. Эгри чизиқли келувчи канал билан ён томонга сув олиш (12 - расм, b) Бундай турдаги сув олиш Б.Е.Веденеев номли ВНИИГ томонидан ишлаб чиқилган. Унда туб чўкиндиларга қарши курашишда оқимнинг кўндаланг циркуляцияси қўлланилади ва у эгри чизиқли канал 3 ва чўкиндиларни ушлаб қолувчи нов 4 да ҳаракат қилиши туфайли ҳосил бўлади. Канал 3 оқим ўқига 45 0 бурчак остида ва кириш қисми остонасиз ўрнатилади. Каналнинг пастки бьефга чиқиш қисмида канални ювишда ташланадиган сув сарфини ростлаш учун щит 6 ўрнатилади. Остонаси баландлиги 0,7 м бўлган очиқ сув олиш иншооти 5 эгри чизиқли каналнинг охирги қисмида жойлаштирилади. Тубдаги йўналтирувчи нов туб чўкиндиларни ушлаб қолиб уларни пастки бьефга ташлайди. Ювувчи сув сарфи каналга олинадиган сув сарфини 10% ни ташкил этади. Бу турдаги сув олиш унча самарали эмас, чунки чўкинди тизмалари юқори бьефдан

тубдаги йўналтирувчи новга томон ҳаракат қилади ва оқимда чўкиндиларни кўп бўлиши уни ишдан чиқариши мумкин. Эгри чизиқли канал кириш қисмини нотўғри жойлаштирилиши унинг бош қисмида ноқулай циркуляция йўналишларини ҳосил қилади, ҳамда бундай сув олиш самарадорлигини камайтиради. Фронтал сув олиш Фронтал сув олишда сув сув олиш иншоотига фронтал ҳолда келади, яъни унинг йўналиши дарё оқими ҳаракатининг асосий йўналиши билан мос келади. Фронтал сув олинганда оқимнинг фақат чўкиндилари кам бўлган устки қатламидан сув олинади, туб чўкиндиларга бой пастки қатламдаги йирик чўкиндилар пастки бьефга ювиб юборилади. Туб чўкиндиларга қарши курашиш учун оқимнинг гидравлик структураси хусусиятларидан фойдаланилади. Чўкиндиларни гидравлик ювиш шароити бўйича сув олиш гидроузеллари фронтал ва ён томонга ювиб сув олиш турларига бўлинади. Фронтал сув олиш иншоотларини чўкиндиларга қарши курашувчи қурилмалари конструкцияси бўйича икки ярусли, йўлакли, чўкиндиларни ушлаб галереяли, кўндаланг циркуляцияни ҳосил қилувчи қурилмалар билан ва ҳ.к ларга бўлинади. Чўкиндиларни фронтал ювиб фронтал сув олиш. Нов орқали сув олиш (13 - расм, а). Дарёнинг тоғ олди участкаларида олинадиган сув унча кўп бўлмаган ҳолларда бу усулдан фойдаланиш мумкин. Бу иншоот тошқин сувларини ўтказиб юбориш учун оралиқлари кенг бўлган сув димловчи тўғон 1 ва сув олинадиган икки ярусли бир нечта кичик оралиқлардан иборат бўлади.

13 - расм. Чўкиндиларни фронтал ювиб фронтал сув олиш иншоотлари: 1-тўғон; 2-ювиш тирқиши; 3-темир-бетонли нов; 4-канал; 5-кириш остонаси; 6-йўлак; 7-ажратувчи девор; 8-бош иншоот. Юқоридаги иккинчи ярус орқали сув темир-бетон нов 3 га сув киради ва ундан қувур орқали бош канал 4 га ўтади, пастки ярус 2 орқали чўкиндиларга бой қатлами пастки бьефга ўтказиб юборилади. Сувнинг бўйлама тезлигини ҳосил қилиш учун нов туби нишаблиги ҳисобланади. Сувдаги муаллақ зарралар каналдаги тиндиргичларда ушлаб қолинади. Нов орқали сув олиш гидроузелларни сув олиш коэффицтентлари кичик бўлган тоғ олди дарёларида қўлланилади. Йўлак орқали сув олиш (13 - расм, b) Ирригация амалиётида бу тартибда сув олиш кенг тарқалган. Бош иншоот 8 нинг олдидаги йўлак 6 дарёдан ажратувчи девор 7 билан ҳосил қилинади. Унда йирик чўкиндилар чўкади ва уларни тўғондаги махсус ювиш оралиқлари 2 орқали кўп сув сарф қилиб катта тезлик билан пастки бьефда ювиб чиқариб юбориш учун қулай шароит туғилади. Бу схемада сув олинганида сув йўлакка фронтал ҳолда киради ва сувда оқиб келадиган чўкиндилар ажратувчи деворнинг таъсири остида бош иншоот томонга оғиб, бош каналга киради, бу эса ушбу конструкциянинг камчиликларидан ҳисобланади.

Дарёнинг тоғолди участкаларида, чўкиндиларни ювиш учун сув сарфи етарли бўлган ҳолларда йўлак орқали сув олишдан фойдаланилади. Бироқ шу конструкцияда қурилган иншоотлар яхши ишламайди. Йўлакнинг чўкиндилардан яхши тозаланмаслиги, уни ювишда сувнинг лойқаланиши, чўкиндиларни каналга кириши, ювиш оралиқларининг пастки бьефларини сифатли қилиб мустаҳкамлаш ва ҳоказолар бу хилда сув олишнинг камчиликларидан ҳисобланади. Йўлак орқали сув олиш иншоотларининг ишлашини яхшилашга оид кўпгина таклифлар киритилган. Бу таклифлар оқимнинг устки ва пастки қатламларида йўналтирувчи тизимларни қўллаш, тўғон ва ювиш оралиқларидан затворларни маълум тартибда очиш-ёпиш ва ҳоказоларга асосланган. Эгри чизиқли нов ва тубда ўрнатилган ювиш галереяли икки ярусли сув олиш (Эльсден тури); (4.13 -расм, d). Дарёнинг тоғ олди ва текис қисмларининг тўғри чизиқли ўзанларида қўлланилади. Бундай гидроузелларнинг ишлаш принципи сув оқимининг вертикал қатламланишига асосланган. Бунда қатламлар бир-бири билан аралашиб кетади ва уларнинг чўкиндиларга бой бўлган пастки қатлами ювиш тирқишлари орқали пастки бьефга ташлаб юборилади, муаллақ чўкиндилари бўлган юқори қатлам эса эгри чизиқли новлар орқали каналга ўтади ва водий қисмида ўзанда тўғоннинг ёнида қурилади. Дарёдаги сув оқими тўғонннинг сув олиш фронтида, бош иншоот остонасига тенг баландликда, горизонтал девор 5 билан юқори ва пастки қатламга ажратилади. Юқори қатламдаги сув эгри чизиқли новлар 3 орқали канал 4 га оқиб ўтади, чўкиндиларга бой остки қатламдаги сув ювиш галереялари 2 орқали пастки бьефга ўтказиб юборилади. Бу турдаги сув олишнинг: йўлак ёрдамида, йўлаксиз ва уч ярусли сув олиш каби бир неча вариантлари мавжуд. Уч ярусли сув олиш иншоотининг остки яруси орқали йирик чўкиндилар ювилади, иккинчи ярус орқали каналга сув олинади ва учунчи ярус орқали тошқин сувлари, муз парчалари, сузгичлар ва ҳоказолар пастки бьефга ташлаб юборилади. Бу иншоотларнинг

қўйидаги камчиликлари мавжуд: чўкиндиларни ювиш вақтида сув лойқаланиб каналга киради, тўғоннинг сув ўтказадиган фронти сиқиқ бўлади, эгри чизиқли новни икки ярусли қилиб қуриш мураккаб, дарёдан оқиб келадиган сузгичларни пастки бьефга ўтказиб юбориш қийин ва ҳоказолар. Туб чўкиндиларни ён томонга ювиб фронтал сув олиш. Бундай сув олишнинг хилма-хил схемалари таклиф этилган, улар алоҳида иншоотларнинг конструктив хусусиятлари, жойлашуви, оқимнинг гидравлик структураси ҳосил қилиш ва фойдаланиш принциплари асоси билан фарқланади. Сув келувчи эгри чизиқли сунъий узан ҳосил қилиб сув олиш (14 - расм, а). Бу схемада дарёларнинг тоғ олди учасикаларда катта миқдордаги сув олишда фойдаланиш тавсия этилади. Бу схемада сув олиш фарғона туридаги ёки фарғонача сув олиш деб ҳам аталади. 14 - расм. Чўкиндиларни ён томонга ювиб фронтал сув олиш: 1- тўғон; 2-бош иншоот; 3-канал; 4 – Г-шаклидаги эгри чизиқли остона; 5- оддий эгри чизиқли устидан сув ўтказиладиган остона; 6-дюкер; 7- йўналтирувчи дамбалар; 8-сув урилма қудуқ. Фарғонача сув олишда каналга туб чўкиндиларни ўтказмасликни таъминлаш учун кўндаланг циркуляциядан фойдаланилади. Уни ҳосил қилишда келувчи ўзан планига эгри чизиқли шакл берилади, унинг кенглиги

эса турғун ўзан кенглигига тенг қилиб олинади. Сув олувчи иншоотни қирғоқнинг ботиқ томонига жойлаштирилади. Сув олувчи тўғон таркибига қуйидагилар киради; келувчи эгри чизиқли ўзан; затворлар билан жиҳозланган сув ташловчи тўғон; тўғоннинг ботиқ томонига бирлашган ҳар хил конструкцияли сув қабул қилувчи остона, улар ёрдамида сув олинади ва сўнгра ростлагич орқали сув каналга ўтади. Сув қабул қилувчи остона дарё тубидаги (понурдан) 1,5...2 м баландда жойлаштирилади. Ростлагич олдида қўшимча Г-шаклидаги эгри чизиқли остона ўрнатилади. Бу остона кўндаланг циркуляцияни кучайтиради, сув остида оқиб келаётган чўкиндиларни тўғон оралиқлари орқали дарёнинг пастки бьефига ўтказиб юборади. Бу оралиқлардаги водослив остонасини понур сатҳида жойлаштирилади, бу эса эгри чизиқли ўзан бўйича ҳаракат қилаётган чўкиндилар билан бирга оқимни қаршиликка учрамасдан ташлаб юборишини таъминлайди. Фарғонача сув олишда бир вақтнинг ўзида каналга сув олиш билан бирга сув ташловчи тўғон орқали сув пастки бьефга ташланса энг самарали ишлайди. Иншоотни эксплуатация қилиш шуни кўрсатадики, сув олиш коэффициенти 0,6 бўлганда 1,5 дан 3,5 % гача туб чўкиндилар каналга ўтади. Фарғонача сув олишда сувни бир томонга олиш мумкин, чунки кўндаланг циркуляция туфайли чўкиндилар ботиқ қирғоқдан қавариқ қирғоқ томон ҳаракат қилади ва чўкиндилар бир томонга тўпланиб қолади. Шу сабабли қавариқ қирғоқдан сув олиш имконияти бўлмайди. Сувни бошқа қирғоққа узатиш зарурати туғилса, сувнинг бир қисми ботиқ қирғоқдан дюкер ёки бошқа сув ўтказувчи иншоот орқали бошқа қирғоққа узатилади. Будай турдаги сув олиш Ўрта Осиёнинг бир қатор дарёларида қурилган (Қорадарё, Сох, Чирчиқ, Зарафшон, Ангрен) ва бир неча йиллар давомида бош каналларга туб чўкиндилар ўтиб кетмаслиги таъминлаб самарали ишлаб келмоқда. Фарғонача сув олишнинг асосий ютуқлари – уларнинг конструкцияси оддийлиги ва эксплуатацияси ишончлилигидир; тўғондан ташланадиган сув сарфи оқиб ўтилишининг гидравлик шароитлари ёмонлашуви ва дарёда

нисбатан катта ҳажмдаги бошқарадиган (йўналитирувчи дамбалар қуриш, қирғоқларни қирқиш ва ҳоказолар) ишлар барпо этиш уларнинг камчиликларидан биридир. Эгри чизиқли тўғонни планда қийшиқ жойлаштириб сув олиш (14 расм,b) Бу схемадан дарёнинг тор еридан кенг водийга чиқиш олдида сув олиш иншоотларини қуришда фойдаланиш мумкин. Тўғоннинг бош иншоот 2 га ёндошган иккита оралиғи сегментли затвор ўрнатилади. Бу затворларнинг тепаларига турли оқизиндиларни ва муз парчаларини пастки бьефга ташлаб юбориш учун уркач ўрнатилади. Тўғон бош иншоотга нисбатан қийшиқ қилиб ўрнатилса, сув оқими ён томонга сув олиш схемасидек оқиб ўтади ва натижада юқори бьефда кўндаланг циркуляция ҳосил бўлиб сувдаги туб чўкиндилар тўғоннинг сув ташлаш оралиғига йўналтирилади. Бундан ташқари, баландлиги 1,5 м бўлган ўтказилмайдиган эгри чизиқли остона 5 чўкиндиларни бош иншоотга ўтказмайди. Иккинчи томондаги қиғоққа сув тўғон флютбетига жойлаштирилган дрюкер 6 орқали ўтказилади. Сув дюкерга бош иншоотнинг ўнг томонидаги оралиқ орқали олинади. Тўғонни стрелкасимон ўрнатиб икки томонга сув олиш (14 - расм, d). Ишлаш принципига кўра юқорида баён қилинган сув олиш схемасидан фарқ қилмайди. Сув олишнинг охирги схемалари (14 -расм, b, d) техник иқтисодий (тўғон узунлиги анча катта, конструкцияси ва уларни эксплуатация қилиш мураккаб нуқтаи назаридан улар амалда кенг қўлланилмайди. Чўкиндиларни ён томонга ушловчи галереяли фронтал сув олиш (15 расм). бундай сув олиш тури вертикал тўсиқдан сув сув оқимини суйрилиб ўтиш принципига асосланган бўлиб, проф. Н.Ф.Данелия томонидан ишлаб чиқилган. Бу турдаги иншоотлар билан сув остига яқин бўлган қатламлардаги йирик чўкиндилар кўп бўлган дарёлардан бир томонгагина эмас, балки ҳар иккала томонга сув олиш мумкин. Сув олувчи иншоот дарёга кўндаланг қилиб ўрнатилган водосливли тўғонга ёки затвор ўрнатилган оралиқлар 1га эга. Бош иншоотга сув кирадиган оралиқ 10 ва тўғоннинг ювиш қурилмаси 5 ажратувчи девор 15

билан ҳосил қилинган йўлак 13 да жойлаштирилади. Сув икки томонга олинадиган бўлса бир томонга очиқ канал билан, иккинчи томонга эса тўғон ичида ёки тўғоннинг босимли олди томонидан ўтказилган дюкер орқали узатилади. Сув олувчи каналлар затворлари 8 олдида баландлиги 1 м ли эгри чизиқли остона 9 жойлаштирилади, улар чўкиндиларни ювиш тирқишлари 7 га йўналтирилади. Бундай иншоотларнинг ишлаш принциплари қўйидагидан иборат. Тўғон ювиш тирқишларининг затворлари 5 тушуриб кўйилганда, улар олдидаги сув юза қатлами тескари томонга ҳаракат қилади. Бу тескари ҳаракат қилаётган сув оқими дарёдан йўлакка оқиб келаётган сув ва ундаги чўкиндилар билан тўқнашиб, уларни ювиш галерея тирқиши 12 олдида тўхташга мажбур қилади. Мана шу икки қарама-қарши ҳаракат тўқнашган ерда ювиш галереяси томон йўналган винтсимон ҳаракат ҳосил бўлади. Бунинг натижасида йўлакка сув билан кирган чўкиндилар тўхтовсиз равишда ювилиб туради.

15 - расм. Чўкиндиларни ушловчи галереяли икки томонга сув олиш: а-план; b-кесимлар; 1-водосливли тўғон; 2- чўкинди тутгич галерея; 3- галереянинг назорат қудуқлари; 4-галереядан чиқишдаги затворлар; 5- йўлакдаги ювувчи тирқишларнинг қўш затворлари; 6-шандорлар учун пазлар; 7-ювгич затворлари; 8- бош канал затворлари; 9-эгри чизиқли остоналар; 10- сув қабул қилгич затворлари; 11- олиб қўйиладиган панжара; 12галереяга киришдаги затворлар; 13-йўлак; 14- йўналтирувчи девор; 15- ажратувчи девор; 16-сув ўтказувчи дюкерлар. Иншоотнинг жойлашуви ва унинг ўлчамлари проф. Н.Ф.Данелия тавсиясига асосан бажарилади. Йўлакнинг кенглиги сув оладиган тирқишларнинг ўлчамлари B ўнг ва B чап ни назарга олиб белгиланади: B й =( 0,8,,,1,2 )( В ўнг + В чап ) (4.14) Бундан ташқари, йўлакнинг кенглиги дарёда тошқин бўлган вақт учун қўйидаги нисбат билан текшириб курилади: B q й * й ≥ B q й * дарё

Йўлакдаги сувнинг ўртача тезлиги ϑ й = (0,8…0,9) ϑ дарё қабул қилинади. Йўлакдаги сувнинг сарфини сув оладиган канал сарфи билан ювиш сарфининг йиғиндисига тенг қилиб олинади: . Йўлакнинг ювиш галереясининг юқорисидаги сувнинг чуқурлиги қўйидаги формуладан топилади: (4.15) Сувнинг йўлакдаги қолган ( Н − h ) қисмини чўкиндилар тўлдиради (НДС да йўлакдаги ювиш затворлари олдидаги сув чуқурлиги). Сув қабул қилинганда сувнинг тезлиги ёки йўлакдаги сув тезлиги тенг қилиб, ёки ундан бироз кичик (1,5…2,0 м/с) қилиб олинади. Дарёнинг сел келадиган участкаларида бу схемадаги сув олиш иншоотларини қуриш тавсия этилмайди. Дарёда сув кам бўлган вақтларда барча суғориш ва энергетика эҳтиёжлари учун олинадиган вақтларда чўкиндиларни ювиш учун дарё оқимининг 2…3% сув сарфи сарф қилинади. Йўлак-тиндиргич орқали сув олиш (16 - расм, а). Йўлак тиндиргичга кириш олдида ювиш галереяси 2 жойлаштирилади, бу галереялар чўкиндиларни тутиб қолиб, уларни пастки бьефга ўтказиб юборади. Галереяда сув винтсимон ҳаракат қилади. 16 - расм. Йўлак орқали фронтал сув олиш:

а-йўлак- тиндиргич орқали сув олиш; b-эгри чизиқли сув орқали сув олиш; 1- тўғон; 2- тубдаги бош нов ёки галерея; 3- ажратувчи деворлар; 4-йўлак- тиндиргич камераси; 5-канал; 6-бош иншоот; 7-чўкиндиларни ушловчи ва чиқариб юборувчи тубдаги галереялар; 8ювувчи тирқиш; 9-тубдаги галереялар затворлари; 10-кириш остонаси; 11-фронтал эгри чизиқли канал; 12-бурилишли пассайган қисм; 13-бурилиш охиридаги чиқиқ; 14-ясси затвор; 15-остонали сув қабул қилгич; 16- ташлаш тирқишилари; 17-ташлаш галереяси. Йўлак уч камерага бўлинади, ҳар қайси камеранинг ўртасида ва охирида мустақил ишлайдиган галереялар ўрнатилади. Бундай конструкция тиндиргичнинг ҳар-хил камераларини гоҳ каналга сув беришни гоҳ навбатманавбат уларни ювиш учун имкон беради. Учунчи камерада ювиш ва тошқин сувлари бир қисмини ўтказиш учун ювиш тирқиши кўзада тутилади. Эгри чизиқли йўлак орқали фронтал сув олиш (16-расм, b) Бу усулда сув олишда чўкиндиларга қарши кураш кўндаланг циркуляция бурулиш этак қисмида поғона (уступ) ёрдамида ҳосил бўладиган уюрмали горизонтал валецдан фойдаланишга асосланан. Сув олувчи гидроузел паст босимли тўғон 1, махсус конструкцияли фронтал эгри чизиқли йўлак 11, кириш остонаси 10, сув қабул қилгич 15 ва канал охиридаги ювувчи қурилмалар 16 дан ташкил топган. Унинг камчиликларига чўкиндиларни ювиш тирқиши чегарасидан ўтиб кетиши, сув олиш коэффициенти камлиги, гидроузел иншоотларини жойлаштириш ва конструкцияларининг мураккаблиги, эксплуатация шароитларининг нисбатан қийинлиги киради. Панжарали-тўғонли сув олиш гидроузеллари Умумий маълумотлар. Панжарали деганда шундай сув олиш тушуниладики, унда кетувчи каналга сув олиш маълум бир чуқурликдан (масалан, дарё тубидан) сув қабул қилгич кириш қисмида ўрнатилган

панжара орқали амалга оширилади. Бундай гидроузеллар дарёнингн тоғли участкаларида қўлланилади. Тоғ дарёлари ўзига хос гидрогеологик хусусиятларга эга. Булар қаторига қўйидагиларни киритиш мумкин: 1) тошқинларнинг тез келиши ва қисқа давомийлиги; 2) сув оқими тезлигини катта бўлиши, баъзи бир ҳолларда 3…4 м/с дан ортиқ бўлиши; 3) тошқин даврида оқимда муаллақ ва туб чўкиндиларнинг кўп бўлиши, баъзида уларнинг катталиклари 0,5 м дан йирик бўлиши; 4) баъзи бир дарёларда лой- тош аралашмали оқимларнинг пайдо бўлиши; 5) сув юзасининг бутунлай музламаслиги ва муз парчаларининг ҳосил бўлиши, тез оқимларни ва ёйилиб оқадиган сайёз жойларни ҳосил бўлишга имкон яратади. Гидрогеологик шароитлари ўхшаш бўлган дарёлар Кавказда, Қозоғистонда, Қирғизистонда, Тожикистонда ва бошқа жойларда учрайди, бу дарёлар тоғлардаги қор ва музликлар эриши натижасида тўйинади. Панжарали-тўғонли сув олиш гидроузелларини жойлаштириш тоғ дарёларининг ўзига хрс хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, табиий гидравлик ва гидрогеолгик шароитларни имкон даржасида бузмаган ҳолда мослаштирилади. Бунинг учун сув олиш остонаси сатҳ белгиси сув ташлаш тўғони сатҳ белгиси каби паст сатҳ белгиларида, дарё туби сатҳ белгисига яқин жойлаштирилади. Бундан ташқари тўғон створида ва унга яқинлашишда ўзан сиқилиши чегараланади ва шу билан бирга келувчи турғун ўзан таъминланади. Панжарали-тўғонли сув олиш иншоотларини бирлаштирилган (бирга қўшилган) иншоотлар турига киритиш мумкин, чунки сув ташловчи тўғон фронтининг бир қисми бир вақтнинг ўзида сувни қирғоққа элтувчи сув олувчи иншоот сифатида ҳам ишлатилади. Сув ташлаш тўғонининг шу қисми сув олиш ва уни каналга узатиш учун фойдаланилади, уни панжарали деб аталади. Унда устига панжара ўрнатган галереялар жойлаштирилади. Тўғоннинг бошқа қисми юқори бьефда пастки бьефга сув ташлаш учун хизмат қилади ва у амалий профилли ёки кенг остонали водослив кўринишида бўлади. Тўғоннинг бу қисмида ҳеч бўлмаганда тўғон тепасидан

сув автоматик қўйиладиган бир оралиқ бўлиши керак. Уни НДС (нормал димланган сатҳ) да жойлаштирилади ёки ҳисоб бўйича аниқланиб минимал сув сарфини ўтказишдан келиб чиққан ҳолда пастроқда жойлаштирилади. Панжарали сув олиш турлари. Махсус адабиётларда панжарали тўғонли сув олиш иншоотларининг жуда турлари келтирилган. Бундай сув олиш иншоотларининг 30 дан ортиқ турлари мавжуд. 17 - расм. Тўғоннинг сув олувчи панжара қисмини жойлаштириш схемаси: а- бир томонга сув узатишда ҳамма сув ташлаш фронти бўйича; b-бир томонга сув узатишда сув ташлаш фронтининг ўртасида; d) бир томонга сув олишда ён деворга (қирғоққа) туташган; e-икки томонга сув узатишда ҳамма сув ташлаш фронти бўйича; fикки томонга сув ташлаш фронтининг ўртасида; g-икки томонга сув узатишда ён деворларга (қирғоқларга) туташган; 1-тўғоннинг сув олувчи қисми; 2-тўғоннинг сув ташлаш қисми. Сувни олиш усули ва конструктив хусусиятлари бўйича панжарали тўғонли сув олиш иншоотларини учта асосий гуруҳга бирлаштириш мумкин: 1) панжарали-тубдан; 2). қатламларга бўлиb-панжарали; 3). Н.Я.Андрейчук тизими. Панжарали тўғонли сув олиш иншоотлари бир томонга ёки икки томонга сувни ўзатиш мумкин. Панжарали сув олиш қисми гидроузел сув ташлаш фронтининг ҳамма ёки унинг фақат бир қисимини эгаллаши мумкин. Уни 17 - расмда келтирилган схемалардан бири бўйича жойлаштириш мумкин.

Панжарали тубдан сув олиш. Бундай турдаги сув олишнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки сув ташлаш фронтининг таркибий қисми бир вақтнинг ўзида сув олиш ва қисман пастки бьефга сув ташлаш учун фойдаланилади. Фақат дарёдаги ҳамма сув сарфи каналга олинса, гидрроузел пастки бьефига сув ташланмайди. Галереяга олинадиган ва тўғон панжара қисми орқали пастки бьефга ташланадиган сув сарфлари нисбати ҳисоб бўйича аниқланади. Панжарали-тубдан сув олиш иншооти конструкцияси 18 - расмда кўрастилган. Бундай сув олишда гидроузел тўғони уч қисмдан: сув ташловчи, панжара ва ювувчи камерадан ташкил топади. 18 - расм. Ювувчи камерали панжарали-тубдан сув олиш 1-панжара ўрнатилган тубдаги галерея; 2-ювувчи камера; 3,4-ювувчи камеранинг юқори ва пастки затворлари; 5-ростлагич; 6-сув ташлаш тўғони; 7-канал. Тўғоннинг панжара ўрнатилган оралиқларидан ўтадиган сувнинг бир қисми ёки ҳаммаси панжара орқали галерея 1 га тушади. Галереядан сув 3 ва 4 затворлар ўрнатилган ювувчи камера 2 га оқиб ўтади. Бу камерада панжарадан ўтиб келган қум ва майда тошлар пастки бьефга ташлаб юборилади ва тоза ростлагич 5 орқали канал 7 га ўтказиб юборилади. Сув ташлаш тўғони пастки бьефга сувни ўтказиш, сузиндиларни ташлаш, ҳамда

юқори бьефда тўпланиб қолган чўкиндиларни ювиш учун хизмат қилади. Ювувчи камерани тўғоннинг панжара қисми билан оралиқ деворлар ўртасида жойлаштирилади. У галереядан тушган чўкиндиларни ювиш ва юқори бьефда панжара оралиғида яқинида тўпланган чўкиндиларни ювиш учун хизмат қилади. Галереянинг кўндаланг кесими тўғри бурчакли, учбурчакли, доравий, кўп бурчакли ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. Галереядаги тезлик панжара орқали галереяга тушган туб ва муаллақ чўкиндиларни оқизиб кетишини таъминлаши керак. Сув галереядан ён девор билан туташган аванкамерага ўтади. Галереяга ҳисобий сарфни ўтишини ҳисобга олиб, сувни гидроузел пастки бьеф томон йўналиши бўйича аванкамера чегарасида автоматик сув ташлаш ўрнатилади. Автоматик сув ташлашнинг мавжуд-лиги, каналга ҳисобий сув сарфларини ўтказишни таъминлайди ва уни тўлиб кетишига йўл қўймайди. Панжара оралиғидан ўтадиган йирик чўкиндиларни ювиш учун аванкамерадан шағал (қум) тутгич сифатида фойдаланиш мумкин. Сув камчил пайтларда (тоғ дарёларида бу қиш ойлари бўлади) сувни тўғоннинг панжара қисмидан бир оз узоқда жойлашган қиш пайтида сув олиш ростлагичи орқали олиш мумкин. Галереяни ёпадиган панжаралар металдан, камдан-кам ёғочдан бажарилади. Бўлиши мумкин бўлган панжара стерженларининг кўндаланг кесимлари 17 - расмда келтирилган. Панжарали- тубдан сув олишнинг гидравлик ҳисоби бўйича тўғон панжара қисмининг узунлиги ва галерея ўлчамлари аниқланади (19-расм). Ҳисобда тўғон панжарали қисмидан қуйидаги сув сарфи ўтади деб шарт куйилади Q пан = (1,25...1,50)Q кан (4.16) бунда Q кан - тиндиргични (агар мавжуд бўлса) ювишни ҳисобга олган ҳолда каналга бериладиган сув сарфи.

19 - расм. Панжарали-тубдан сув олиш гидроузели галереяси ҳисоби схемаси. Панжаранинг пландаги ўлчамлари қуйидаги формуладан аниқланади: (4.17) Бунда p = S / ( S + d ) - тирқишлар коэффициенти; S - панжара стерженлари орасидаги масофа; d - панжара стерженлари қалинлиги; µ панжарани нишаблигига боғлиқ бўлган сарф коэффициенти: i = 0,1бўлганда µ= 0,6...0,65, i = 0,2 бўлганда; µ= 0,55...0,6 K иф - панжаранинг ифлосланиш коэффициенти; хомаки ҳисоблар учун K иф = 0,9 қабул қилиш мумкин; l кан ва b пан - панжара узунлиги ва кенглиги; h ўр -панжара ўртаси бўйича ўртача чуқурлик. h ўр -қийматини аниқлашда қуйидаги бошланғич ҳолатлар учун тадқиқот ишлари асосида олинган боғланишлардан фойдаланилади. (18 - расм). Галерея бош қисми олдида сув чуқурлиги H га тенг бўлганда, панжара олдида бошида биринчи критик чуқурлик ҳосил бўлади h 1 кр = 0,47. q 13/2 (4.18) бунда: q 1 = Q пан / l пан га тенг бўлган панжарага келишдаги солиштирма сарф. Галереяга сув срафининг бир қисми олинганда панжарада иккинчи критик чуқурлик ҳосил бўлади. h 1 кр = 0,47. q 2 2/3 (4.19) бунда q 2 = (Q пан − Q кан )/ l пан га тенг бўлган панжарадан кейинги солиштирма сарф. Ўртача чуқурлик қўйидаги формуладан аниқланади: h ўр = 0, 81 ( h 1 кр + h 2 кр ) /2 (4.20)

(8.17) формулада l пан ва b пан қийматлари ноъмалум. Жойлаштириш шароитларидан келиб чиққан ҳолда олдин панжара узунлигига қиймат берилади ёки уни қўйидаги формуладан аниқланади Q кан lпан = (4.21) q naн Бунда q пан - 1м панжара узунлигига тўғри келувчи солиштирма сарф, 0,5 дан 1 м 3 /с ва ундан кўп қабул қилинади. Стерженларнинг статик ишлаш шароитидан келиб чиққан ҳолда панжара кенглиги 2…2,5 м дан катта қабул қилинмайди. Панжара ўлчамлари НДС да аниқланади. Галереяни ҳисоблашда унинг кўндаланг кесим юзаси аниқланади. Галереяда сув ҳаракати ўзгарувчан массада содир бўлади ва буни ҳисоб қилишда инобатга олиш зарур. Траншеяда босимсиз ҳаракат ҳосил бўлиб, чўкиндиларни оқизиб кетиш учун қўлай шароит таъминланади. Панжарали тубдан сув олишда галереяга кўп миқдордаги чўкиндиларнинг кириши унинг камчилиги ҳисобланади. Сув олувчи галереяга панжаранинг бошқа конструкцияни қўллаб, масалан қовурғали, туб чўкиндиларнинг киришини сезиларли даражада камайтириш мумкин. Водослив фронтида затвор оралиқ ўрнатилиб панжарали-тубдан сув олиш. Бундай конструкциядаги сув олиш иншоотларининг турли схемалари Р.Д.Жулаев ва А.И.Ариковалар томонидан тавсия этилган (20 - расм). Бу схемаларда сув олишда чўкиндиларга қарши икки хил усул билан кураш олиб борилади: 1) юқори бьефда кўндаланг циркуляция ҳосил қилиб, сув остида оқиб келадиган чўкиндилар сув оладиган оралиқларга кирмасдан, тўғон ташлама оралиғи орқали пастки бьефга тушуриб юборилади; 2) сув оқими панжарага кирмасданоқ унда оқиб келадиган чўкиндиларнинг кўпчилик қисми чўкинди тутқич траншеялар ёрдамида тутиб қолиб, махсус йўллар орқали пастки бьефга ташлаб юборилади.

Бу ерда кўндаланг циркуляция ҳосил қилишнинг маълум усулларидан фойдаланилмайди, балки ўзан тенглигига қараб сув сарфини маълум миқдорда оқизиш йўли билан кўндаланг циркуляция ҳосил қилинади. Бунга тўғоннинг ташлама қисми 3 ни бутунлай ёки ундан бир қисмига остонали паст затворли оралиқлар 2 ўрнатиш йўли билан эришиш мумкин. Затвор ўрнатилган бу оралиқларнинг кенглиги шундай бўлиши керакки, дарёда ўртача сув тошқини келганда чўкиндиларни тортиш зонаси сув оладиган панжарали оралиқ-ларнинг кенглигидан кам бўлмаслиги шарт. Агарда тўғоннинг водосливли қисми 3 сув оладиган қисми 5 дан анча узун бўлса, водосливли қисмни затвор ўрнатилган қисмдан девор билан ажартилади. Бу девор 4 узунлиги келувчи узандаги сув чуқурлигининг ўн баравар қийматига тенг қилиб олинади. Тўғон деворлари қисмининг кенглиги тўғри белгиланса, муаллақ чўкиндиларнинг 90…95% сув оладиган галереяга кирмасдан пастки бьефга ташланиб юборилади. Чўкиндиларни галереяга тушишини камайтириш мақсадида затворли оралиқлардан ташқари яна чўкинди тутгичлардан фойдаланиш тавсия этилади. Бунинг учун Т.Г.Гегелия тавсия қилган қум-шағал тутгич ёки Р.Д.Жулаев ва А.И.Ариковалар тавсия қилган тирқишли қум-шағал тутгичлардан фойдаланиш мумкин. Чўкиндиларни затворли оралиққа йўналтириш мақсадида панжарали оралиқ олдида узунлиги панжара оралиғидан икки марта узун бўлган эгри чизиқли остона 7 ўрнатилади. П.А. Понернинг таклифига биноан чўкиндиларни ушлаб қоладиган траншея 6 даги чўкиндиларни, панжаранинг ости томонига ўрнатилган пульповодлар 1 орқали юборилади. Қувурли пульповодлар диаметри қум-шағал ушлаб қоладиган траншея панжара стерженлари орасидаги масофадан 3…5 марта катта қилиб олинади. Бу қувурлар бир-биридан (1,6 ... 2,0) h Тр масофасида ўрнатилади.

20 - расм. Затвор ўрнатилган оралиқлар ва чўкиндиларни тутгич траншеяли панжаралитубдан сув олиш: 1-қувур пультоводлар; 2-затворли оралиқ; 3-тўғоннинг водосливли қисми; 4- ажратувчи девор; 5- панжара билан ёпилган сув олувчи галерея; 6- чўкиндиларни тутгич траншея; 7-тубдаги эгри чизиқли остона; 8-панжара; 9-қиш фаслида сув оладиган оралиқ шандорлари; 10-аванкамера; 11-сув олувчи галереянинг чиқиш қисмидаги затвор; 12-водослив; 13- бош иншоот затворлари; 14-ювиш галереяси. Сув олувчи галерея 5 орқали келадиган майда чўкиндилар йиғувчи аванкамера 10 га оқиб келади ва тирқишли конуссимон ювувчи галерея 14 да винтсимон ҳаракат қиладиган оқим билан ювилади. Қишда сув оладиган оралиқ 9 ни қирғоқ билан туташадиган деворда жойлаштириш тавсия

этилади. Бу оралиқ стерженлари горизонтал жойлашган панжара 8 билан беркитиб қўйилади. Қатламларга бўлиб-панжарали сув олиш. Бу турдаги сув олиш иншоотлари суйри вертикал тўсиқдан ўтиш ва чўкиндилар тўсиққа яқинлашмасдан уни айланиб ўтиш принципига асосланган. Бу конструкциядаги сув олиш иншоотини проф. Н.Ф.Данелея ишлаб чиққан. Водослив тўғоннинг сув оладиган галереяси устида қуриладиган, тошқин вақтида сув остида қоладиган ичи бўш оралиқ деворлар 2 суйри вертикал тўсиқ вазифасини бажаради (21 - расм). 21 - расм. Қатламларга бўлиb-панжарали сув олиш. 1-тубдаги оқимлар; 2-тошқин вақтида сув остида қоладиган ичи бўш оралиқ деворлар; 3тубдаги тескари оқимлар; 4-водосливли тўғон; 5-ажратувчи девор; 6- пастки ярус панжаралари; 7-юқори ярус панжалари; 8-сув олувчи галерея охиридаги затворлар; 9каналнинг эгри чизиқли қисми; 10-салт ташламанинг ён томонидаги водосливи; 11-каналнинг ювиш қурилмаси; 12- тиндиргич бошидаги затворлар; 13-икки камерали тиндиргич; 14-тиндиргич ювгичининг затворлари; 15-канал; 16-тиндиргич ювгичи; 17-сув олувчи галерея; 18-понур.

Сув оқими бундай тусиқдан ўтиш вақтида оралиқ девор олди томонидан юқори босимли зона ҳосил бўлиши натижасида тубдаги тескари оқимлар 3 ҳосил бўлади. Бундай оқимлар оралиқ девор устидан сув оқиб тушган вақтларда ҳам сақланиб қолади. Бу тескари оқим асосий оқим билан учрашиб айланма ҳаракат ҳосил қилади, бунинг натижасида чўкиндиларни оралиқ деворлар ўртасидаги оралиқнинг ўрта қисмига йўналтириб, пастки бьефга ташлаб юбориш мумкин бўлади. Юқорида қайд қилинган циркуляция оқимининг ҳосил бўлиши натижасида оралиқ деворлар олдида ва уларнинг узунлиги бўйича ўзан остида йирик чўкиндилар бўлмаган эркин зона ҳосил бўлади. Оралиқларнинг иккала четидаги қисмида ўзан остидаги чўкиндилардан озод қисмида оралиқлари 6…12 мм бўлган панжаралар 6 зич қилиб ўрнатилади (пастки ярус) ва улар орқали сув галереяга ўтади. Бу панжаралар орқали дарёда сув кам бўлган вақтларда ҳам олинади. Йирик чўкиндилар оқадиган оралиқнинг ўрта қисми пўлат плита ёки темир-бетон плиталар билан беркитиб қўйилади. Оралиқ деворларнинг олд томонларда кўндаланг циркуляция ҳосил бўлиш учун у ерда панжаралар ўрнатилмайди. Йирик чўкиндиларнинг оралиқ девор тепасидан оқиб ўтадиган сув қатламларига қўшилишига шу циркуляция йўл қўймайди. Шунинг учун тошқин вақтида сув остида қолиб кетадиган ичи бўш оралиқ девор тепаларига стерженларнинг оралиқлари 20…40 мм ли йирик панжаралари 7 ўрнатилади (юқори ярус). Бу панжаралар орқали тошқин вақтида сув олинади. Сув галерея 17 дан эгри чизиқли канал 9 га келади. Бу канал охирида чўкиндиларни ювиш қурилмаси 11, сув сатҳларини автоматматик ушлаб турувчи ён томондаги водослив 10, тиндиргич 13 ва ювиш қурилмалари 16 жойлаштирилади. Қатламларга бўлиб-панжарали сув олиш иншоотларини дарёнинг тор тўғри чизиқли участкаларида қуриш тавсия қилинади. Агар улар эгри чизиқли участкада қуриладиган бўлса, иншоотлар қуриладиган жой ўзан ботиқ қирғоғининг радиуси бўйлаб жойлаштирилади. Дарёнинг иншоот олдидаги тўғри участкасининг узунлиги панжара ўрнатиладиган оралиқ

кенглигидан 4…5 марта ортиқ қилиб белгиланади. Тўғоннинг умумий қисмининг кенглиги ҳисобий тошқин сувларини ўтказиб юборишни назарда тутиб белгиланади, ўзаннинг қолган қисми грунтдан барпо этилган тўғон билан сув ўтказмайдиган қилиб беркитиб қўйилади. Қатламларга бўлиb-панжарали сув олиш иншоотларини дарёнинг тоғли, дарёнинг юқори тоғли участкаларида ва уларни тоғ олди участкаларида дарёдаги сув сарфи Q дарё = 0,2...500 м с 3 /, тезлик ϑ ўр =1…6 м/с ва нишаблиги i = 0,01…0,1 бўлганда қуриш тавсия этилади. Дарёдаги сув бир томонга олинадиган бўлса, сув сарфи 0,2…12 м 3 /с ва икала томонга олинадиган бўлса, икки марта кўп бўлиши мумкин. Cув остида кўмилиб қоладиган оралиқ устунларнинг кенглиги 2 а ва баландлиги h =( 0,6 ... 1,0 a ) , бунда a = 0,5 ... 0,75 м. Оралиқ деворлар орасидаги орaлиқларнинг кенглиги 2 а қилиб олинади ва бу оралиқ учта тенг қисмга бўлинади. Четдаги оралиқларнинг кенглигини 2 а қилиб олинади ва улар иккита тенг қисмга бўлинади. Оралиқ деворлар панжараларидан 1,5 а га тенг қилиб олдинга чиқариб қўйилади ва унинг олд қисми радиуси r = 0,75 a ярим айланма кўринишида олинади. Оралиқ деворларнинг устидан ўтадиган сувнинг максимал қалинлиги оралиқ девор баландлигига нисбатан 10 мартадан ошмаслиги керак. Иккала панжара секциялари олинадиган қилиб ўрнатилади. Пастки ярус панжараларнинг нишаблиги i = 0,1...0,15 ва тирқишлар коэффициенти p n = 0,25...0,35 юқори ярус панжараларники эса – i = 0,05...0,1ва p ю = 0,4...0,6 қилиб олинади. Эгри чизиқли канал 9 нинг ўртача радиусини R ўр =( 2,5...4 ) b к қилиб олинади. Водосливли тўғон тепаси сатҳ белгиси оралиқ девор тепасидан Δ ≥ h 0,1 м дан кам бўлмаслиги шарт. Оралиқ деворнинг олд томонидаги ўзан қисми ( 5...6 ) а узунлигида бетон билан мустаҳкамланади. Сув олувчи галереянинг сони ҳисоблар натижасида аниқланади. Ҳар қайси галереянинг кесим юзаси 1…3 м 2 , кенглиги 1…2 м, галерея охирининг баландлиги 1…1,5 м ва сувнинг ўртача тезлиги ϑ г = 1,5…2 м/с атрофида

қабул қилинади. Сув олувчи галереянинг охирида эксплуатация эҳтиёжлари учун затворлар ўрнатилади. Горизонтал панжарали оралиқ деворлардан сув олиш (22 - расм). Бундай сув олиш конструкцияси И.Я.Андрейчук томонидан ишлаб чиқилган. Бу бирлаштирилган (қўшма) сув олиш турига киради, чунки унинг сув олиш тирқишлари сув ташлаш тўғонининг оралиқ ва ён деворларида жойлашган. 22 - расм. Горизонтал панжарали оралиқ деворлардан сув олиш: 1-горизонтал панжара; 2-оралиқ деворлар; 3-ювувчи тирқишлар затворлари; 4-босимли галерея; 5-сув ташлаш иншоотлари оралиқлари. Горизонтал панжарали оралиқ девордан сувни бир ва икки томонга олиш мумкин. Бир томонга сув олишда қирғоққа яқин жойлашган ён ва оралиқ деворлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Сув ташлаш тўғонининг сув олиш учун фойдаланиладиган оралиқ ва ён деворларни юқори бьеф томонга чиқарилади. Уларнинг горизонтал юзаси НДС дан 0,75…1,5 м пастда жойлаштирилади. Оралиқ ва ён деворлар юқори бьеф томонга чиқарилган

қисми ичи бўш конструкцияли камерани (қудуқни) ҳосил қилади ва унинг усти панжара билан қопланади. Оралиқ ва ён деворлар бош қисмининг умумий узунлиги бўйича юқори бьеф томонидан радиал кўринишда деворлар ўрнатилади. Сув оқими бу суйри тўсиқдан ўтишда чўкиндиларни оралиқ девор ўртасида йўналтирувчи циркуляция оқими ҳосил бўлади ва шу сабабли камерага кирмаслиги таъминланади. Оралиқ девор пастки қисми ён сиртида камера ишини тухтатиш учун шандор деворлари ўрнатилади. Ҳар бир камера мустақил босимли галереяга (дюкер туридаги) эга, у орқали сув қудуқдан каналга ёки тиндиргичга ўтказилади. Каналга бериладиган сув сарфи босимли галерея чиқиш қисмида ўрнатилган затворлар билан бошқарилади. Камерада (қудуқда) тўпланган чўкиндилар оралиқ ва ён деворлар ўртасида жойлаштирилган ювувчи галерея орқали ювилади. Галереялар даврий ишлайди, ювувчи сув сарфларини ростлаш учун эса галерея охирида затворлар жойлаштирилади. Ҳар бир оралиқ девор 2…5 м 3 /с ён девор эса 0,7 м 3 /с сув сарфини олиши мумкин. Камерага кириш тезлиги 0,3…0,5 м/с оралиғида белгиланади, босимли галереяга эса 1…2 м/с бунда шуни ҳам ҳисобга олиш керакка, берилган тезликларда дарёдан сув оқимлари билан бирга қўшилиб келган муаллақ чўкиндилар ўтмаслиги керак. Гидроузел орқали минимал сув сарфларини ўтказишда тўғон ҳамма оралиқлари сувни пастки бьефга ташлаш учун ишлайди (НДС да). Бу ҳол тўғон сув ташлаш иншооти узунлигини аниқлашда ҳисобий ҳисобланади. Бундай турдаги сув олиш иншоотлари гидравлик ҳисоби бўйича камера юзаси ва каналда сув сатҳи белгисини белгилаш учун босим йўқолишини аниқлашдир. Камерада босимли режим бўлганда кириш тирқишининг юзаси қўйидаги формулада аниқланади: (4.22) бунда µ - сарф коэффициенти, 0,5…0,6 тенг; p - тирқишлар коээфициенти (4.17) формуладаги, шунингдек оралиқ масофалар қиймати 3…15 см қабул

қилинади, стерженлар қалинлиги эса 1…3 см; h кир - камерага киришдаги босим йўналиши, қўйидаги формуладан аниқланади: (4.23) бунда &#55297;&#56361; кир - қаршилик коэффициенти унинг ўртача қиймати 3,3 оралиқ деворда, ён деворда 7,5; ϑ - панжарадан кейин камерадаги тезлик: Аниқланган камера юзаси ω кам бўйича унинг пландаги ўлчамлари қўйидаги формуладан аниқланади: ω кам = lкам камb Иккала қийматдан бири l кам ёки b кам қиймати берилади, шундан сўнг бошқаси аниқланади. Сув олиш қисми чегарасида оралиқ девор узунлиги ( 2...4 ) H Д қабул қилинади, бунда H Д - флютбет устидан оралиқ ва ён девор баландлиги. Мавжуд тавсиялар бўйича оралиқ девор қалинлиги 4…5 м дан ошмаслиги керак. Босимли галереядаги босим йўқолиши қўйидаги формуладан аниқланади hгал = hкир + hбур + + hуз hчик (4.25) (4.25) формуладаги ҳар бир босим йўқолиши қуйидаги формуладан аниқланади: (4.26) Киришдаги, бурилишдаги, узунлик бўйича ва чиқишдаги босим йўқолишлари коэффициентлари гидравлик справочникларда келтирилган, галереядаги тезлик эса 1…2 м/с қабул қилинади. Ювувчи галереядаги тезлик қўйидаги формулалардан аниқланади: (4.27) Бунда µ -сарф коэффициенти, тахминан 0,6 га тенг, унинг аниқроқ қийматини гидравлик справочникдан аниқланади; z -гидроузел юқори ва патски бьеф сув сатҳлари фарқи.

(4.27)-формула бўйича аниқланган тезлик лойқа босиш тезлигидан кичик бўлмаслиги керак. Гидроузел таркибида сув олиш иншоотларининг жойлашиши. Гидроузелларни жойлаштиришга қўйиладиган талаблар Гидроузелни жойлаштириш жуда мураккаб ва маъсулиятли вазифа ҳисобланади. I ва II синфли гидроузеллар учун жойлаштириш схемаси лаборатория тадқиқотлари натижаларига кўра асосланиши керак. III ва IV синфли гидроузеллар учун лаборатория тадқиқотлари жойлаштиришнинг янги схемалари қўлланилганда мажбурий ҳисобланади. Гидроузел иншоотларини таркиби, конструкцияси ва уларни жойлаштириш масалаларини ишлаб чиқишда қуйидаги талабларга риоя этиш тавсия этилади: иншоотларининг ишончли ишлаши таъминланган гидроузел сув хўжалиги масалаларини ҳал этганда энг яхши ва кўпроқ иқтисод қиладиган ечимга эга бўлиши; қурилиш қийматини пасайтириш ва муддатини қисқартириш учун табиий имкониятлардан (топографик, геологик, гидрологик) тўлароқ фойдаланиш, маҳаллий грунт материалларини ишлатиш ва ш.к.; сув хўжалиги масалаларининг келажакда ривожланишни ҳисобга олган ҳолда комплекс ечимини топиш; мавжуд табиий шароитларда қурилиш сув сарфини ўтказишнинг ва ўзанни тўсишнинг энг самарали схемаларини қўллаш; навбати билан гидроузелни фойдаланишга топшириш имконияти (ёки зарурати) бўлиши; гидроузел қурилишида энг илғор технологияларни қўллаш ва бунда ёрдамчи иншоотлар сонининг минимал бўлиши ва ишлаб чиқариш базаси объектларининг қулай жойлашишига эришиш; экологияни инобатга олиш, фойдали жараёнларни сақлаб қолиш ёки уни ўрнини тўлдириш, табиатга бегона бўлган ёки инсонга зарарли жараёнларни (сув сифатини ёмонлашиши, суғориладиган ҳудудлардаги тупроқнинг ёппасига

эрозияга учраши ва ш.к.) келтириб чиқарувчи шароитлар ёки сабабларни олдини олиш; санитар тайёргарлик ва сув омбори зонасини қўриқлаш ва санитар хавфсизлик (сув таъминоти учун сув олиш зарурати бўлганда) талабларини ҳисобга олиш; хизмат кўрсатувчи механизмларни, ёрдамчи хоналарни ва бошқа объектларни мақбул жойлаштириш, конструкция ва иншоотларни кузатиш ва таъмирлаш қулай бўлиши; юқори ва пастки бьефларда ўзан деформасиясини (лойқа босиши, дарёдаги сув сатҳи ва грунт сувлари оқимида қўшимча димланиш юзага келиши ва унинг кучайиши, умумий ювилишда сув сатҳининг пасайиши, қирғоқдаги деформасиялар) инобатга олиш; юқори ва пастки бьефларда иссиқлик режимининг ўзгариши мумкинлигини (ҳамда юқори бьефда музнинг тўпланиб ва тиқилиб қолиши содир бўлганда сув сатҳи кўтарилиши мумкинлигини) инобатга олиш; гидроузелга эстетик кўриниш бериш учун ландшафтдан унумли фойдаланиш; келажакда қўшимчалар ва ўзгартиришлар киритиш (масалан, сув оқими тўлиқ ростланганда ГЭС, НАЭС ва ГАЭС учун қўшимча агрегатлар ўрнатиш, сув олиш ҳажмининг ортиши ва ш.к.) имкони бўлиши учун заҳира бўлиши, келгусида тўлиқ механизасиялаш ва телебошқариш учун имкониятлар бўлишини инобатга олиш; қулай рекреасион шароитлар яратиш, табиий ва маданий ёдгорликларни, мавжуд ва келгусида фойдаланиладиган фойдали қазилмалар конларини сақлаш; ҳарбий ҳолат вақтида объектни ва ишлаб чиқариш ўта юқори бўлган жойларни ҳимоя қилиш. Гидроузелни жойлаштириш бир неча босқичларда олиб борилади. Жойлаштиришнинг энг сўнгги схемаси вариантларнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини таққослаш ёки экологик нуқтаи назардан (уни иқтисодий баҳолаб бўлмайди) танлаб олинади.

Паст босимли гидроузелларда иншоотларни жойлаштириш Паст босимли гидроузеллар текислик ва тоғ дарёларида қурилади. Биринчи ҳолатда улар кема қатновини, ёғочларни оқизишни ҳамда сув таъминотини яхшилаш учун иккинчи ҳолатда энергетик ва ирригасион мақсадлар (каналларда сув олиш учун сув сатҳини кўтариш) учун барпо этилади. Гидроузел таркибига тўғондан ташқари кема қатнови шлюзи, ёғоч оқизиш ва сув олувчи иншоотлар, баъзида гидроэлектростанциялар бино- лари (кема қатновли – энергетик тугунларда), қуйи ҳолларда балиқларни ўтказиш қурилмалари киради. Ташиш ва энергетик иншоотларни, одатда, турли қирғғоқларда жойлаштирилади (23 - 8расм), чунки шлюзлар ишлаши гидроэлектростанция иши билан боғлиқ эмас. Биринчи навбатда, гидроэлектростанция биносини қуришга киришилади, чунки у қурилмаларни бириктириш учун кўп вақт талаб этади. Шлюз иложи борича гидроэлектростанция билан бир вақтда барпо этилади, шу билан бирга агар маҳаллий шароит тақозо этса, шлюзни деривасион каналга чиқариш энг қулай ҳисобланади. 23 - расм. Шлюз ва ГЭС биносининг турли қирғоқларида жойлаш-ган транспорт – энергетик тугун:

1-электр станцияси; 2-ГЭС биноси; 3-кема ўтказувчи шлюз; 4-сув ташловчи тўғон; 5-грунтли тўғон; 6-йўллар; 7-ГЭС га келувчи ташқи йўллар. Гидроэлектростанция биноси ва шлюзларни бир қирғоқда жойлаш-тириш уларга хизмат кўрсатишда бир мунча қийинчиликлар туғдиради, лекин бир мажмуадаги бетон иншоотлари қурилишини енгиллаштиради. Ушбу вариантда гидроэлектростанцияга оғир қурилмаларни келтириш шлюзлар орқали амалга оширилиб, махсус кўприклар қуришни талаб этсада, гидроэлектростанция биносини дарё ўзанига яқинроқ жойлаштириш афзал ҳисобланади (24 - расм). 24 - расм. Паст босимли гидроузел: а-гидроузел ўқи бўйича кесим; б-план; 1-сув ташловчи тўғон; 2-ГЭС биноси; 3-кема ўтказувчи шлюз; 4-шлюзнинг йўналтирувчи иншоотлари; 5-бўлувчи девор; 6-ён девор; 7қайир қирғоқлари . Агар дарё кенглигини гидроузел иншоотлари учун таҳлил қиладиган бўлса, у ҳолда қурилмаларнинг бир қисми қирғоқдаги қазилмага чиқарилади (23 - расм). Гидроэлектростанция биносини водослив билан бирга

жойлаштириш энг мақбул ҳисобланади, лекин бунга кичик босимларда эришиш жуда қийин; гидроагрегатларни тўғон оралиқ деворларида жойлаштириш самарали ҳисобланади. Тўғон дарёларида тўғон сув оқиб тушиш қисми кўпинча ясси ёки сегмент затворли паст бетон бўсағали кўринишида, юқори бефда сув сатҳи ўзгариб турадиган бўлса–затворсиз барпо этилади. Текисликдаги ва тоғли дарёларда кема ўтишига мўлжалланган тугун (узел)ларда босим 3-4 м гача бўлганда кема ўтишига мўлжалланган тўғонлар, фермалари буриладиган тик таянчли ясси затворли ва бошқалар қабул қилинади. Агар кема ўтишга мўлжалланган узел босим 3 м гача бўлганда энергетик иншоотлар билан биргаликда қурилса, у ҳолда фермалари буриладиган тик таянчли ясси затворли тўғонлар фойдаланишга яроқсиз ҳисобланади, чунки жуда кўп шлюзлар орасидаги тирқишлардан сув жуда кўп йўқотилади ва улар совуқ вақтда ишлашга мослашмаган. Бундай ҳолатларда ясси, сегментли, томсимон ва секторли затворлар, бетон тўғонларни қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади. Паст босимли гидроузелларда иншоотларни мақбул жойлаштиришни қуйидаги мисолларда қараб чиқамиз. 25 - расмда Камск гидроузели нинг схематик кўриниши тасвирланган. Уни қуришнинг асосий мақсади гидроэнергетика ҳисобланади. Гидроузел 22 м ли босим ҳосил қилади. Бундай шароитларда лойқа деярли йўқ ва улар иншоотни лойиҳалаш учун ҳеч қандай таъсир этгани йўқ. Гироузелнинг сув ўтказувчи иншоотлари юқори ўнг қирғоқда кучсиз қоятошли жойда жойлаштирилган. Қазилма ишлари ҳажмини камайтириш мақсадида ГЭС биноси сув ташлаш иншооти билан биргаликда қўшиб барпо этилган; уларнинг иш фронти пастки бьефдаги ўзаннинг кенглигидан ҳам кичик бўлди. Оқимнинг ортиқча кинетик энергияси солиштирма сув сарфлари ниҳоятда катта бўлган (1 м га 57 м 2 /с) ҳолларда ҳам пастки бьефдаги бетон қопламаларида сўндирилади. Дарё қайири чапдаги юқори қирғоқгача грунтли тўғон билан тўсилган бўлиб, у шағал аралаш аллювиал қум билан ювилган. Тўғон кема юрадиган

шлюз билан қирқилган. Шлюзнинг биринчи ва иккинчи камералари юқори бьефда жойлашган. Улар деворларининг ишлашини яхшилаш учун ўнгдан ва чапдан дамбалар барпо этилган. Кемаларни боғлаш учун қурилган дамба сув омборининг ичкарисида жойлашган. Кема юриш йўли ўқининг йўналиши шундай танланганки, бунда кемалар йўлнинг ушбу мураккаб участкани бурилишсиз ўтади. Гидроузелнинг бетонли иншоотлари пўлатли шпунтлар билан ҳимояланган ҳолда қурилган; қурилиш даврида сув сарфи ўзаннинг бўш қолган чап қирғоғидан ўтган. 25 - расм. Камск гидроузелини жойлаштириш схемаси: 1-биргаликда қўшиб барпо этилган сув ташлаш иншооти ва ГЭС биноси; 2- икки қаторли олти поғонали кема юриш шлюзи; 3-ювма грунтли тўғон. Симлянск гидроузели кема қатнови, гидроэнергетика, ирригасия ва балиқчилик мақсадларида фойдаланиш учун барпо этилган. Гидроузел билан 26,6 м-ли босим ҳосил қилинган, сув омбори ҳажми 24,3 млрд. м 3 , шу жумладан фойдали ҳажми 11,5 млрд. м 3 , сув омбори узунлиги 360 км, энг катта кенглиги 38 км. Тўғон ўқида босим фронтининг узунлиги 13 км атрофида (26 - расм).

26 - расм. Дон дарёсидаги Симлянск гидроузелининг жойлаштириш схемаси: 1,2-грунтли ва водосливли тўғонлар; 3-балиқ кўтаргичлар; 4-ГЭС биноси; 5- ОРУ 220/110 кв; 6-дамбалар; 7-кема қатнайдиган шлюз; 8-порт; 9-суғориш ва яйловларга сув чиқариш учун сув олиш иншооти; 10-Дон магистраль канали; 11-консолли сув ташлама; 12-кема юрадиган канал. Гидроузел водосливли тўғондан, ГЭС дан, кема юрадиган шлюздан, Дон магистраль каналидан сув олувчи иншоотдан ва балиқ кўтаргичлардан ташкил топган. Ушбу барча иншоотлар узунлиги 12,7 км бўлган ювма грунтли тўғон билан бирлаштирилган. Симлянск гидроузели-мажбурий ёйилган ҳолда жойлаштиришга мисол бўла олади. Устидан сув оқиб тушадиган тўғон ва ГЭС сув омборининг энг ичкари қисмида жойлашган (Дон дарёси ўзани яқинида). Бундай жойлаштириш олиб чиқиб кетувчи ўзанни қуриш учун катта ҳажмдаги иш бажаришни талаб этмади ва қурилиш даврида дарёдаги сув сарфини дарёнинг табиий ўзанидан ўтказиб юбориш имконини беради. Сув омборида шамол таъсирида 3 м баландликка эга бўладиган тўлқинлар юзага келиши кутилган эди. Кема қатнайдиган шлюзга киришда аванпорт қуришга тўғри келди. Сув чуқур бўлган жойларда ҳимоя дамбаларини қуриш қимматга тушар эди, шу сабабли улар сув омборининг чап қирғоғи қисмига кўчирилди. Шу ернинг ўзида №14 шлюзни қуришга тўғри келди. Чап

қирғоқнинг топографияси иккита бўлакланган шлюз қуришни тақоза этди. Аванпорт ҳудудида порт ҳам жойлашган. Сув олиш иншоотининг жойлашиш ўрни Дон магистраль каналининг трассасига кўра белгилаб олинди. Бу жой шамол натижасида ҳосил бўладиган катта тўлқинлардан дамбалар билан ҳимоя этилган. Иншоот келгусида 200 м 3 /с сувни ўтказишга мўлжаллаб қурилган, аммо дастлабки 25 йил мобайнида фақатгина 100 м 3 /с сув олинган. Балиқ кўтаргичлар балиқларнинг башорат қилинадиган миграсия (кўчиш) йўлида жойлаштирилган. Уруғланиш учун пастдан юқори томон ҳаракатланаётган балиқлар, ювма тўғоннинг пастки бьефига яқинлашади. Шу ерда балиқ кўтаргичларнинг ўрни белгиланган. Схемадан кўриниб турибдики, тўғон устидан темир йўл ва автомобиль йўллари ўтган. Уларнинг трассаларини белгилашда топография, хавфсизлик шароитлари, хизмат кўрсатувчи поселканинг жойлашиш ўрни ва бошқалар ҳисобга олинган. Амударёда унинг янги дельтасига чиқиш чегарасида Тахиатош сув олувчи гидроузели қурилган бўлиб, у кўп миқдорда сув олишни таъминлайди: чап қирғоқ каналига 330 м 3 /с гача, ўнг қирғоққа, Кизкетган каналига 510 м 3 /с гача (27 - расм). Гидроузел ҳудудида сув сарфи 11 минг м 3 /с гача етади. Ўзан майда (0,3 мм дан кичик) қумлардан ташкил топган бўлиб, оқим у билан жуда лойқаланган.

27 - расм. Амударё дарёсидаги Тахиатош гидроузелини жойлаштириш схемаси: 1-устун қозиқ–қобиқли икки томони очиқ дамба; 2-водосливли тўғон. Ушбу каналлар қурилганига анча йиллар бўлган, улар бир неча бор қайта қурилган, лекин суғориладиган майдонларнинг ортиши ҳисобига эрта баҳорда уларга сув етказиб бериш таъминланмади (дарёдаги сув сарфлари 90 м 3 /с гача камайиб кетган). Каналларга сув олиш жойлари лойқа чўкиндиларга қарши курашиш шароитларини ҳисобга олган ҳолда танланган. Қизкетган каналининг сув олиш шлюзи ўнг қирғоқда, унинг қавариқ жойида, қоя тошли заминда оқим сатҳининг қирғоқ билан кесилган чизиғининг ўзида барпо этилган. Тахиатош гидроузели шундан лойиҳаланганки, унда мавжуд ишлаб турган каналларнинг барча ижобий томонларини иложи борича сақлаб қолишга ҳаракат қилинган. Сув сатҳини кўтарувчи тўғон каналлар бошидан пастга кўчирилган. У сув сатҳини унча катта бўлмаган катталикка димлайди, бу эса баҳордаги камсувлик вақтида сув олишни таъминлайди ва тошқин вақтида эса сувни димлаш орқали дарёлардаги тўғонсиз сув олиш иншоотларига олинадиган сув сарфини кўпайтириб беради. Гидроузелнинг

бетон конструкциялари (сув ташлаш қисми) чап қирғоқда қуруқ котлованда қурилган. Гидроузел таркибига кема юрувчи шлюз, темир йўл ва автомобиль кўприклари киради. Пастки бьефда уруғланиш учун келаётган балиқлар ушланади ва Туябўйин гидроузелининг (дарёдан 110 км юқорида) юқори бьефига ташиб келтирилади. Бу эса икки гидроузел таркибидаги балиқларни ўтказиб юборувчи иншоотлардан воз кечиш имконини берди. 28 - расмда 1940 йилда ишга туширилган Чирчиқ дарёсида қурилган Ғазалкент гидроузелини жойлаштириш схемаси келтирилган. Сув сарфи 30 м 3 /с дан (қишда камсувлик даврида) 2140 м 3 /с гача ўзгаради. Сув оқими йил давомида 1,2 млн. м 3 муаллақ ва йириклиги 200 мм гача бўлган 128 минг м 3 туб чўкиндиларни ташиб келтиради. Гидроузелни деревасион гидроэлектрстанцияси ишлашини таъминлаш ва Чирчиқ дарёсининг ўнг қирғоғидан сув олувчи ирригасион каналларга сув олинишини тартибга солиш учун қурилган. Бу масалани ечиш учун дарёга параллел равишда кичик нишаблик билан канал трассаси ўтказилди. Сув кескин тушадиган жойларда ГЭС (канал бутун узунлиги бўйича 16 та ГЭС) қуриш мўлжалланди. Бу канал билан эски ирригасион каналлар кесишиб ўтди. Уларга сув деревасия орқали узатилади. 28 - расм. Чирчиқ дарёсидаги Ғазалкент гидроузелини жойлаштириш схемаси.

Гидроузел створи дарёнинг тоғли қисмидан чиқиш участкасида, яъни унинг чуқур ўйиқлардан иборат ўзани тугаб ва кўп тармоқли жойлар шаклланадиган, сув тўпланадиган жараёнлар бўладиган жойда танланди. Гидроузел створида сув димланиши 6 м қабул қилинган; у дарёнинг юқориси томон 1800 м га тарқалди (дарё нишаблиги 0,003 атрофида). Димланган бьефдаги йиғилган сув ҳажми 1,8 млн. м 3 . Оқимнинг лойқалиги димланган бьефнинг тезда тўлиб қолишини келтириб чиқаради, шунинг учун гидроузелни жойлаштириш муаллақ ва туб чўкиндиларга қарши курашиш билан чамбарчас олиб борилди. Иншоотлар ва уларни жойлаштириш гидравлик моделларда тадқиқ этилди. Гироузелнинг сув ўтказувчи иншоотлари унинг чап қирғоғида жамланган. 130 м 3 /с сув сарфига мўлжалланган сув олиш иншооти сув тиндиргичнинг юқори каллаги кўринишида барпо этилган. Сув тиндиргич олти камерали, узунлиги 130 м, лойқалар гидравлик ювилди. Сув қабул қилувчи тешиклар бўсағага эга, бўсағалар дарё тубидан 4 м баланд, бўсаға юқорисида эса сув ташловчи тешиклар 2,5 м баландда жойлашган. Шағалли-галечникли чўкиндилар билан курашиш учун бўсағада 6 та ювувчи галерия (3,5 х 1,7 м, тезлиги 9 м/с гача) қилинган, ювувчи галереяларнинг бўсаға отметкалари сув қабул қилувчи иншоот бўсағасидан 2,7 м паст. Туб чўкиндилар оқизиладиган барча трактлар чугун плиталар билан (туби ва деворлари 1,2 м баландликда) қопланган. Сув ташлаш иншоотига туташган грунтли тўғон чап қирғоқда босимли сув фронтини ташкил этади. Тўғоннинг пастки қиялигида 2 м 3 /с сув сарфига эга бўлган бетон новли суғориш канали қурилган. Гидроузелнинг бетонли иншоотлари дарё ўзанида қурилган; дарёдан қурилиш сув сарфини ўтказиб юбориш учун чап қирғоқда котлованни четлаб ўтувчи айланма канал қурилган.

Тўғон замини тайёрлаш ва унга қуйиладиган талаблар Тўғонларнинг ер ости контури шаклини танлашда, унинг алоҳида элементлари узунлиги, вертикал ва горизонтал элементлари узунликлари нисбати ва дренажларнинг жойлашув ўрни, заминнинг тузилишига, заминдаги грунтларнинг донодорлик таркибидаги ва ишқаланиш коэффициентига, уларнинг умумий ва маҳаллий мустаҳкамлигига, босимли грунт сувларининг мавжудлигига, сув ўтказмайдиган қатлам юзасигача бўлган чуқурлик, маҳаллий материаллар ва транспорт йўлларининг мавжудлиги ва қатор бошқа омиллар ҳисобга олинади. Тўғон чизмалари. Сув ташлама тўғоннинг ер ости қисмини шакл ва ўлчамлари Замонавий ер ости контурларида вертикал элементлар (тишлар, шпунт қаторлари, буробетон деворлар, диафрагмалар, ҳар-хил турдаги тўсиқ пардалар) ҳамда горизонтал ва вертикал дренажлар кенг қўлланилади. Бу эса ер ости контурининг горизонтал элементларига (тўғон товони, сув урилма ва ҳ.з) таъсир қилувчи фильтрация босимини сезиларли даражада камайтиришга имкон беради. Тўғон тиши олдида вертикал дренаж ва анкерли понур олдида вертикал элементларни ўрнатиш сезиларли даражада самара беради. Заминнинг умумий мустаҳкамлигини таъминлаш учун ер ости контурининг бундай ечимида, тўғон олдида ўрнатилган понур устига катта миқдордаги сув массасининг тўпланиши, ишқаланиши кичик бўлган грунтларда унинг устиворлигини таъминлайди. Тўғон остидаги грунтни фильтрация сувлари таъсирида ювилиб кетмаслигини таъминлайдиган ва тўғоннинг сув ўтказмайдиган қисмини ер ости контури пойдевори плитаси дренажли ёки дренажсиз қилиб лойиҳаланади. остидаги грунт ёпишқоқ бўлмаган қумоқ тупроқ бўлса ҳамда

сув ўтказмайдиган қатлам чуқур (20 м дан ортиқ) жойлашган бўлса, ер ости контури дренажсиз қилиб лойиҳаланади (29 - расм, а ). Тўғон ер ости контурининг зарурий узунлиги понур ҳамда пойдевор плитанинг олд қисмларида шпунт деворни ўрнатиш билан ҳосил қилинади. Фильтрация сувлари сув урилмада жойлаштирилган, товони томонига тескари фильтр ўрнатилган дренаж тешиклари орқали сув урилма устига чиқариб юборилади. Сув ўтказмайдиган қатлам унча чуқур жойлашмаган бўлса (15 м дан кам) бу қатлам шпунтли девор билан беркитиб қўйилади (29 - расм, b). Сув ўтказмайдиган қатлам 5 м чуқурликда бўлса, бу қатламни пойдевор плитанинг тишлари билан (битта ёки иккита) беркитиб қўйиш тавсия қилинади. Бунда тишининг учи сув ўтказмайдиган қатламга 0,5...1,0 м чуқурликда киритилади (29 – расм, d, e). Фильтрация сувлари босимини пасайтириш мақсадида ва сув ўтказмайдиган қатлам чуқур (20 м дан ортиқ) жойлаштирилган ҳолларда ер ости контури дренажли қилиб лойиҳаланади. (29 - расм, f, g). Пойдевор плита остидаги горизонтал дренаж йирик донали грунтдан яхлит қилиб қурилади ҳамда лой босиб қолмаслиги учун тескари фильтр билан ҳимоялаб қўйилади. Тескари фильтрлар сони ва шунингдек, фильтрнинг донодорлик таркиби тўғон заминидаги грунтнинг хоссаларига боғлиқ бўлиб, махсус ҳисоблашлар йўли билан белгиланади. Фильтрни 2...3 қатлам, қатламларнинг қалинлигини эса 15...20 см га тенг қилиб олиш мумкин. Тўғон остидаги грунт йирик донали бўлса, тескари фильтр ўрнатишга ҳожат қолмайди.

29 – расм. Тўғоннинг сув ўтказмайдиган қисмининг ер ости контури схемалари: а, b, d, e , - дренажсиз; e, j – горизонтал дренажли; 1 – понур; 2 – сув урилма; 3 – рисберма; 4 – шпунт; 5 – тескари фильтр; 6 – дренаж. Тўғон ер ости контурнинг схемаси ва ер ости контурнинг ўлчамлари фильтрация ҳисоби натижасига асосланиб қабул қилинади. Туташтирув қурилмали деворлар (устунлар), қирғоқ устунлари ва туташтирув девори Ён деворлар туташтирувчи (сув ташлаш тўғонини грунтли ёки қирғоқ билан туташтиради) ва ажратувчи (ажратувчи девор кўринишида) бўлади. Ажратувчи ён девор водосливни устидан сув ўтказмайдиган тўғондан ёки гидроэлектростанциядан (ёки бошqа иншоотдан) ажратади. Туташтирувчи ён деворларнинг вазифалари: 1) худди шундай оралиq деворларники каби; 2) оqимни водосливга равон келишини таъминлаш; 3) пастки бьефга оqимнинг равон тарqалишини таъминлаш; 4) қирғоқларни ёки грунтли тўғонларни юqори ва пастки бьефларда ювилишдан сақлаш; 5) бетон тўғонни грунтли тўғон билан фильтраsияга нисбатан ишончли туташтириш. Ажратувчи ён деворларнинг вазифалари: 1) водослив иншооти билан замин туташган ерда

водослив орqали ташланадиган оqимнинг ювилишдан саqлаш; 2) маромсиз оqимга qарши курашиш. Туташтирувчи ён девор qуйидаги элементлардан ташкил топади: 1) юqори туташтирувчи девор; 2) фильтраsияга қарши диафрагмалар ва деворлар; 3) бўйлама деворлар; 4) пастки туташтирувчи деворлар (30 - расм, а). Пастки туташтирувчи девор орqасида кўпинча дренаж ўрнатилади. Юқори деворларнинг пландаги кўриниши 30 - расм, б да кўрсатилган, катта иншоотларда одатда улар эгри чизиqли эллептик ёки ундан мураккаб шаклида бўлади. Пастки деворлар одатда планда α бурчаги 6...8 дан 10...12 0 бўлган конус шаклида бўлади, кичик босимларда-тўғри бурчакли (40 - расм, б, в га қаранг). 30 - расм. Туташтирувчи ён девор схемаси (а) ва юқори деворлар кўриниши (б) : 1-бўйлама девор; 2 ва 3-мос равишда юqори ва пастки

туташтирувчи деворлар; 4-фильтрацияга қарши диафрагма; 5-девор орқасидаги дренаж; 6-рисберма; 7-сув урилма; 8-водослив; 9-понур. Туташтирувчи ён девор кўндаланг кесими (31 - расм) конструкsия материалига, замин грунтига ва водослив билан туташтириш усулига боғлиқ. Унинг параметрлари мустаҳкамлик ва устуворлик ҳисоблари асосида аниqланади. 31 - расм. Туташтирувчининг ён деворнинг кўндаланг кесими схемалари: а, б-бетонли; в, гтемир-бетонли (учбурчакли ёки контрфорсли); е-ярим

анкерли йиғма темир-бетонли; ж-анкерли плита билан; з-вертикал плита билан; и-бир қисми катаксимон пойдевор плитали; 1-монолит пойдевор плита;2-йиғма плиталар; 3-йиғма пойдевор плита; 4-тавр кесимли йиғма элементлар;5-пўлат анкер; 6-анкерли плита; 7-соғ грунт. Qоямас заминларда бўйлама девор водослив билан яхлит бўлиши мумкин (32 - расм, а); қояли ёки зич заминларда у чок билан қирқилиши мумкин (32 - расм, б); агар устуворлик шартлари бўйича ва водосливнинг четки секsияларида тўкилган грунтнинг актив босими товони бўйича тарқалмаслигига йўл қўймаслик учун 32 - расм, в да кўрсатилган схема қабул қилинади. 32 - расм. Ён деворнинг водослив билан туташтириш схемалари: 1-водослив; 2-ён девор; 3чок; 4-пойдевор плитаси. Юqори девор тепаси НДС дан юqорида жойлаштирилади. Баъзида девор шўнғувчи qилиб бажарилади (33 - расм, а), ва унинг тепасининг шакли грунтли тўғон қиялигиники каби бажарилади. Шўнғувчи девор лойихаланганда бетон тежалади, гидравлик ва фильтрация жихатдан ёмон.

Пастки девор тепаси грунтли тўғон қиялиги шаклини такрорлайди ва одатда сув билан кўмилмайди. Грунтли тўғон билан туташтиришда ён девор орqа томонини ва тўкилган грунт билан ишончли бирлаштириш керак, чунки у ерда фильтрация оқими таъсирида деформациялар хосил бўлмаслиги лозим. 33 - расм. Ён деворни шўнғувчи девори (а), тўғри бурчакли (б) ва ўтмас бурчакли (в) туташтириш: 1-бўйлама девор; 2-сув урилма; 3-рисберма. Тўкилган грунтни яхши зичлаш талаб qилинади. Орқа томон билан грунтни туташиб туриши учун тахминан 1 ׃0,1 нишабликда силлиқ қилиб бажарилади. Фильтраsия йўлини узайтириш учун махсус тадбирлар қўлланилади:1) баланд тўғонларда устидан сув ўтказмайдиган бетонли тўғоннинг диафрагма билан тугайдиган бир қисми грунтли тўғон танасига киритилади (33 - расм, а); 2) унча баланд бўлмаган тўғонлардан темирбетонли ёки шпунтли диафрагма ўрнатилади (33 - расм, б); 3) ўрта босимли тўғонларда “1” ва “2” ечимлардан ташqари ён девор марказий

қисмини катаксимон темир - бетонли конструкция кўринишида бажариш мумкин (33 - расм. в). Диафрагмани ён девор ва замин билан туташтириш эластик бўлиши керак. Ён девор заминида фильтрацияни камайтириш учун тўғоннинг шпунт деворлари унда давом эттирилади ва юқори девор остида уларни қирғоққа киргизилади. Девор орқасидаги дренаж қуйидаги мақсадлар учун хизмат қилади: 1) фильтрланган сувни чиqариб ташлаш; 2) ён девор орqасидаги депрессия эгри чизиғини пасайтириш ва унга таъсир этувчи гидростатик босимни камайтириш; 3) гидроэлектростанцияни сутка давомида ростлаш пайтида қуйи бьефдаги сув сатhининг ўзгариши жараёнида қайта кўмишдаги сув сатҳлари орасидаги фарқ минимумгача камайиши. 20...30% таъминланганликдаги дарёларда дренажни сутка давомида ростлаш пайтидаги сатҳ ўзгаришларини инобатга олган ҳолда ёз чилласидаги сатхдан бир оз юқорироқда жойлаштириш лозим. Ёзги ва ёзги-кузги сел тошqинлари пайтида дренажнинг сувга кўмилган ҳолда ишлашга рухсат этилади. Пастки бьефдаги сув сатхининг унча катта бўлмаган ўзгаришларида устуворликнинг минимал заҳираси қурилиш даврига тўғри келади. Қурилиш даврида (зарурат бўлса иншоотдан фойдаланишда ҳам) силжишга устуворликни ошириш учун пойдевор плитаси остига баландлиги 1...2 м ли орқа томондан тишлар ўрнатилади ёки ён девор билан шарнир ёрдамида бирлаштирилган орқа томонда анкерли плита ўрнатилади. Ён девор товони остида кучланишларни бараварлаштириш учун ён девор пойдевор плитаси олдида чиqиб турувчи консол ўрнатилади Юқори туташтирувчи деворнинг узунлиги кўпинча понур узунлигига тўғри келади: пастгиси эса – сув урилма узунлиги билан (унинг давоми плиталар билан мустаҳкамланган оqимни йўналтирувчи дамбалар хизмат qилиши мумкин); баъзида пастки девор сув урилма ва рисберма чегарасида бўлади. Ажратувчи ён девор (водослив ва гидроэлектростанция биноси оралиғида) вертикал ёки қирралари унча қия бўлмаган девор кўринишида бўлади. Пастки бьефга девор пирсга ўтади. Одатда девор сув урилма ва

рисберма оралиғида бўлади. Сув урилмада унча баланд бўлмаган девор сув урилма плитасига ўрнатилади; баланд деворлар, хамда рисберма чегарасидаги девор алохида пойдевор плитага эга бўлади. Устунлар (бичок) қурилмаси, уларнинг вазифаси. Тўғон юқори қисмини тузилиши Оралиқ деворлар затворлар, кўприклар ва кўчмас кўтариш механизмлари учун таянч вазифасини бажаради. Юqори бьеф томонидан оралиқ деворнинг пландаги шакли силлиқ (4.34 - расм, а,б), музларни ўтказишда эса – эгри чизиқли ўткирланган (агар оралиқ девор чок билан қирқилмаган бўлса) (4.34 - расм, в) бўлиши керак. Оралиқ девор qалинлиги қуйидагиларга боғлиq бўлади: 1) затвор тури ва конструкцияга; 2) сув ташлаш оралиқларининг ўлчамларига; 3) кўприкларнинг ўлчамлари ва конструкциясига; 4) бўйлама галереядан чиқадиган эксплуатаsия ва авария йўлларининг мавжудлигига; 6) назорат ўлчаш аппаратлари учун хоналар, вентиляция ва бошqа хизмат хоналари ўлчамларига. Ясси затворли водосливли тирқишларда ўлчамларни дастлаб белгилаш учун 4.34 - расм, в даги схемадан фойдаланиш мумкин ва қуйидаги кўрсатмаларга амал қилиш лозим. Мустаҳкамлик ва ишлаб чиqариш шартлари бўйича пазлар орасидаги қалинлик d 0 ≥ 0,8 м , одатда 0,8...1,5 м; тўлиқ қалинлик d ≥ 2,0 м (одатда 2...6 м); агар оралиқ девор чок ўқлари билан қирқилган бўлса (қутисимон конструкция), унинг қалинлиги 0,5...2 м га катта бўлади; a ≈ ≈ c 0,5 м ; n = m /2 ≈ 0,7...2 м ; m ≈( 1/7...1/10 ) b ≈ 1...4 м , бунда b -тирqиш оралиg‘и; l 1 ни ишчи затворни таъмирлаш ишларини олиб бориш шароитидан келиб чиққан холда белгиланади (1,0...1,5 м кам бўлмаган). Агар таъмирлаш ёки авария- таъмирлаш затвори сифатида юқори бьеф томонидан худди шундай затвор, ишчи затвор каби ишлатилса, a ва c ўлчамлари ўрнига n ва m ўлчамлари қабул қилинади, унда l 1 мос равишда ошади. Водосливли тирқишларнинг сегментли ишчи затворларида d қалинлиги камайиши мумкин (баъзида 1...2 м

гача), ишчи затворлар учун пазлар кенг ва унча чуқур бўлмайди ёки умуман ўрнатилмайди. 34 - расм. Тўғон оралиқ деворлари (водосливли тирқиш билан): а,-юқори қисмни планда кўриниши (а-ярим циркулли);б -оралиқ девор шакли коэффициенти ён томондан сиқилиш коэффициенти &#55297;&#56361; га боғлиқ; в-планда асосий ўлчамларни белгилаш схемаси; 1-таъмирлаш ёки авария затвори учун паз; 2-асосий (ишчи) затвор 3 учун паз. Водосливли тирқишлар оралиқ деворларининг юqори сатх белгиси қуйидагиларга боғлиқ; 1) устидан сув ўтказмайдиган тўғон тепаси сатх белгисига; 2) затвор турига (сегментлида оралиқ деворлар сатх белгиси одатда ўрта қисмда пастда бўлади); 3) қўлланиладиган кўтариш ва транспорт механизмларига; 4) ўтиш кўприкларининг мавжудлигига. Оралиқ деворларнинг тепаси юқори ва пастки бьефларда поғоналарга эга бўлиши мумкин, улар орқали кўприклар ўрнатилади. Юқори бьефда уларни жойлаштириш учун консоллар кўзда тутилиши мумкин. Поғоналар кўприк сатх белгисини хисобга олиб лойиҳаланади, хусусан юқори бьефда

сузгичлар, музлар кўприкларнинг оралиқ қурилмаларига урилмаслиги лозим. Устидан сув ўтказмайдиган тўғон тепасида йўл ўрнатилганда камарнинг юқори сатх белгиси тўғон тепасининг сатх белгиси билан боғланади. Юqори бьефда оралиқ девор тик ёки қия қиррали бўлади (охиргиси музни яхши майдалаб юбориш учун фойдалидир). Пастки бьефда оралиқ девор поғонанинг юқори сатх белгиси шу бьефдаги максимал сув сатхи белгисидан тахминан 1...2 м юқори қабул қилинади. Кўприкларни оралиқ девор пастки қисмига жойлаштиришда уларни жойлаштиришнинг қуйидаги вариантлари бўлиши мумкин: 1) эстакадада (35 - расм, а); 2) бевосита оралиқ деворнинг пастки камарида (35 - расм, б); бунда грунтли тўғон тепасидан кўприкка йўл ўрнатиш талаб қилинади. 35 - расм. Оралиq девор пастки qисмида кўприкларни жойлаштириш: а - Волгоград тўғонини; б – Симлян тўғони

Ишчи затвор пазлари водослив тепаси чизиғи бўйлаб жойлаштирилади; бундай холатда оралиқ деворларни одатда юқори бьеф томонга силжити- лади, бу эса водосливнинг сарф коэффициентини оширади. Ўтиш кўприклари. Хизмат ва транзит (ўтувчи) кўприклар бўлди. Хизмат кўприклари qуйидагилар учун мўлжалланади: 1) затворларга хизмат қилувчи харакатланувчи кўтарувчи кранлар учун; 2) кўп холларда стационар кўтариш механизмларни жойлаштириш учун; 3) пиёдалар қатнови учун. Транзит кўприклари темир йўл ва автотранспорт қатнови учун мўлжалланади. Хизмат кўприклари. Ушбу кўприкларда катта юклама мавжудлиги туфайли кран ости йўлларини оралиқ тузилмалари ўзаро кўндаланг боғланган иккита пўлат фермадан қурилади. Улардан бири кран остидаги рельсни кўтариб турса, иккинчиси горизонтал юкламага ишлайди ва хизмат кўприги таянч сифатида хизмат қилади. Кран ости тўсинлари яхлит бўлиши хам мумкин. Кран ости йўллари ўтиш учун хизмат кўприги вазифасини хам бажаради. Темир - бетонли хизмат кўприги хам қўлланилиши мумкин. Затворлар ва механизмларда таъмирлаш ва монтаж ишларини олиб бориш имконияти учун, айниқса уларнинг сони кўп бўлганда, кран ости йўлларини грунтли (қирғоққа) 100...180 м гача чиқарилади. Кран ости йўлларининг тавр кесимли рельслари темир-бетонли тўсинли пойдеворга ўрнатилади. Транзит кўприклар. Темир йўл кўприкларини грунтли тўғон тепаси сатхида бетонли тўғон оралиқ деворлари бўйича (кўпроқ юқори бьеф томонидан, пастки бьеф томонидан камроқ) ва гидроэлектростанция биносининг шит қисми устидан ўтказилади. Грунтли тўғон тепаси сатхи бўйича жойлашадиган автомобил йўллари бетонли тўғон оралиқ деворлари бўйича пастки бьеф томонидан ўтиши мумкин. Баъзида улар ёрдамида грунтли тўғон тепасидан пастки бьефнинг пастроқ сатхларига туташадиган йўллар ўтказилади. Баъзида икки ярусли кўприклар ўрнатилади (темир йўлни пастки ярусда жойлаштирилади). Темир йўл ва автомобил йўллари оралиқ

тузилмалари олдиндан зўриқтирилган йиғма темирбетондан бажарилиши мумкин: кўпинча оралиқ тузилмалар пўлат тўсинлар ва фермалардан бажарилади. Hар хил ўтиш кўприклари 35 - расмда кўрсатилган. Заминнинг юк кўтариш қобилиятини ва тўғонларни силжишга қарши турғунлигини ҳисоблаш Гидротехник иншоотларнинг устиворликка ва мустаҳкамликка ҳисоблаш қуйидаги учта ҳисобий ҳолатлар учун бажарилади: 1) тўлиқ қуриб битказилган иншоотнинг доимий эксплуатация қилиш давридаги ҳисобий ҳолати; 2) қурилиш ва иншоот 1-навбатини вақтинчалик эксплуатация қилиш давридаги ҳисобий ҳолати; иншоот қаралаётган ҳолатининг вақтинчалик характердалиги унинг мустаҳкамлиги ва устиворлигига қўйилган талабларни пасайтириш имконини беради. Бунда асосий эътиборни ётқизилган бетоннинг иссиқликдан кучланганлик ҳолатини таҳлил этиш орқали баҳоланадиган бетон иншоотларининг дарз кетишга мустаҳкамлигини таъминлашга қаратиш лозим бўлади; 3) таъмирлаш давридаги ҳисобий ҳолат, иккинчи ҳолатдаги каби бу ҳолатда ҳам иншоот ҳолати вақтинчалик характерга эга бўлгани учун уни устиворлиги ва мустаҳкамлигининг пасайтирилган заҳирасини қабул қилиш имконини беради. Биринчи ҳисобий ҳолат (доимий эксплуатация қилиш даври) учун асосий йиғинди юклама таъсирларда юкланишларнинг қуйидаги схемалари кўрилади: а) юқори бьеф томонидан МДС да ва пастки бьефда минимал сув сатҳи бўлганда бериладиган сув босими; бу схемага максимал горизонтал куч ва максимал фильтрация босими мос келади; б) юқори бьеф томонидан МДС да ва пастки бьефда сув сатҳи максимал ҳисобий сув сарфига мос бўлганда бериладиган сув босими; бу схемага эса

максимал тенг тақсимланган сув босими туфайли энг кичик вертикал куч тўғри келиши мумкин. Ўта муҳим йиғинди юклама ва таъсирларда сувнинг мос сатҳлари, ҳамда фильтрацияга қарши ва дренаж қурилмаларининг қисман ишдан чиқиши инобатга олинади. Амалиётда қоямас заминли тўғонлар учун сув урилма остидаги дренажнинг тўлиб қолишини шартли равишда иншоот напорига тенг узунликда қабул қилинади; бунда фильтрация оқимининг асосий қисми дренаж тўлиб қолган қисмидан кейин чиқади деб ҳисобланади. Дренажга киришда сув ўтказиш қобилиятининг камайиши бир вариант сифатида қаралади ва бунда фильтрация оқимининг напорини фундамент пастки тиши охирида ёки шпунт қиррасида 1,5- 2,0 марта кўпайиши туфайли уни шартли равишда ҳисобга олинади. Гидротехник иншоотлар устиворлигини баҳолашда заҳира коэффициенти аниқлаб олинади. Ушбу коэффициентнинг биринчи ҳисобий ҳолат учун йўл қўярлик қийматлари 1- жадвалда келтирилган. 4.1 - жадвал. Иншоот устиворлигининг йўл қўярлик заҳира коэффициенти Йиғинди юклама ва таъсирлар Иншоот устиворлигининг капиталлик синфи бўйича йўл қўярлик заҳира коэффициенти I II III IV Асосий Ўта муҳим 1,3 1,1 1,2 1,1 1,15 1,05 1,1 1,05 Иккинчи ва учинчи ҳисобий ҳолатлар (қурилиш ва таъмирлаш) учун устиворликнинг заҳира коэффициентини 1-жадвалда келтирилган қийматларга нисбатан 10% га пасайтиришга рухсат этилади; бунда унинг қиймати ўта муҳим йиғинди юкламалардаги устиворликнинг заҳира коэффициенти қийматидан паст бўлмаслиги керак. Тўғонни навбат билан қуришда унинг алоҳида элементларини ўта муҳим йиғинди юкламаларни ҳисобга олган ҳолда устиворликка (силжиш ва ағдарилиш) текшириб кўриш зарур.

Димловчи гидротехник иншоотларнинг мустаҳкамлигини баҳолашда уларга қуйидаги асосий талаблар қўйилади. Эксплуатацион давр учун (биринчи ҳисобий ҳолат): 1) тўғоннинг арматура жойлаштирилмаган қисмида чўзувчи кучланишларга йўл қўйилмайди; ишончли зичланишга эга бўлганда тўғоннинг кучланиш ҳолатини яхшилаш махсус чок - кесиклар барпо этишга рухсат этилади, улар ортида эса дренаж бўлиши лозим; фақат ўта муҳим йиғинди юкламаларда баъзи кичик участкаларда чўзилиш бўлишига рухсат этилади ва бунда асосий кучланиш бетоннинг мустаҳкамлик чегарасидан ортиб кетмаслиги керак; чўзувчи кучланишлар тўғоннинг ички зоналарида (юқори қиррасига 2 м гача яқин бўлмаган жойларда) галерея атрофида кучланишларнинг маҳаллий йиғилиш жойларида ва ҳ.к. 2) сувнинг қарши босими ва температура кучланишларини ҳисобга олмаган ҳолда аниқланган юқори қирранинг энг кичик асосий кучланиши қуйидаги шартга риоя этган ҳолда сиқувчи бўлиши керак: (4.28) бу ерда h – ҳисобий кесим юқорисидаги сув чуқурлиги. Ўта муҳим йиғинди юкламаларда ушбу шарт текширилмайди. Юқори қиррадаги бетоннинг кучланганлик ҳолатини таҳлил этиш натижаларига кўра И.Б.Соколов 4.28 - формуладаги чекланишларни пасайтиришни ва қуйидаги ифодадан фойдаланишни таклиф этган: (4.29) 3) энг катта асосий сиқувчи кучланиш (асосан пастки қирраларда) сиқилишда рухсат этилган кучланишдан катта бўлмаслиги шарт. Совуқ иқлим шароитларида юқори ва ўртача баландликдаги тўғонларни қуриш вақтида, ҳамда экран бўлган ҳолларда, юқори қирралардаги асосий кучланишларни чекламаслик таклиф этилади; бундай ҳолларда чўзилиш зонасининг чуқурлиги чекланади ва унинг қиймати дренаждан юқори қиррагача бўлган масофадан ортиқ бўлмаслиги керак.

Қурилиш даври учун: 1) пастки қиррада энг катта асосий кучланиш 0,2 МПа (2кг∙к/см 2 ) дан катта бўлмаслиги керак (бетоннинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлик чегараси қиймати билан чекланиш тавсия этилади); 2) тўғонга бетон ётқизиш дарз кетишга мустаҳкамлик шартларини қаноатлантириши лозим. а) иншоот конструкциясини; б) заминнинг геологик ўзига хос хусусиятларини; в) ҳисобий ҳолатларни (эксплуатацион, қурилиш ва таъмирлаш). Гравитацион тўғонлар учун кўп дуч келинадиган ҳисобий схемалар қуйидагилар: 1) ҳарорат-киришиш чоклари билан бўлинган қоя заминли тўғонлар (36 - расм, а) унинг 1 м кенглигида ёки чоклар орасидаги a кенгликдаги секция бўйича ҳисобланиши мумкин; 2) паст бўсағали водослив чоклар билан Асосий ҳисобий схемалар. Ҳисобий схемалар меъёрий ҳужжатлар асосида белгиланади. Бунда албатта қуйидагиларни ҳисобга олиш шарт: ажратилган замини кам сиқилувчи оралиқ деворли тўғонларда (қояли, шағалли ёки галечникли) водослив унинг 1 м кенглиги бўйича (36 - расм, б), оралиқ девор эса кенглиги b бўлган оралиқдан тушувчи юкламага ҳисобланиши мумкин; 3) қоямас заминли тўғонларни секциянинг бутун a кенглиги бўйича ҳисобланади (36 - расм, в); водосливни мустаҳкамликка ҳисобларида чоклар бўлганда водосливга (кенглиги с га тенг) тушадиган юклама алоҳида, оралиқ девор бўйича алоҳида ҳисобланади; 4) қоя чоклари цементланган ва штрабли бўлганда заминли тўғонлар яхлит бир бутун деб ҳисобланади.

36 - расм. Тўғон ҳисобий схемалари: а- қоя заминли; b -қоя ёки шағал-галечник заминли; d- док типидаги қоямас заминли; 1секция; 2-ҳарорат чоклари; 3-оралиқ девор. Тўғонларнинг чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоби Чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисобларнинг хусусиятлари. Чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоблаш усулининг фарқли хусусияти шундаки, унда бошқа усулларда қўлланиладиган фақат битта заҳира коэффициентининг ўрнига бир гуруҳ статик асосланган бўлакланган заҳира коэффициентлари (йиғинди юкламалар n ю , ишлаш шароити m Т , ишончлилик К н , ортиқча юклама n , материал бўйича заҳира К м коэффициентлари) қўлланилади. Тўғонларни чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоблари икки гуруҳ бўйича олиб борилади: биринчи гуруҳ – эксплуатацияга яроқсизлиги бўйича (эксплуатацияга яроқсизлик тўғон ёки замин материалининг мўртлик, чарчаганлик ёки пластик бузилиши оқибатида тўғон ёки унинг элементларининг устиворлигини йўқотиши ёки ўпирилиши, иншоот ёки заминнинг хавфли силжиши, аварияга олиб келувчи йирик ёриқларнинг пайдо бўлиши ва ҳ.к. натижасида бошланиши мумкин); иккинчи гуруҳ- меъёрда эксплуатация қилишга яроқсизлик бўйича (иншоотнинг таъмирлаш талаб этувчи, меъёрда эксплуатация қилишни қийинлаштирувчи ҳолати, масалан, фильтрация ва қарши босимнинг кўпайиши, ёриқнинг очилиши, йўл қўйиб бўлмайдиган деформацияларнинг пайдо бўлиши, яъни тўғоннинг чидамлилигини пасайишига олиб келувчи ҳолатлар).

Биринчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар бўйича тўғоннинг умумий мустаҳкамлик ва устиворликка, ҳамда элементларнинг маҳаллий мустаҳкамликка ҳисоблари бажарилади; иккинчи гуруҳ бўйича эса заминнинг маҳаллий мустаҳкамликка, ёриқ ва деформациялар пайдо бўлишига, бетон конструкцияларда қурилиш чокларининг ва темир-бетон конструкцияларда ёриқларнинг очилишига ҳисоблари бажарилади. Чегаравий ҳолатларга келиб қолганлигини баҳолаш ҳисобий куч, кучланиш, деформациялар, кўчиш, ёриқлар очилиши ва ш.к. ларни ҚМҚ ва техник шартларда белгиланган мос келувчи юк кўтариш қобилияти, материаллар қаршилиги, ёриқлар очилишининг меъёрий катталиклари, деформациялар ва ш.к. мезонларга ўзаро таққослаш орқали амалга оширилади. Тўғон ва заминларнинг умумий мустаҳкамлик ва устиворликка ҳамда баъзи элементларнинг маҳаллий мустаҳкамликка ҳисобларини бажаришда биринчи гуруҳ чегаравий ҳолатларга келиб қолганлигини баҳолаш қуйидаги шартлардан бири бўйича амалга оширилади: (4.30) бунда n ю – йиғинди юкламалар коэффициенти; асосий йиғинди юклама ва таъсирлар учун n ю =1, ўта муҳим йиғинди юклама ва таъсирлар учун n ю = 0,9, қурилиш даври учун n ю = 0,95; m T – ишлаш шароити коэффициенти, у тўғон, унинг элементлари ва заминнинг ҳамда материалларнинг ишлашини ўзига хос хусусиятларини, чегаравий ҳолат тури, ишчи ва аниқ ҳисоблар боғланганлигини, ҳисобий схемаларнинг бир-бирига яқинлашишини, ҳисобларнинг эксплуатация шароитлари билан алоқасини, куч омиллари ва деформацияларнинг қайта тақсимланишини инобатга олади. Тўғон устиворлигини ҳисоблашда : қоямас ва ярим қоятошли заминли бетон ва темирбетон тўғонлар учун m T = 1; қоя заминли гравитацион ва контрофорс тўғонларда: замин массивидаги ёриқлар бўйича юзага келувчи силжиш юзалари учун m T =1; бетоннинг қояли замин билан контакт юзаси ва замин

массивида қисман ёриқлар бўйича, қисман монолит бўйича юзага келувчи силжиш юзалари учун m T =0,95; аркали тўғонлар учун m T = 0,75. Кенг створли аркали тўғонлар ҳисобларида юкламаларнинг асосий ва ўта муҳим йиғинди юкламаларда сейсмиклик ҳисобга олинмаганда m T ни m аp1 = 1,1 га кўпайтирилади, қирғоқ таянчлар ва аркали тўғонлар ҳисоблари бажарилганда сейсмикли ҳисобга олганда m T ни m ар2 = 1,1 га кўпайтирилади. Конструк- цияда бетон мустаҳкамлиги асосий белгиловчи бўлганда бетон ва темир- бетонли тўғон ва унинг элементларини умумий ва маҳаллий мустаҳкамликка ҳисоблаганда, бетонли тўғонларда асосий йиғинди юкламалар учун m T =0,9; сейсмиклик ҳисобга олинмаган ўта муҳим йиғинди юклама ва таъсирлар учун m T =1; сейсмиклик ҳисобга олинганда m T =1,1; темир-бетонли тўғонларда плита қалинлиги ≥ 60 см бўлганда m T =1,15; плита қалинлиги ≥ 60 см бўлганда m T =1. Агар конструкция мустаҳкамлиги кўндаланг қирқими бўйича 10 тадан кам ишчи арматурага эга бўлган зўриқтирилмаган арматура миқдори бўйича аниқланганда m T =1,1; 10 ва ундан ортиқ ишчи арматура эга бўлганда m T =1,15; пўлат темирбетонли тўғонлар учун m T = 0,8. Иккинчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар бўйича ҳисоблар олиб борилганда m T = 1 деб қабул қилинади; K н – ишончлилик коэффициенти, у қуйидагиларни: иншоотнинг муҳимлилик даражаси ва у ёки бу чегаравий ҳолатлар оқибатининг аҳамияти; иншоот ва заминнинг ҳақиқий ишлаши ва чегаравий ҳолатларини етарли даражада ўрганилмаганлигини ҳисобга олади. I синф иншоотлар учун K н = 1,25; II - K н =1,2; III - K н =1,15; IV- K н =1,1. Иккинчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар учун K н =1,0; N x – умумлаштирилган таъсир кучи ҳисобий қиймати; унинг қийматини ҳисоблаганда юклама ва таъсирларнинг меъёрий қийматларини ортиқча юклама коэффициенти n –га кўпайтирилади (2-жадвал); R -иншоот ёки заминнинг умумлаштирилган юк кўтариш қобилиятини ҳисобий қиймати; &#55349;&#57102; xии -кучланиш ҳисобий қиймати; Ф –функция, унинг тури тўғоннинг кучланганликдеформация ҳолатига боғлиқ бўлади; R б – бетоннинг ҳисобий қаршилиги, унинг қиймати R призм ёки R чуз га тенг бўлади (3-жадвал); R б = R б м . . / К м х . ; R б м . –

бетоннинг меъёрий қаршилиги; К м х . -материал бўйича хавфсизлик коэффициенти; R a -арматуранинг ҳисобий қаршилиги; R R = a м . / К м а . . Агар конструкция ишлаши чўзилган бетон ишлаши билан аниқланса ёки ёриқ ҳосил бўлишига йўл қўйилмаса, у ҳолда ҳисобларда бетоннинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлик маркасидан фойдаланилади (4-жадвал). 2-жадвал Ортиқча юклама коэффициентларини аниқлаш Юклама ва таъсирлар Ортиқча юклама коэффициенти, n Иншоот ўзининг оғирлиги Грунт оғирлигининг вертикал босими Грунтнинг ён босими Лойқа босими Гидростатик, тўлиқ ва фильтрация босими Муз юкламаси Ҳарорат-намлик таъсири Сейсмиклик таъсири 1,05 (0,95) 1,1 (0,9) 1,2 (0,8) 1,2 1,0 1,1 1,1 1,0 Изоҳ: n нинг қавс ичида келтирилган қийматлари минимал коэффициент қўлланилиши иншоотнинг мақбул бўлмаган юкланишига олиб келувчи ҳолатларга тааллуқли. Тўғоннинг мустаҳкамликка ва устиворликка умумий ҳисоблари бажарилганда иншоот ўзининг оғирлиги, грунт босими, ҳарорат, намлик ва динамик юкламалар учун n нинг қийматини 1га тенг қабул қилинади. 3-жадвал Биринчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар учун турли маркадаги бетоннинг ҳисобий қаршилиги, мПа10 -1 Ҳисобий қаршили к Сиқилишга бўлган мустаҳкамлик маркалари М75 М100 М150 М200 М250 М300 М350 М400 М450 М500 М600 Ўқий сиқилиш 35 45 70 90 110 135 155 175 195 215 245

бўйича Ўқий чўзилиш бўйича 3,8 4,8 6,3 7,5 8,8 10,0 11,0 12,0 12,8 13,5 14,5 4-жадвал Ўқий чўзилишга бўлган мустаҳкамлик бўйича бетоннинг меъёрий ва ҳисобий қаршилиги, мПа10 -1 Қаршилик Ўқий чўзилишга бўлган мустаҳкамлик бўйича маркалари Р10 Р15 Р20 Р25 Р30 Р35 Иккинчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар учун меъёрий ва ҳисобий 7,8 11,7 15,6 19,5 23,5 27,0 Биринчи гуруҳ чегравий ҳолатлар учун ҳисобий 6,0 9,0 12,0 15,0 18,0 21,0 3-ифодадан умумлаштирилган заҳира коэффициентига эга бўлиш мумкин, чунки R N / x = K n н ю / m T ёки R N / x > K унда K=K н n ю /m Т (4.31) Умумлаштирилган заҳира коэффициенти тушунчасининг қўлланилиши бир ёки турли хил тўғон вариантларини, ҳисоблар ва моделда ўтказилган тадқиқотлар натижалари асосида аниқланган заҳира коэффициентларини; янги ва илгари қурилган иншоотларни ўзаро таққослаш имконини беради. Тўғонни силжишга қарши турғунлигини хисоблаш Қоямас заминлардаги силжишлар тўғрисида умумий тушунчалар Амалиётда димловчи гидротехник иншоотларнинг силжишга устиворлик ҳисоблари заминнинг юк кўтариш қобилиятини таъминлаш мақсадида

чегаравий ҳолатлар бўйича амалга оширилади; ҳисоблар заминга тушадиган ҳисобий юкламалар бўйича бажарилади. Ортиқча юкланиш, бир жинслилик ва ишлаш шароитлари коэффициентларини аниқлаб олгунга қадар, ҳисоблар устиворликнинг умумий коэффициенти бўйича олиб борилади, ҳисобий юкламалар эса меъёрий юкламага тенг қилиб олинади. Устиворликнинг заҳира коэффициенти иншоот чегаравий мувозанат ҳолатга келтирилганда, кучларнинг горизонтал ва вертикал проекциялари қийматининг мос равишда амалда таъсир этувчи куч ёки унинг моментлари проекцияларига нисбати бўйича аниқланади. Чегаравий мувозанат ҳолатида силжишнинг бутун юзаси бўйича устиворликнинг (Кулон- Мор тенгламаси) тенгламаси қўлланилади. Грунтнинг чегаравий мувозанатини характерловчи боғланиш 4.37 - расмда келтирилган. 37 - расм. Қоямас заминли иншоотлар учун силжишнинг схемалари ва ҳисобий текисликлари: а - τ &#55349;&#57102; = f () боғланиш графиги; b - текис силжиш схемаси; d - аралаш силжиш схемаси; e- чуқурлик силжиш схемаси; f-к – текис силжиш ҳисобий текисликлари ( OO - асосий; O O ’ ‘ синаладиган); 1- кўчиш; 2- меъёрий кучланиш эпюраси; 3- силжиш характеристикалари камайтирилган зоналар.

CO участкаси (тўғри чизиқли) текис силжиш шартларига жавоб берувчи кучланиш чегараларини характерлайди. &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; ≥ 0 бўлганда текис силжиш содир бўлади, &#55349;&#57102; A ≥ &#55349;&#57102; буз ва τ τ A ≥ чег бўлганда грунтнинг маҳаллий бўртиб чиқиши содир бўлмайди. Силжиш схемалари ва уларни баҳолаш мезонлари. Қоямас заминли тўғонларда силжиш қуйидаги схемалар бўйича содир бўлиши мумкин: а) иншоотнинг заминга тегиб турган юзаси бўйича содир бўлиши мумкин бўлган силжиш текис силжиш (37 - расм, б) дейилади. Деформациянинг бундай тури иншоот товонида пластик деформациянинг жуда оз миқдорида ёки у йўқ бўлганда кузатилади. б) аралаш силжиш (37 -расм, в) қисман иншоотнинг заминга тегиб турган юзаси бўйича, қисман эса заминдаги грунтнинг бир қисмини кўчириш ҳисобига содир бўлади. Деформациянинг бундай тури меъёрий кучланиш &#55349;&#57102; ни қисман оширилганда кузатилади. Бундай ҳолатда фундамент четларида пластик деформациялар зонаси кўпаяди (пластик деформацияларнинг катта зонаси тўғон пастки қирралари ҳосил бўлади). в) Чуқурлик силжишлар (37 -расм, г) бўлганда иншоот бутун товони бўйича заминдан грунтни кўчириб олинади. Чуқурлик силжишлар пластик деформациялар анча кенгайганда содир бўлади. Устиворликка ҳисобларда силжишнинг у ёки бу схемасини қўллаш имконини олдиндан баҳолаш мақсадга мувофиқ. Баъзи бир жинсли замин учун, яъни бирлаштирувчи коэффициенти см 2 /йил ва силжиш коэффициенти бўлган қумли, йирик тошли ва гилли грунтлардан иборат заминларда текис силжиш схемаси бўйича иншоотнинг устиворликка ҳисобларида қуйидаги шартнинг бажарилиши мезон ҳисобланади: (4.32) бу ерда k ф – фильтрация коэффициенти; а – зичлаш коэффициенти, унинг қиймати ( &#55297;&#56361; &#55297;&#56361; &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; 1 − 2 )/( 2 − 1 ) га тенг, &#55297;&#56361; 1 ва &#55297;&#56361; 2 - мос равишда &#55349;&#57102; 1 ва &#55349;&#57102; 2

кучланишларга мос келувчи ғоваклик коэффициентлари; γ c - сувнинг ҳажмий оғирлиги; φ - грунтнинг ички ишқаланиш бурчаги; c – солиштирма тишлашиш; N &#55349;&#57102; - моделлаш сони; &#55349;&#57102; max - максимал меъёрий кучланиш; В – анкерли понурни ҳисобга олмаганда тўғон товони кенглиги; γ гр -замин грунти солиштирма оғирлиги; агар замин грунт сувлари сатҳидан пастда жойлашган бўлса, у ҳолда γ гр - ни сувга тўйинган грунт ҳажмий оғирлигига тенглаштириб олинади; Б –ўлчамсиз катталик; зич қумлардан ташқари барча грунтлар учун Б =3, зич қумлар учун Б =1, I ва II синф иншоотлар учун Б нинг қиймати тажриба ўтказиш йўли аниқлаштирилади. (4.33) Р –иншоотга таъсир этувчи барча ташқи кучларнинг фундамент товони нормалидаги проекциялари йиғиндиси; М –фундамент товони оғирлик марказига нисбатан барча ташқи кучларнинг моментлари; F ва W –мос равишда иншоот товони қаршилигининг юзаси ва моменти. Қайишқоқ, қийин ва юмшоқ қайишқоқ гилли грунтли заминлар учун 4.33 ифодадаги шартдан ташқари қуйидаги шартлар ҳам бажарилиши лозим: (4.34) бу ерда tg Ψ 1 - силжиш коэффициенти; tg φ 1 , С 1 - биринчи чегаравий ҳолат бўйича ҳисобларда силжишга қаршиликнинг ҳисобий параметрлари; &#55349;&#57102; ўр - иншоот товон бўйича ўртача меъёрий кучланиш; &#55349;&#57102; ўр = ( &#55349;&#57102; max + &#55349;&#57102; min )/2 ; C К е а  0 , ф , , – мос равишда жипслаштириш даражаси, фильтрация, ғоваклик ва зичлаш коэффициентлари; t 0 – иншоотни қурилиш муддати; γ w - сувнинг солиштирма оғирлиги; h 0 – жипслаштириланган қатламнинг ҳисобий қалинлиги, гилли грунт қатлами қалинлиги h 1 – га тенг қилиб олинади, лекин В дан катта эмас; агар гилли грунт h 2 қалинликдаги дренаж бўлмаган қатлам

билан ажратилган бўлса, у ҳолда h 0 = + h 1 h 2 , лекин В дан катта эмас. Текис силжиш бўлиши эҳтимолини тахминий баҳолаш учун Н.И.Головановнинг қуйидаги мезонидан фойдаланиш мумкин: (4.35) бу ерда S – иншоотнинг грунт ичига кирган қисми; p 0 – пастки бьеф томонидан бериладиган солиштирма юкланиш. 4.32 ва 4.35- шартларга риоя этилмаганда замини бир жинсли бўлган иншоотларда аралаш силжишлар рўй бериши мумкин. Вертикал ва горизонтал юкламаларни кўтарувчи замини турли жинсли иншоотларда 4.32 ва 4.35шартлар бажарилмаганда, ҳамда фақат вертикал юкламаларни кўтарувчи замини бир жинсли ва турли жинсли иншоотларда чуқурлик силжишлар вужудга келиши мумкин. Устиворлик ҳисоблари қуйидаги формуладан фойдаланган ҳолда олиб борилади: n N ю х ≥ m R K Т / н (4.36) бу ерда N x ва R – мос равишда умумлаштирилган силжитувчи (ағдарувчи) куч ва чегаравий қаршилик кучи ҳисобий қиймати. Текис силжиш схемаси бўйича ҳисоблар. Ҳисобларни амалга оширишда силжишнинг ҳисобий текислигини (37 - расм f, k) да келтирилганидек қабул қилинади, яъни унда силжишнинг ҳисобий текисликлари ОО – асосий ва 00 мажбурий синаладиган текисликлари кўрсатилган. Устиворлик 4.30 - ифода билан ҳисобланганда: N x = + T в E ав . − T и (4.37) R T = Ptg φ 1 + m E 1 пн . + FC 1 (4.37) бунда R T – текис силжишда чегаравий қаршиликнинг ҳисобий қиймати; P – ҳисобий юкламаларнинг вертикал ташкил этувчилари йиғиндиси (фильтрация ва тенг тақсимланган босимлар билан бирга); tg φ 1 ва C 1 -

силжиш юзаси бўйича грунт характеристикаси; йирик ва шағалли қумлар учун уларнинг меъёрий қиймати φ м =38…43 0 , С м - 0,1…0,2 т/м 2 ; ўртача бўлганда φ н =35…43 0 , С н - 0,1…0,3 т/м 2 ; майда бўлганда φ н =28…38 0 , С н - 0,2… 0,6 т/м 2 ; чангсимон бўлганда φ н =26…36 0 , С н - 0,2…0,8 т/м 2 ; қумлоқ грунтларда - φ н =21…30 0 , С н - 1,5…0,3 т/м 2 ; қумоқ грунтларда φ н =12…26 0 , С н - 1,2…4,7 т/м 2 ; гилли грунтларда - φ н =7…21 0 , С н -2,9…81 т/м 2 ; m 1 - пассив босимнинг горизонтал силжишга боғлиқлигини ҳисобга олувчи ишлаш шароити коэффициенти, тақрибан m 1 = 0,7 ; E а в . ва Е п н . –актив босимнинг юқори ва пассив пастки томонидан ҳисобий қийматлари; F –тишлашишни ҳисобга олгандаги иншоот товони юзасининг горизонтал проекцияси. Силжиш текислиги қия бўлганда барча кучлар шу текисликка ва унга ўтказилган нормалга лойиҳаланади. Аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисоблар. Товони текис иншоотларни аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисобланганда силжишнинг ҳисобий схемаси этиб товоннинг юқори қиррасидан ўтувчи горизонтал текислик, тишлар бўлганда эса юқори тиш тагидан ўтувчи горизонтал текислик олинади. Аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисоблаш усулларининг учта асосий гуруҳи мавжуд: 1) заминларнинг кучланганлик ҳолатини бирлик назарияси ёрдамида баҳолаш усуллари; 2) чегаравий мувозанат назариясига асосланган аналитик усуллар (В.В.Соколовский. В.Г.Березанцев, В.И.Новоторцев ва б.); 3) тахминий усуллар, бу усулларда иншоот заминининг бир қисми билан биргаликда силжиши ҳамда улар тўғри чизиқ (Н.М.Герсеванов, П.П.Лаупман ва б.), айланали текислик ёки бирликда тўғри чизиқ ва логарифмик спирал (ВНИИГМ усули) билан чегараланган деб олинади. Тахминий усуллар қўлланилиб лойиҳаланган димловчи иншоотларни қуриш ва улардан фойдаланиш тажрибалари, ушбу усулларни лойиҳалашда қўллаш мумкинлигини кўрсатди. Лойиҳавий ҳисобларда ҚМҚ тавсиясига

кўра ВНИИГ усулидан фойдаланилади. Бу усул бўйича аралаш силжиш схемасига кўра ҳисоблар бажарилганда чегаравий қаршилик R см қуйидаги формулалар бўйича ҳисобланади: Меъёрий куч Р нинг эксцентриситети е р бўлмаганда ёки эксцентриситет юқори бьеф томонда бўлганда R см = ( &#55349;&#57102; φ ур tg 1 + C B L 1 ) 2 +τ чег B L 1 , (4.38) бу ерда &#55349;&#57102; ур = P B L / * ; (4.39) Меъёрий куч P нинг эксцентриситети е р пастки бьеф томон бўлганда (4.40) бу ерда е р – меъёрий куч P нинг пастки бьеф томон эксцентриситети; B 1 ва B 2 – грунт ўпирилиб ва текис силжиш содир бўладиган иншоот товони участкаси кенглигининг ҳисобий қиймати; B 1 * ва B 2 * - худди шундай, юкланиш эксцентриситети пастки бьеф томон қўйилганда; - грунт ўпирилиб силжийдиган участкалардаги чегаравий уринма кучланиш, худди чуқурлик силжишдагидек қабул қилинади; L – чизмага перпендикуляр йўналиш бўйича иншоот товони узунлиги (38 - расм); P – фильтрацион ва тенг тақсимловчи босимларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинади. 38 - расм. Аралаш силжишда устиворликни ҳисоблаш учун схемалар: 1,2- меъёрий кучланишларнинг ҳақиқий ва ҳисобий эпюралари.

Шундай қилиб, эксцентриситет пастки бьеф томон бўлганда иншоот товони кенглиги В шартли бажаришда ҳисобий қиймат B * = − B 2 e р гача камаяди. Юқорида келтирилган 4.40 ва 4.41 формулалар бўйича ҳисобларни бажариш учун аввало, иншоот товонининг текис ва аралаш силжиш бўладиган қисмлари узунлиги ва қиймати аниқланади. Бунинг учун: 1) ҳисоб ёки график усул билан қуйилган юклама P нинг эксцентриситети е р аниқланади: эксцентриситет юқори бьеф томон бўлганда ёки у бўлмаганда иншоот товони кенглиги B га, яъни ҳақиқий кенгликка тенг қилиб қабул қилинади; эксцентриситет пастки бьеф томон бўлганда иншоот товони кенглигини шартли равишда B * қийматгача камайтирилади, чунки эксцентриситет заминнинг юк кўтариш қобилияти ва иншоот устиворлигига таъсир кўрсатади; 2) эксцентриситет бўлмаганда ёки эксцентриситет юқори бьеф томон бўлганда грунт ўпирилиб силжиш бўладиган иншоот товони фундаменти кенглиги B 1 аниқланади (38 - расм,б). Бунинг учун характеристикали грунтли заминлар учун график қурилади (4.4-расм,б), бунда &#55349;&#57102; кр = БВ γ 1 ; &#55349;&#57102; буз - грунтнинг иншоот товонидаги ўртача меъёрий кучланиши, бунда δ ' = 0 бўлганда битта тик юклама таъсирида заминнинг бузилиши рўй беради (4.38 - расм, в); 4.41-формуладаги &#55349;&#57102; ур га қийматлар бериб В 1 / В нисбатни, сўнгра В 1 қийматни аниқланади. Заминдаги грунт tg Ψ 1 ≥ 0,45 қийматли бўлганда В 1 кенгликни аниқлаш учун график қурилади (4.4-расм, г). Эксцентриситет пастки бьеф томон бўлганда 4.38 - расм, б ва 4.38 - расм, г графиклардаги &#55349;&#57102; ўқи бўйлаб &#55349;&#57102; ур нинг қийматлари қўйилади ва В 1 кенглик, сўнгра эса B 1* = B B 1 * / B ; B 2 = − B * B 1* (4.42) аниқланади. 3) &#55349;&#57102; буз қуйидаги формула бўйича аниқланади: &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; буз = = R cos δ 1 / B B ( * ) − n

бунда B В ( * ) − B ёки B * ни билдиради; n = C 1 tg φ 1 заминнинг устиворлиги ошишини шартли ҳисобга олади ва грунт тишлаши билан тавсифланади (4.38 расм, в). Чегаравий меъёрий &#55349;&#57102; ва уринма τ кучланишларнинг тенг таъсир этувчиси R R =γ 1 B N 2 γ + C 1 BN с + qBN q (4.43) бунда q - ЕД участкадаги тенг тақсимланган қўшимча юкламалар (сув урилма ва б.); ЕД = KB , N N γ с , N q , k – коэффициентлар, δ’ =0 бўлганда 4.5- жадвалдан қабул қилинади. R нинг қийматини ABCD ўпирилиш призмасини қуриб аниқлаш мумкин. У r = EB exp Өφ tg 1 логарифмик спирал бўйича чизилган кучланганлик ҳолатининг актив I ва пассив III зоналари ва радиал силжишлар II зоналаридан ташкил топган. 5-жадвал Юк кўтариш қобилияти коэффициентлари N γ , N 3 , N q , k № Коэффи циент- лар δ қийматларининг γ 1 дан улушлари 0 0,5 γ 1 0,7 γ 1 0,9 γ 1 4 0 1 Nγ Nе Nq k 1,16 14,38 3,58 1,89 0,73 11,83 2,95 1,22 0,53 10,57 2,64 0,89 0,29 8,95 2,23 0,47 00 2 Nγ Nе Nq k 2,84 17,58 6,40 2,53 1,50 12,96 7,73 1,55 0,97 10,91 3,97 1,10 0,49 8,51 3,10 0,56 8 0 2 Nγ Nе Nq k 9,15 27,68 14,72 3,84 3,67 17,03 9,05 2,16 2,07 13,07 6,95 1,47 0,85 8,99 4,78 0,70 6 0 3 Nγ Nе 32,53 51,96 9,21 25,28 4,36 17,29 1,42 10,24

Nq k 37,75 6,14 18,37 3,11 12,56 2,00 7,44 0,89 4) τ чег аниқланади. δ 1 ( 0≤ δ’ ≤φ 1 ) га турли қийматлар бериб тенг таъсир этувчи R ни ва мос равишда &#55349;&#57102; = Rcos δ’ /B(B * ) – n ва τ = Rsin δ’ /B(B * ) топилади. Юк кўтариш қобилиятининг τ = f( &#55349;&#57102; ) графиги қурилади ва &#55349;&#57102; ур нинг қиймати бўйича τ чег аниқланади. Тўғон таги ётиқ ва қия бўлганда текис силжиш Текис силжиш схемаси бўйича ҳисоблар. Ҳисобларни амалга оширишда силжишнинг ҳисобий текислигини (38 - расм f, k) да келтирилганидек қабул қилинади, яъни унда силжишнинг ҳисобий текисликлари ОО – асосий ва 00 1 мажбурий синаладиган текисликлари кўрсатилган. Устиворлик 4.30 - формула билан ҳисобланганда N x = + T в E ав . − T и (4.44) R T = Ptg φ 1 + m E 1 пн . + FC 1 (4.45) бунда R T – текис силжишда чегаравий қаршиликнинг ҳисобий қиймати; P – ҳисобий юкламаларнинг вертикал ташкил этувчилари йиғиндиси (фильтрация ва тенг тақсимланган босимлар билан бирга); tgφ 1 ва C 1 - силжиш юзаси бўйича грунт характеристикаси; йирик ва шағалли қумлар учун уларнинг меъёрий қиймати φ м = 38…43 0 , С м - 0,1…0,2 т/м 2 ; ўртача бўлганда φ н = 35…43 0 , С н - 0,1…0,3 т/м 2 ; майда бўлганда φ н = 28…38 0 , С н - 0,2…0,6 т/м 2 ; чангсимон бўлганда φ н = 26…36 0 , С н == 0,2…0,8 т/м 2 ; қумлоқ грунт-ларда - φ н = 21…30 0 , С н - 1,5…0,3 т/м 2 ; қумоқ грунтларда φ н = 12…26 0 , С н = 1,2…4,7 т/м 2 ; гилли грунтларда - φ н = 7…21 0 , С н = 2,9…81 т/м 2 ; m 1 - пассив босимнинг горизонтал силжишга боғлиқлигини ҳисобга олувчи ишлаш шароити коэффициенти, тақрибан m 1 = 0,7 ; E ав . ва Е п н . –актив босимнинг юқори ва пассив пастки томонидан ҳисобий қийматлари; F –тишлашишни ҳисобга олгандаги иншоот товони юзасининг горизонтал проекцияси.

Силжиш текислиги қия бўлганда барча кучлар шу текисликка ва унга ўтказилган нормалга лойиҳаланади. Аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисоблар. Товони текис иншоотларни аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисобланганда силжишнинг ҳисобий схемаси этиб товоннинг юқори қиррасидан ўтувчи горизонтал текислик, тишлар бўлганда эса юқори тиш тагидан ўтувчи горизонтал текислик олинади. Аралаш силжиш схемаси бўйича ҳисоблаш усулларининг учта асосий гуруҳи мавжуд: 1) заминларнинг кучланганлик ҳолатини бирлик назарияси ёрдамида баҳолаш усуллари; 2) чегаравий мувозанат назариясига асосланган аналитик усуллар (В.В.Соколовский. В.Г.Березанцев, В.И.Новоторцев ва б.); 3) тахминий усуллар, бу усулларда иншоот заминининг бир қисми билан биргаликда силжиши ҳамда улар тўғри чизиқ (Н.М.Герсеванов, П.П.Лаупман ва б.), айланали текислик ёки бирликда тўғри чизиқ ва логарифмик спирал (ВНИИГМ усули) билан чегараланган деб олинади. Тахминий усуллар қўлланилиб лойиҳаланган димловчи иншоотларни қуриш ва улардан фойдаланиш тажрибалари, ушбу усулларни лойиҳалашда қўллаш мумкинлигини кўрсатди. Лойиҳавий ҳисобларда ҚМҚ тавсиясига кўра ВНИИГ усулидан фойдаланилади. Бу усул бўйича аралаш силжиш схемасига кўра ҳисоблар бажарилганда чегаравий қаршилик R см қуйидаги формулалар бўйича ҳисобланади: Меъёрий куч Р нинг эксцентриситети е р бўлмаганда ёки эксцентриситет юқори бьеф томонда бўлганда R см = ( &#55349;&#57102; ур tg φ 1 + C B L 1 ) 2 +τ чег B L 1 , (4.46) бу ерда &#55349;&#57102; ур = P B L / * ; (4.47) Меъёрий куч P нинг эксцентриситети е р пастки бьеф томон бўлганда R см = ( &#55349;&#57102; φ ур tg 1 + C B L 1 ) 2 * +τ чег B L 1 * (4.48) &#55349;&#57102; ўр = Р B L / * , (4.49) бу ерда е р – меъёрий куч P нинг пастки бьеф томон эксцентриситети; B 1 ва

B 2 – грунт ўпирилиб ва текис силжиш содир бўладиган иншоот товони участкаси кенглигининг ҳисобий қиймати; B 1 * ва B 2 * - худди шундай, юкланиш эксцентриситети пастки бьеф томон қўйилганда; τ чег - грунт ўпирилиб силжийдиган участкалардаги чегаравий уринма кучланиш, худди чуқурлик силжишдагидек қабул қилинади; L – чизмага перпендикуляр йўналиш бўйича иншоот товони узунлиги (39 - расм); P – фильтрацион ва тенг тақсимловчи босимларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинади. 39 - расм. Аралаш силжишда устиворликни ҳисоблаш учун схемалар: 1,2- меъёрий кучланишларнинг ҳақиқий ва ҳисобий эпюралари. Шундай қилиб, эксцентриситет пастки бьеф томон бўлганда иншоот товони кенглиги В шартли бажаришда ҳисобий қиймат B * = − B 2 e р гача камаяди. Юқорида келтирилган 4.48 ва 4.49 формулалар бўйича ҳисобларни бажариш учун аввало, иншоот товонининг текис ва аралаш силжиш бўладиган қисмлари узунлиги ва τ чег қиймати аниқланади. Бунинг учун: 1) ҳисоб ёки график усул билан қуйилган юклама P нинг эксцентриситети е р аниқланади: эксцентриситет юқори бьеф томон бўлганда ёки у бўлмаганда иншоот товони кенглиги B га, яъни ҳақиқий кенгликка тенг қилиб қабул қилинади; эксцентриситет пастки бьеф томон

бўлганда иншоот товони кенглигини шартли равишда B * қийматгача камайтирилади, чунки эксцентриситет заминнинг юк кўтариш қобилияти ва иншоот устиворлигига таъсир кўрсатади; 2) эксцентриситет бўлмаганда ёки эксцентриситет юқори бьеф томон бўлганда грунт ўпирилиб силжиш бўладиган иншоот товони фундаменти кенглиги B 1 аниқланади (39 - расм, б). Бунинг учун tg Ψ 1 = tg φ 1 + C 1 / &#55349;&#57102; ур > 0,45 характеристикали грунтли заминлар учун график қурилади (4.39 - расм,б), бунда &#55349;&#57102; кр = БВ γ 1 ; &#55349;&#57102; буз - грунтнинг иншоот товонидаги ўртача меъёрий кучланиши, бунда δ ' = 0 бўлганда битта тик юклама таъсирида заминнинг бузилиши рўй беради (4.39 - расм, в); 4.47 -формуладаги &#55349;&#57102; ур га қийматлар бериб В 1 / В нисбатни, сўнгра В 1 қийматни аниқланади. Заминдаги грунт tg Ψ 1 ≥ 0,45 қийматли бўлганда В 1 кенгликни аниқлаш учун график қурилади (4.39 - расм,г). Эксцентриситет пастки бьеф томон бўлганда 4.39 - расм, б ва 4.39 - расм, г графиклардаги &#55349;&#57102; ўқи бўйлаб &#55349;&#57102; ур –нинг қийматлари қўйилади ва В 1 кенглик, сўнгра эса B 1* = B B 1 * / B ; B 2 = − B * B 1* (4.50) аниқланади. 3) &#55349;&#57102; буз қуйидаги формула бўйича аниқланади: &#55349;&#57102; буз = = &#55349;&#57102; R cos δ 1 / B B ( * ) − n бунда B В ( * ) − B ёки B * ни билдиради; n = C 1 tg φ 1 заминнинг устиворлиги ошишини шартли ҳисобга олади ва грунт тишлаши билан тавсифланади (4.39 - расм, в). Чегаравий меъёрий &#55349;&#57102; ва уринма τ кучланишларнинг тенг таъсир этувчиси R R =γ 1 B N 2 γ + C 1 BN с + qBN q (4.51) бунда q - ЕД участкадаги тенг тақсимланган қўшимча юкламалар (сув урилма ва б.); ЕД = KB , N N γ с , N q , k – коэффициентлар, δ’ = 0 бўлганда 4.5- жадвалдан қабул қилинади. R нинг қийматини ABCD ўпирилиш призмасини қуриб аниқлаш мумкин. У r = EB exp Өφ tg 1 логарифмик спирал бўйича чизилган кучланганлик

ҳолатининг актив I ва пассив III зоналари ва радиал силжишлар II зоналаридан ташкил топган. 5-жадвал Юк кўтариш қобилияти коэффициентлари N γ , N 3 , N q , k № Коэффи циентлар δ қийматларининг γ 1 дан улушлари 0 0,5 γ 1 0,7 γ 1 0,9 γ 1 4 0 1 Nγ Nе Nq k 1,16 14,38 3,58 1,89 0,73 11,83 2,95 1,22 0,53 10,57 2,64 0,89 0,29 8,95 2,23 0,47 00 2 Nγ Nе Nq k 2,84 17,58 6,40 2,53 1,50 12,96 7,73 1,55 0,97 10,91 3,97 1,10 0,49 8,51 3,10 0,56 8 0 2 Nγ Nе Nq k 9,15 27,68 14,72 3,84 3,67 17,03 9,05 2,16 2,07 13,07 6,95 1,47 0,85 8,99 4,78 0,70 6 0 3 Nγ Nе Nq k 32,53 51,96 37,75 6,14 9,21 25,28 18,37 3,11 4,36 17,29 12,56 2,00 1,42 10,24 7,44 0,89 4) τ чег аниқланади. δ 1 ( 0≤ δ’ ≤φ 1 ) га турли қийматлар бериб тенг таъсир этувчи R ни ва мос равишда &#55349;&#57102; =Rcos δ’ /B(B * ) – n ва τ=Rsin δ’ /B(B * ) топилади. Юк кўтариш қобилиятининг τ = f( &#55349;&#57102; ) графиги қурилади ва &#55349;&#57102; ур нинг қиймати бўйича τ чег аниқланади.

Адабиётлар: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

Похожие

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш

Бетон ва темир бетон тўғонлар

Тўғонлар

Сув ташлама ва механик жихозлардаги бузулишлар

Сув ўтказувчи иншоотлар