Жамоатчилик фикри социологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. Жамоатчилик фикри тушунчаси ва моҳияти 2. Жамоатчилик фикри функциялари

www.arxiv.uz Жамоатчилик фикри социологияси - ижтимоий гуруҳларнинг мавжуд ижтимиоий воқеликка нисбатан баҳовловчи муносабатининг шаклланиши ва амал қилиш қонуниятларини ўрганувчи фандир. Ўзбекистонда жамоатчилик фикрини ўрганиш илмий ва амалий аҳамиятга эга. Мамлакатимизда 1999 йилдан бошлаб «Ижтимоий фикр» жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази фаолият кўрсатмоқда. Бу ўз навбатида социологик тадқиқот марказлари ва хизматларини мувофиқлаштириш имкониятини туғдирди. «Жамоатчилик фикри» атамаси инглизча publik opinion сўз бирикмаларидан олинган бўлиб, у XVII асрда дасталб Англияда қўлланилган, кейинчалик бошқа мамлакатларга ўтиб, XVIII аср охиридан бошлаб кенг тарқалган. Жамоатчилик фикри ўзи нима? Жамоатчилик фикри - халқ истайдиган нарсани билишнинг ноорганик услубидир (Гегель), жамоатчилик фикрида ҳамиша ҳақиқий ва ҳақиқий бўлмаган нарсалар чатишиб кетсада, у ҳар бир даврда катта кучга эга бўлиб келган. Жамоатчилик фикри ижтимоий онг шакллари, айтайлик, фан ¸ки мафкурадан ноаниқлиги билан фарқ қилади. Чунки фикрнинг ўзида у ¸ки бу ҳолатга нисбатан таҳминий, эҳтимолли бўлгани учун ҳам кўпинча инсонлар онгида вужудга келадиган ўткинчи, ўзгарувчан фикр, мулоҳаза, ҳис - туйғулар йиғиндисидир. Лекин бу жамоатчилик фикри билан ҳисоблашмаслик керак деган гап эмас. Жамоатчилик фикрини чуқур ўрганган испан мутафаккири Ортега-И-Гассет шундай ¸зган эди: «Дун¸ни жамоатчилик фикри бошқаради, бу шундай асосий кучки, унда кишилар ҳамжамиятидаги ҳукмронлик келиб чиқади» 1 . Жамоатчилик фикрини социологик тадқиқ этиш предмети - бу жамоатчилик фикрининг ижтимоий моҳияти, унинг жамият ҳа¸тининг турли томонларига таъсири, шаклланиши, ифодаланиши ва амал қилиши механизмлари масалаларидир. Жамоатчилик фикри - кишилар онги ва хатти- 1 +аранг: Умумий социология. Т.: ТошДУ, 1999, 104-бет.

www.arxiv.uz ҳаракатининг ўзига хос кўриниши бўлиб, у ижтимоий онгнинг барча шакллари (ахлоқ, ҳуқуқ, дин, фан ва ҳ.к.) билан боғлиқ кундалик ва назарий онг бирикмаси ҳисобланади. Жамоатчилик фикри доимо кишилар томонидан у ¸ки бу ҳодиса жара¸нини баҳолашлари билан боғлиқ. Бундай ижтимоий баҳолаш ижтимоий гуруҳ ва қатламларнинг ижтимоий вазияти, жамиятда тутган ўрнини ўзида акс эттиради. Демак, жамоатчилик фикри ижтимоий хусусиятга эга, шу жиҳатдан жамоатчилик фикри кишиларнинг ижтимоий воқеликнинг бирор бир соҳасидаги фикрлари, ҳис-туйғулари ва хатти- ҳаракатларини жамлашга, жамият ҳа¸тига баҳо беришга ва шу асосда ижтимоий реалликнинг тегишли томонини ўзгартиришга (¸ки сақлашга) таъсир кўрсатади. Умуман олганда, туб ижтимоий ўзгаришлар содир бўлишидан олдин айнан жамоатчилик фикрида улкан силжиш, ўзгаришлар юз бермоғи керак. Жамоатчилик фикри билан бевосита шуғуланувчи мутахассислар бу ижтимоий ҳодисанинг мураккаблигини таъкидлашади. Дарҳақиқат, жамоатчилик фикрини тасвирлаш, аниқлаш мушкул, уни ўлчаб бўлмайди. Лекин у ҳамма жойда мавжуд, унинг таъсирини алоҳида шахс хатти- ҳаракатида ҳам, омма хулқ-атвор фаолиятида ҳам кўрса бўлади. Жамоатчилик фикрининг структурасини таҳлил қилшда биринчи навбатда унинг объекти ва субъекти масалаларига эътиборни қаратиш зарур. Жамоатчилик фикрининг объектини аниқлашда, даставвал иккита муаммо эътиборга моликдир. 1) Жамоатчилик фикрини унда акс эттира¸тган воқеликнинг ўзига ҳослиги нуқтаи назаридан таҳлил этиш. Бошқача қилиб айтганда, жамоатчилик фикри дун¸даги ҳамма нарса тўғрисида фикр қила олиши мумкинми ¸ки унинг мулоҳаза доираси чегараланганми? 2) У ¸ки бу ҳодиса, жамоатчилик фикрининг объектига айланишининг мезоларини аниқлаш, бошқача айтганда, жамоатчилик фикрини уйғотадиган объект қандай сифатлари, хусусиятлари билан фарқланади.

www.arxiv.uz Биринчи саволга жавоб тариқасида аввало шуни қайд этиш керакки, жамоатчилик фикрининг объекти бўлиб ҳам объектив воқелик, ҳам субъектив реаллик фактлари ҳисобланиши мумкин. Шу билан бирга жамоатчилик фикри маълум даражада чегаралангандир, муайян бир ҳолатларгина жамоатчилик мулоҳазаларининг объекти бўла олади. Булар: а) воқеа ва ҳодисаларнинг ҳаққоний мавжудлиги; б) воқеа-ҳодисалар ўртасидаги муносабатлар; в) воқеа-ҳодисаларнинг кишилар онгида акс этиши. Ушбу ҳолатлар жамоатчилик фикри социологиясида «аниқлик чегараси» дейилади. Бу «чегарадан» ташқарида бўлган нарсалар тўғрисида жамоатчилик фикри мулоҳазага эга бўла олмайди. Энди жамоатчилик фикрининг объектив танлаш мезонларига тўхталамиз. Дуч келган ҳар бир нарса, ҳодиса, воқеа, жара¸н ¸ки факт ҳам бирваракайига жамоатчилик фикри объекти бўлавермайди. Жамоатчилик фикрини уйғотишнинг биринчи омили ижтимоий манфаат бўлиб, бевосита манфаат туғдирадиган долзарб ҳодиса ¸ки нарсаларгина мулоҳазага сабаб бўлади. Чунки бундай ҳолатлар кишилардан баҳоловчи муносабатни билдиришини талаб этади. Омма фикрининг шаклланиши асосида «умумий иш» ¸тади. Жамоатчилик фикрига сабаб бўладиган иккинчи омил бу - мунозаралиликдир. Бошқача айтганда, у ¸ки бу даражада мунозарали, баҳсли ҳолатга эга бўлган ҳодисаларгина жамоатчилик фикри предметига айланиши мумкин. Жамоатчилик фикри доимо ҳали ҳал бўлмаган масалалар бўйича шаклланади ва ҳеч қачон сўзсиз, аниқ масалалар бўйича туғилмайди. Ниҳоят, жамоатчилик фикрини уйғотадиган учунчи омил - малакалиликдир. Бу шуни англатадики, жамоатчилик билишини ва тушуниши мумкин бўлган ҳодисаларгина жамоатчиликнинг объекти бўлиши мумкин. Жамоатчилик фикри субъекти деганда, аввало жамоатчилик доирасида фикр уйғота олиш ғобилиятига эга бўлган фикр эгаси ва ифодаловчиси

www.arxiv.uz тушунилади. Шу ўринда субъект сифатида алоҳида индивид, кичик гуруҳлар, жамоа, миллат, синф ва ҳатто жамият ҳисобланиши мумкин. Жамоатчилик фикрининг билиш имконияти муайян - тарихий хусусиятга эга, яъни у жамиятда мавжуд маданият, техник имкониятлар, мулоқот воситаларининг ривожланганлик даражаси ва бошқа омилларга боғлиқ. Шу билан бирга жамоатчилик фикри ижтимоий онг шакллари (фан, мафкура, дин, санъат, ахлоқ, ҳуқуқ, си¸сат ва б.), даражалари (индивидуал, коллектив, миллий, синфий онг) ва соҳалари билан боғлиқ ҳолда ривожланади. Айтиш мумкинки, жамоатчилик фикри - ижтимоий онгнинг тез ўзгарувчан, динамик ҳолатидир. Жамоатчилик фикри турли даражага ҳам эга бўлиб, бу индивидуал, коллектив ва ижтимоий фикр кўринишида бўлади ва улар ўртасида доимий ва мустаҳкам боғлик мавжуд. Жамоатчилик фикри кўп жиҳатли ҳодисадир. Унинг рационал - ақлий (билимлар), психологик (ижтимоий-руҳий) кечинмалар, аксиологик (қадриятлар) ва бошқа жиҳатлари бўлиб, биргаликда жамоатчилик фикрининг тез тарқалувчанлик ва экстенсив хусусиятини таъминлайди. Жамоатчилик фикрининг реал ижтимоий ҳа¸тда амал қилиши унинг ифодаланиши ва у бажарадиган вазифалар билан ҳарактерланади. Аввало, жамоатчилик фикрининг уч хил ифодаланишини кузатса бўлади: 1) жамоатчилик фикрининг стихияли ифодаланиши; 2) си¸сий институтлар ташаббусига кўра бирор бир қонунни муҳокама қилиш ¸ки чора-тадбир (референдум, умумхалқ муҳокамаси ва б.) ўтказиш жара¸нида жамоатчилик фикрининг билдирилиши; 3) махсус социологик татқиқотлар, яъни сўровлар пайтида жамоатчилик фикрининг аниқланиши. Жамоатчилик фикрининг тадрижий шаклланиш жара¸ни қуйидаги тартибда амалга ошади: Биринчи босқичда : ижтимоий ҳа¸т, факт, ҳодиса таъсирида алоҳида шахслар онгида индивидуал фикр-тасаввурларнинг юзага

www.arxiv.uz келиши. Иккинчи босқичда : алоҳида шахслар фикрларининг суҳбат, баҳс, муҳокама, йиғин ва митинглар воситасида жамоа фикрига айланиши. Учинчи босқичда : эса жамоалар фикрининг айланишини ифодаловчи нуқтаи назарлар уйғунлашуви ва бирлашуви жара¸нларидир. Бозор муносабатига ўтиш шароити жамоатчилик фикрининг эски тузум муаммоларидан янги масалаларга кўчиши юз беромоқда. Аммо жамоатчилик фикрининг қайта йўналиши муруккаб жара¸н бўлиб, у олдин шаклланган хулқ-атвор жабҳаларининг, тафаккур ва хатти-ҳаракат қолибларининг (стереотипларнинг), баъзи анъаналарининг ўзгаришини ўз ичига олади. Гап шундаки, айтиб ўтилган кўпгина элементлар (эскича тафаккур қолиплари, одатлар ва ҳ.к.)ни жамоатчилик фикри ўзида мужассамлаштирган бўлиб, бу унинг консерватив томонидир. Шунинг учун жамият тараққи¸тига тўсиқ бўла¸тган, аммо кишилар онгида чуқур ўрнашган, айнан жамоатчилик фикрининг қайси жиҳатини ўзгартириш мумкинлигини аниқ тасаввур эта билиш зарур. Аммо одамлар фикрини ўзгартиришдан кўра, уларда янги муаммоларда нисбатан муносабат, фикр-мулоҳазани шакллантириш осонроқ. Демак, масала жамоатчилик фикрининг кучини ошириш, унинг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш омилига айлантириш учун табиий тарзда, аммо зарур йўналишда, онгли равишда шакллантира билишдадир. Бу жамият ҳа¸тида жамоатчилик фикри аҳамиятининг ошиб бориши билан боғлиқ бўлиб, у қуйидаги шарт - шароитларни талаб этади: а) давлат органлари, жамоат ташкилотлари, илмий марказлар томонидан жамоатчилик фикрининг мунтазам ўрганиб турилиши; б) барча фуқороларнинг турли шаклларда (референдумлар, манифестациялар, сўровлар ва ҳ.к.) жамият ҳа¸тининг ҳар хил муаммолари юзасидан ўз фикрлари, баҳолари, нуқтаи назарларини эркин билдиришлари; в) фуқороларнинг жамоавий (коллектив) фикрларини билдиришлари воситалари ва шаклларини кенгайтириш, ошкоралик; г)давлат органлари ва жамоат ташкилотлари томонидан жамоатчилик фикридан доимий фойдаланиш.

www.arxiv.uz Жамоатчилик фикрига мақсадли таъсир қилиш икки хил йўл билан амалга оширилиши мумкин: 1) хаспўшлаш (манипуляция қилиш); 2) илмий шакллантириш. Жамоатчилик фикрини хаспўшлаш - бу долзарб муаммоллар бўйича аҳоли онгига нисбатан бирор-бир фикрни зўрлаб сингдириш. Хаспўшлаш ¸лғиз ҳукимрон си¸сий гуруҳ, тоифа, элитанинг манфаатларини ифодалайди ва унинг иқтисодий, си¸сий ва мафкуравий ҳукмронлигини сақлаб қолишига қаратилган бўлади. Хаспўшлашнинг асосий воситаси дезинформация (соҳта ахборот) ҳисобланади. Хаспўшлаш асосан тоталитар жамиятга хосдир. Жамоатчилик фикрини эркин шакллантириш - жамоатчилик фикрини шакллантириш жара¸нига мақсадли таъсир кўрсатишдир. Бунда кўрсатилган асосий мақсад жамиятда ахборот майдонини табиий равишда ҳосил қилиш бўлади. Жамоатчилик фикрини шакллантиришда стихияли ва онгли омиллар, унинг шаклланишининг объектив жара¸нлари билан боғлиқ бўлган ички ва бошқарув органлари томонидан кишилар онгига четдан онгли равишда таъсир қилишда ифодаланадиган ташқи механизмлар бирлигини ҳам таъминлаш зарур. Жамоатчилик фикри муҳим институт бўлиб, фаол амал қилиш унинг функциялари (вазифалари) билан боғлиқ. Бу функциялар жамоатчилик фикри жамият ҳа¸тининг турли соҳаларида (айтайлик, тақсимот муносабатларида) «қўлланишига» қараб турли шаклларда намо¸н бўлади. Жамоатчилик фикри функциялари унинг у ¸ки бу ижтимоий институтларга таъсирига қараб, билдирила¸тган фикрнинг мазмунига кўра ва бу фикрнинг шаклига қараб белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фикр эркинлиги қонун йўли билан асосланган. Жамият мамлакатда бўла¸тган иқтисодий, си¸сий, ижтимоий ўзгаришларга нисбатан ўз фикрини эркин ифода этиши ва уларда фаол иштирок этиши зарур. Акс ҳолда тараққи¸т бир жойда тўхтаб қолиши, ҳатто орқага кетиши ҳам мумкин.

www.arxiv.uz Демократия деганда, энг аввало ҳар бир фуқаро ўз фикрини эркин ба¸н эта олиши, матбуот эркинлиги, эътиқод эркинлиги ва шу кабилар тушунилади. Ҳар қандай жамиятда демократия қай даражада эканлигини белгиловчи асосий учта меъзон бор. Булар - халқнинг қарорлар қабул қилиш жара¸нидан қанчалик хабардорлиги, ҳукумат қарорлари - халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқароларнинг давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этишидир. Мана шу принциплар ҳа¸тимиздан мустаҳкам ўрин олган тақдирдагина ҳар хил суистеъмолликларга қарши самарали ва изчил кураш олиб бориш мумкин. Ҳозирда жамиятимизда шаклланган кўппартиявийлик муҳитидан тезроқ объектив равишда фойдаланиш зарур. Чунки булар кенг жамоатчиликнинг ижтимоий ҳа¸тидаги таъсирини, ўрни ва ваколатини, ҳуқуқини кучайтириш, унинг чинакам мустаҳкамлигини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Тепадан туриб, махсус фармон ¸ки декрет билан жамиятда адолат ва демократия ўрнатиб бўлмайди. Бу барчанинг бирдек иштироки, пешқадам зи¸лилар, турли си¸сий партиялар, жамоат ташкилотлари намо¸ндаларининг, маъсул хизматчиларимизнинг ғайрати, ақл-заковати билан рў¸бга чиқадиган мураккаб ишдир. Жамият аъзолари ўз фикрини эркин ифода эта билиши, сўз эркинлигини ҳимоя қилиш, шу ҳуқуқларнинг амалда таъминланиши учун кафолат яратиш- бизнинг бугунги энг муҳим вазифамиз бўлиши зарур. Одамларнинг эркин фикрини ифода этувчи оммавий ахборот воситалари жамиятда ўзининг мустаҳкам ўрни ва мавқеини эгаллаши зарур. Ўзбекистоннинг келажаги кўп жиҳатдан ўсиб кела¸тган ¸ш авлодларга боғлиқ. Улар қанчалик эркин фикрловчи, мустаҳкам иродали, кенг дун¸қарашли ва ижтимоий, иқтисодий, си¸сий фаол бўлса, Ўзбекистоннинг келажаги шунчалик порлоқ бўлади. Уларни амалга ошириш учун, бутун халқимиз жамоатчиликнинг куч ва саъй-ҳаракатларини бирлаштириши зарур.

www.arxiv.uz Биринчи галда соғлом фикрловчи, шу азиз Ватан қисматини ўз шахсий қисмати деб биладиган, мамлакатнинг эртаси учун бор маъсулиятини зиммасига олишга қодир, жафокаш халқимиз учун, демократия ва адолат учун ўзини бахшида этадиган, фидойи, изланувчан ¸ш авлоднинг бошини қовуштириш, унинг мақсад ва интилишларига қанот бериш зарур. 13.2. Жамоатчилик фикри функциялари Жамиятни ривожлантиришда кенг жамоатчилик фикрига суяниш катта тарихий тажрибага суянишни талаб этади. Қадим давлатчилик тарихидан келиб чиқиб, халқимиз жамоатчилик фикри қуйидаги функцияларни бажариб келганлигининг шоҳиди бўлишган. 1. Директив, яъни қарорлар қабул қилишда жамоатчиликнинг кенг иштироки. 2. Консультатив - қарорларни ҳа¸тга тадбиқ этишда, ҳукм чиқаришда кенг жамоатчилик билан маслаҳатлашиши. 3. Турли давлатлар ва нодавлат ташкилотлар иши устидан назорат ўрнатишда. 4. Экспрессив (назорат) - яъни фавқулодда ҳодисаларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этишда ва ҳоказо функцияларни бажаради. 5. Конструктив функцияси. Бу субъектларнинг ижтимоий муносабатлари ва жара¸нларни ўзига хос программалаштиришдир. 6. Регулятив (бошқарув) функцияси. 7. Баҳолаш функцияси. 8. Позитив (ижобий) функция. 9. Негатив (салбий) функцияларни бажаради. Умуман, жамоатчилик фикри функцияларини 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Жамоатчилик фикрининг моҳияти ва мазмунини ифода этувчи функциялар: а) гнесеологик; б) баҳолаш.

www.arxiv.uz 2. Жамоатчилик фикрининг ижтимоий аҳамиятини ифода этувчи функциялар: а) тарбиялаш; б) рағбатлантириш; в) назорат қилиш; г) маслаҳат. 3. Жамоатчилик фикрининг кишиларга таъсирини ифода этувчи функциялар. Ниҳоят, ифодаланиш шаклига кўра жамоатчилик фикри икки хил - позитив (ижобий) ва негатив (салбий) функцияларни бажаради. Дарҳақиқат, жамоатчилик ўз фикрини доимо қўллаб-қувватлаш ва аксинча, инкор этиш, қоралаш кўринишида билдириши мумкин. Субъект ижтимоий жара¸нларда онгли иштирок этишга тай¸рлигини билдирган тақдирда жамоатчилик фикри позитив, агар субъект норозилик билдириб, ҳеч бир ҳаракатни содир қилмаган тақдирда негатив вазифани бажаради. Мамлакатнинг ривожланиши, дун¸да ўз ўрни ва мавқеига эга бўлиши учун жамоатчилик фикрининг ислоҳотларга муносабати, уларнинг бошқарувдаги иштироки, ҳукумат қарорларини назорат қилиб бориши жуда муҳимдир. Биз давлат идоралари устидан жамоатчиликнинг назоратини ўрнатишга эриша олмасак, порахўрлик, қонунбузарлик, ўз мансабини суиистеъмол қилиш каби иллатларни таг-томири билан тугатишнинг имкони бўлмайди. Бунга эришиш учун энг аввало жамоатчилик вакилларининг си¸сий, ижтимоий савиясини ўстириш керак. Ҳар бир фуқаро ўз ҳуқуқини яхши билиши ва уни ҳимоя қила олиши зарур. Одамларни ҳуқуқий маданият, ҳуқуқий онг, ҳуқуқий билимлар билан қуроллантириш асосий вазифалардан бири бўлиши шарт. Токи, жамиятнинг ҳар қайси аъзоси ўз ҳуқуқи, ўз бурчи ва маъсулиятини пухта билмас экан, уни ҳа¸тий эҳти¸ж сифатида англамас экан, бизнинг ислоҳот, янгиланиш ҳақидаги барча саъй-ҳаракатларимиз бесамар кетаверади. Ҳа¸тимизда қонун талаблари бузилишига асосий сабаб-ижтимоий ташкилотлар, нодавлат ташкилотлар, маҳалла, а¸ллар, ¸шлар ва бошқа

www.arxiv.uz жамоат бирлашмаларининг ҳа¸тимизга таъсири ва ўрни етарли даражада шаклланмагани билан изоҳлаш мумкин. Ҳуқуқий, нодавлат ташкилотлари устидан назорат ўрнатишда, жамоатчилик ва ижтимоий ташкилотлар билан бирга, авваламбор фуқаролар ва жамоатчилик эркин фикрини ифода этувчи оммавий ахборот воситалари иш олиб бориши, ҳақиқат ва адолат учун курашга қаттиқ бел боғлаши лозим. Жамоатчилик назоратининг туб моҳияти шундаки, жамоатчилик амалга ошира¸тган ислоҳотлар суръатини, уларнинг сифатини, ислоҳотлар бошида турган раҳбарларнинг ғайратини, ла¸қатини холисона ўрганиб, ютуқларини эътироф қилиб, камчилигини рўй-рост очиб ташлашимиз керак. Ҳозирданоқ давлат органларининг айрим ваколатларини босқичма- босқич, аста-секинлик билан нодавлат ташкилотларга, фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органларига бериб бориш лозимлигини ҳа¸тнинг ўзи яққол кўрсатмоқда. Бевосита жамоатчилик фикри асосида амалга ошадиган жара¸нлардан бири сайловлардир. Халқ сайловда илғор, етук ва ўзида таассурот қолдирган раҳбарни, лидерни танлаб олишга имкон беради. Сайловлар халқни бошқара олмайдиган, лоқайд раҳбарлардан воз кечишга, ҳар томонлама етук, илғор ғояларни олға сурувчи, жамиятнинг ривожланишига ўз ҳиссасини қўшувчи раҳбарларни қўллаб-кувватлашга катта ¸рдам беради. Иқтисоди¸тнинг ривожланишида, жамиятда адолат ва демократиянинг қарор топишида турли хил жамоатчилик ташкилотларининг ўрни жуда каттадир. Агар нодавлат ташкилотлар, ижтимоий ташкилотлар, ¸шлар ва бошқа жамоат бирлашмаларининг ҳа¸тимизга таъсири қанчалик кучли бўлса ва улар ўз ўрнига эга бўлса, демократик, ҳар томонлама ривожланган давлатнинг қарор топиши шунчалик тезлашади. Масалан, собиқ СССРнинг тарқалиши ¸ки уни сақлаб қолиш масаласи кенг жамоатчилик фикри асосида - реферундум натижаларига биноан ҳал қилинди.

www.arxiv.uz Худди шунингдек, Ўзбекистон Президенти И.Каримовнинг Президентлик ваколат муддатини Олий Мажлис депутатлари иши билан мувофиқлаштириш масаласи ҳам референдум орқали жамоатчилик фикрини ўрганган ҳолда унинг ваколати 2000 йилга қадар узайтирилди. Конституция ва бошқа қонунларнинг қабул қилиниш жара¸нлари ҳам жамоатчилик муҳокамасидан сўнг ўзгартиришлар киритилган ҳолда амалга оширилмоқда. Суд жара¸нларида ҳам ҳамиша жамоатчилик вакили суд маслаҳатчиси сифатида иштирок этиб келмоқда. 13.3. Маҳалла ва маҳаллий бошқарув социологияси Маҳалла – (арабча «маҳалла» - жой, ўрин, макон) – Ўзбекистоннинг муайян тарихий шароитларида, асрлар давомида шаклланиб, фаолият кўрсата¸тган, аҳоли яшайдиган маъмурий-ҳудадий бирлик, уюшма. Маҳалла ўзини-ўзи бошқарув тизимининг муҳим миллий ижтимоий органи бўлиб, у Ўзбекистондаги ижтимоий ҳа¸т тарзининг маҳаллий кўринишдаги шакли ҳамдир. Маҳаллалар 1917 йилгача бўлган даврда жуда кенг иш олиб бориб, маҳаллий аҳолини бирлаштирувчи, уюштирувчи ташкилий тузилма бўлиб келган. Маҳалла ўзбек халқининг кундалик ижтимоий ҳа¸тини ва турмушини ташкил қилишда излаб топган ва асрлар давомида такомиллаштириб келган ҳа¸тий амалидир. Аммо шунга қарамасдан, шўролар даврида ҳукмрон тузум ва мафкура маҳаллаларни расман тан олмади. Бироқ аҳолининг чуқур норозилигига сабаб бўлмаслик учун маҳаллаларни тақиқлаб ҳам қўя олмади, уни жамиятни бошқариш тизимига киритмади. Маҳалла ўз моҳияти, фаолияти мазмуни ва шакллари билан шарқона фикрлаш, иш кўриш тарзи каби халқимизнинг ўзига хос фазиалатларини акс эттиради. Маҳаллалар аҳолини аҳил-тотув яшашга, сидқидилдан меҳнат қилишга, касб ўрганишга, шулар орқали ҳа¸т кечиришни енгиллаштиришга чақиради.

www.arxiv.uz Маҳалла ва маҳаллий бошқарув социологиясида 2 та муҳим масалага эътибор бермоқ лозим. Булар: 1. Маҳаллий ҳокимият органлари. 2. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари. 1. Маҳаллий ҳокимият органларига Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 9-104-моддаларига мувофиқ вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда ҳамкорлик бошчилик қиладиган халқ депутатлари Кенгашлари ҳокимиятнинг вакиллик органларидир. Улар давлат ва фуқароларнинг манфаатларини кўзлаб ва ваколатларига тааллуқли масалаларни хал этадилар. 1993 йил 2 сентябрда «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида» қонун қабул қилинди. Ўзбекистон Республикасининг 100-моддасига биноан маҳаллий ҳокмият органлари ихти¸рига қўйидагилар киради: 1) Қонунчиликни, ҳуқуқ-тартиботни ва фуқароларнинг ҳавфсизлигини таъминлаш. 2) Ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш 2 . 3) Маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш. 4) Маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш. 5) Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш. 6) Фуқаролик ҳолати актларини қайд этиш. 7) Норматив ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш. 2. Фуқароларнинг ўзини-ўзи (маҳаллий) бошқариш органлари . Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига биноан «Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек, улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари 2 Ызбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: «Ызбекистон», 1999, 24-бет.

www.arxiv.uz ўзини-ўзи бошқариш органлари бўлиб, улар икки ярим йил муддатга раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди» 3 . Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари таркибини фуқаролар йиғинлари, хусусан маҳаллалар ташкил этади. Жамиятда ўзини-ўзи бошқарув тизимининг муҳим органи бўлган маҳалла – бу ҳудудий, касбий, турли ¸шга оид ва бошқа шу каби турли хил ижтимоий гуруҳларнинг қизиқиши ва иродасини ўзида мужассамлаштириб, уларни ижтимоий ҳа¸тга жорий қилувчи умумий ҳамда алоҳида ҳолатларни намо¸н қилади. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов «Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда» асарида таъкидланганидек, «Маҳаллий ҳокимият органлари ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари бажарадиган вазифалар доирасини кенгайтириш, уларга давлат ваколатларининг бир қисмини босқичма-босқич топшириш лозим. Бунда энг муҳими, аҳолининг касб ва ижтимоий таркиби манфаатларини янада тўлароқ ифодалаш ва ҳимоя қилишда нодавлат, жамоат тузилмаларининг ҳуқуқ ва мавқеиларини ошириш даркор. «Кучли давлатдан кучли фуқаролик жамияти сари» деган си¸сий қурилиш дастурининг моҳияти ана шунда яққол намо¸н бўлади. Айнан шундай ¸ндошув фуқароларнинг ўзларига-ўзлари ҳа¸ти ва бутун жамият ҳа¸тини бошқаришда ва тенг ташкил этишда кенг иштирок этиш учун имконият яратади» 4 . Шу боисдан ҳам маҳалла ва маҳаллий бошқарув социологияси айнан ана шу фуқароларнинг ўзини ўзи маҳаллий бошқариш органлари фаолиятини ва унинг ижтимоий жиҳатини таҳлил қилади. Демак, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқаришнинг маҳаллий куйи органи бўлган маҳалланинг аввало ҳуқуқий асослари қуйидаги жиҳатлар билан белгиланади: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (айнан 21 – боб 105 – моддада у ўз ифодасини топган). 3 Ызбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: «Ызбекистон», 1999, 25-бет. 4 Каримов И.А. Биз келажагимизни ыз =ылимиз билан =урамиз. Т.7. – Т.: «Ызбекистон», 1999, 389-бет.

www.arxiv.uz 2. 1993 йил 2 сентябрда Олий Кенгаш томонидан қабул қилинган «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида» ги Қонун. 3. 1999 йил 14 – 15 апрелда Олий Мажлис томонидан «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида» ги Қонуннинг янги таҳрири унинг асосий мақсад ва вазифаларини, ижтимоий моҳиятини ифода қилиб берган. Мустақиллик йилларида маҳаллаларга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. 1992 йил 12 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Республика «Маҳалла» хайрия жамғармасини тузиш тўғрисида» ги Фармони қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 17 октябрда «Республика «Маҳалла» хайрия жамғармаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида» ги 480-сонли қарори қабул қилинди. 1992 йили Республикамизда 8 мингга яқин, Тошкентда 279 маҳалла мавжуд эди. 1993- 1994 йилларда мамлакатимизда 12 мингдан ортиқ маҳалла қўмиталари тузилди. 2000 йилга келиб Ўзбекистонда 13 мингдан ортиқ, Тошкент шаҳрида эса 481 дан кўпроқ маҳалла фаолият юрита бошлади. «Оила-маҳалла-мактаб» концепцияси ҳамкорлик дастури ишлаб чиқилди. Бу бошқа давлатларда учрамайдиган но¸б дастурдир. 1999 йил 14 апрелдаги «Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонуннинг 7-моддасига мувофиқ: 1) бозор иқтисоди¸ти шароитида маҳаллалар фаолияти эркинлаштирилди; 2) маҳаллалар ҳокимият тизимидан чиқарилди; 3) қатор имти¸злар берилди; 4) боқимандалик кайфиятидан озод этилди 5 ; 5) «Кучли давлатдан кучли фуқаролик жамият сари» қадам ташланади. Натижада маҳаллаларда одолатли, демократик жамиятнинг негизига айланиб бормоқда. 5 Хал= сызи. 2001 йил 4 декабрь.

www.arxiv.uz Демак, маҳаллалар ўзини-ўзи бошқарув тизимида қуйидаги ижтимоий вазифаларни, функцияларни бажариб келмоқда: 1. Маҳалла – она маскан.Оила кўз очиб кўрган даргоҳ бўлса, маҳалла Ватан ичидаги Ватандир. Ватан – энг олий қадриятдир. 2. Маҳалла – аввало соғлом ижтимоий муҳитдир. Бу ерда кучли таъсирга эга бўлган жамоатчилик фикри маҳалла аҳлининг ҳулқ-атвори, ўзаро муносабатларни адолат ва маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради. Шу маънода маҳалла, Президентимиз Ислом Каримов таъбири билан айтганда ҳақиқий демократик дарсхонасидир. 3. Маҳалла – таянч маркази. Кам таъминланган, кўп болали оилалар, ¸лғиз кексалар ва ҳ.к. таянчи ҳисобланиб келмоқда. 4. Маҳалла – маънавий-ахлоқий қадриятлар, анъаналар маскани. 5. Маҳалла ¸шларни касб-корга йўналтирувчи, ишсизларни меҳнат билан таъминловчи ижтимоий ҳимоя ҳамдир. 6. Маҳалла – тарбия маскани. Бир болага етти қўшни ота-она …. 7. Маҳалла – оила тинч-тотувлигини, жипслигини мустаҳкамлайдиган жой. Отанг – маҳалла, онанг – маҳалла ибораси деб безиж айтилмаган. Умуман, маҳаллалар ўз ҳудудида ишлаб чиқаришни ташкил этиши, кичик корхоналар очиши, ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотни сотиши, унинг бир қисмини маҳалладаги эҳти¸жмандларга бепул тарқатиш, ўз ҳудудидаги аҳолини иш билан таъминлаши, аҳолига маданий-маиший хизмат кўрсатиши мумкин. Ҳозирги пайтда маҳалла қўмиталари, бозор иқтисоди қонунлари асосида, ўз ишларини ташкил қилишлари учун барча имкониятлар очиб берилди. Улар олди-сотди, иўй-марака маросимлари ўтказиш, хашарлар уюштириш, маҳалладаги оилавий низоларни бартараф этиш, беморлар ҳолидан хабар олиш ишлари билан шуғулланадилар. Кўпчилик маҳаллаларнинг ўз масжиди бор, турли маъракалар учун керакли аш¸лар (дошқозон, палос, идиш-товоқ, чойнак-пи¸ла, тобут ва бошқалар) мавжуд. Эндиликда ҳар бир маҳалла ўз маданий марказини қуриб, шу ерда чойхона,

$www.arxiv.uz нонвойхона, сут-қатиқ дўкони, турли ўйинлар масканига эга бўлмоқда. Маҳалла қўмитаси - ташаббускор жамият ташкилотидир. Маҳаллада хўжалик ва маданий қурилиш, унинг худудини ободонлаштириш, уй-жойларни ва худуддаги шаҳар хўжалигини сақлаш, озодаликни таъмин этишда, омма куч- ғайратини бун¸дкорликка йўналитиришда мухим ахамият касб этмоқда. Махаллаларнинг иш фаолияти хорижий мамлакатларнинг диққат эътиборига тушмоқда. 6 Маҳалла субъекти ва унинг кўринишлари. Маҳалла бошқарув тизимида муҳим аҳамиятга эга бўлган субъект тушунчасига эътибор қаратишлик илмий мазмун касб этади. Маҳалла субъкетинниг ўзига хос хусусиятини ундаги бошқарув функцияси бажаради. Чунки айнан шу функция орқали маҳалланинг самарали иш фаолияти намо¸н бўлади. Ўзбекистон худудида маҳаллаларнинг қуйидаги 4 та асосий қисмига ажратиш мумкин: 1) Шаҳарлардаги анъанавий маҳалаллар 2) Шаҳарлардаги кавртал маҳаллалар. 3) Шаҳарчалардаги маҳаллалар 4) Қишлоқ маҳалаллари Маҳаллалар ижтимоий ҳа¸тида қуйидаги вазфаларни бажаради: 1. Оила муҳофазаси 2. Ободонлаштириш, кўкаламзорлаштириш ва тозалик 3. Ижтимоий химояда фаол иштирок этиш. 4. Маънавият ва ижтимоий хуқуқни шакклантириш. 5. Си¸сий фаолликни ошириш ва хоказо. Социолог П.А.Сорокин фикрича, «Инсон ижтимоий организм бўлиб, табиатдаги барча тирик организм сингари яшаш учун муҳим бўлган барча шароитлар эҳти¸ж сезади». Хукуматимиз томонидан маҳалла масаласига эхтибор қаратила¸тганлигининг сабабларидан бири у ижтимоий 6 Абдуллаев М. ва бош. Мустакилилк. Изохли илмий-оммабоп лу \ ат. Тошкент: «Шар=», 1998, 113-114-бетлар.$

www.arxiv.uz алоқадорликни шакллантирувчи ва кишиларни ижтимоий гуруҳ сифатида боғловчи жара¸нларнинг мавжудлигидир. Бу жара¸нлар: а) илдизлар, б) муносабатлар, в) ташаббускорлик. Бу холатлар кишиларни янада жипслаштиради. Қадимги юнонлар демократия терминини ишлаб чиққанларида табиий- ижтимоий жара¸нга эътиборни қаратган эдилар. Яъни кишилар ўзлари яша¸тган жойга хос бўлган имкониятларни яратадилар. Демак, демократия - бу халқ хокимияти ¸ки халқ бошқарувчи сифатида оммани турли табақалари ижтимоий фаоллигини тақозо этади. Ўз-ўзидан равшанки, халқ иштирок этадиган ва ўз ижтимоий моҳиятини мумикн қадар тўла намо¸н эта оладиган халқчил тизим - бу ўзини ўзи бошқарув тизимидир. Халқ бошқарув тизимидафаол иштирок этар экан, у ўзининг ижтимоий-си¸сий фаолиятини ошириб боради, демак у жамиятнинг маънавий ва идтимоий ҳа¸тига кириб боради. Ҳамда тобора уни жамият тараққи¸ти ва равнақи ўйлантириб қўяди. Шахснинг ижтимоий муносабатларига киришиши йигилиб қолган муаммолар ҳамда ҳар хил воқеликлар ва тафсилотлар тўғрисида хукм юритиш ¸ки хулоса чиқариш имкониятини беради. Бу ҳолат ўз навбатида фуқароларнинг си¸сий фаоллик ролини ортиб бориши учун замн хизматини бажаради. Кузатишлар шуни кўрсатадики, яъни маҳалла муносабатларида барча қатламлардагикишиларнинг иштирок этиши бир текис холитда кечади. Бу эса жамиятда ўрта қаталм муносабатларига киришиш оқибатида маҳалланинг одамлар ҳа¸тига яқинлиги, аҳоли турмуш тарзи ва куундалик ҳа¸ти билан уйғунлиги кўп жиҳатдан жамиятда демократик жара¸нларни чуқурлаштириш имкониятларини янада тезлаштради. Одимларнинг хатти-харакати, воқеликка ва ҳар қандай янгиликка нисбатан муносабати, энг аввало юксакахлоқ-одоб, шарқона заминлик, ота- боболаримизга хос мулохазамандлик, қийин ва мураккаб вазиятларда шахсий манфаатлардан умумдавлат ва умумхалқ манфаатларини устун қўйиш, жамоа

$www.arxiv.uz учун яшаш каби инсоний фазилатларга қаратилган. Бу ва шунга ўхшаган милилй қадриятлар даражасигакўтарилмоқда. Ўзбекситон Республикаси «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»(1999) янги таҳрирдаги қонуннинг 6-моддасида айтилгандек, «Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари фаолиятининг асосий принциплари демократизм, ошкоралик, ижтимоий адолат, инсонпарварлик, маҳаллий ахамиятга молик масалаларни ечишда мустақиллик, жамоатчилик асосида ўзаро ¸рдам» 1 деб белгиланган. Айтиш мумикнки, Ўзбекистонда амалга оширила¸тган маҳалла демократияси, унинг халқ ҳа¸тига яқинлиги, аҳоли турмуш тарзи ва кундалик ҳа¸ти билан уйғунлиги сабабли кундалик ха¸т тарзимизда қайтадан қарор топа¸тган бошқарув тизими сифатида ўз ифодасини топмоқда. Жамият тараққи¸тидаги ҳар қандай ўзгаришлар, янгликлар, айниқса инсоният ривожига катт туртки берадиган жара¸нлар, кашфи¸тлар ўзи-ўзидан юз бермайди. Бунинг учун аввало асрий анъаналар, тегишли шарт- шароитлар, тафаккур мактаби, маданий-маънаивй муҳит мавжуд бўлмоғи лозим. Иқтисодий тараққи¸т суръатлари авж олган сари одимларнинг маърифатга интилиши ҳам кучайиб бориши зарур. Ўзбекистон Республикасининг асосий куч-қудратининг манбаи- бу хақлимизнинг умуминсоний қадриятларрга содиқ қолганлигидир. Ўзбекистондаги ана шундай умуминсоний қадриятларга сарчашмаларидан бири маҳалла тизим юқорида тўхталиб ўтган эдик. Унинг нуфузини ошириш, ижтимоий си¸сий Президентимиз И.Каримов «Туркистон» газетаси мухбири берган саволларига – «Маҳалла, таъбир жоиз бўлса, кишилик жамиятида алохида тарбиявий аҳамиятга молик бўлган ўзига хос маскандир дейиш мумкин. Бу но¸б тажриба аҳолининг маҳалла бўлиб яша тарзи жахонинг бошқа мамлакатларида кам учрайди. Шунинг учун ҳам инсонни жамияти билан бирга яшашга ўргатадиган, шу руҳда тарбиялайдиган бирламчи беқи¸с макон – бу маҳалладир», деб жавоб қайтариши ушбу тизимнинг оммабоп 1 Фу=ароларнинг ызини-ызи бош=ариш органлари ты\рисида. Ызбекистон Республикаси =онуни. «Постда» газетаси. 1999 йил 22 январ.$

Жамоатчилик фикри социологияси

20.09.2019

0

143.5 KB

Похожие