logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Социология
  4. Фан социологияси

Фан социологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB
Скачать
Фан социологияси Режа: 1. Фан социологиясининг предмети 2. Фан социологиясининг илмий тизимдаги ўрни. 3. Фаннинг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги ўрни. Фаннинг табиат ҳамда жамият ҳаётидаги ўрни ва роли беқиёс бўлиб, инсон фаолиятининг ижтимоий функциясини дунёқараши, ижтимоийлашув жараёнларидаги иштирокини, унинг сиёсатда, маданиятда, таълимдаги таъсир кучини ўрганиш масалаларининг ўзининг тадқиқот предмети сифатида белгилайди. Фан социологияси мазкур тадқиқот йўналишларининг функционал тизимини кенгроқ ижтимоий доираларида ишга туширади, шунингдек, назарий жиҳатдан асослаб беради, амалий фаолиятларни режалаштиради ва бошқарув миқёсида мавжуд ташкилий формаларни оптималлаштириш йўли билан ривожлантиради. Фанни унинг ташкил этувчи тизимий ҳамда таркибий жиҳатлари функционал таҳлили статистик маълумотлар билан бирга амалий социологиянинг методлари: сўров, анкеталаштириш, тест ва ҳ.к.ларга таяниб амалга оширилиши мумкин. Бунда илмий фаолиятни юзага чиқариш усуллари, яъни маблағ билан таъминлаш тизими, штат жадваллари, илмий кадрларни тайёрлаш схемаси аниқ кўрсатилиши зарур. Зеро, фан социологияси тадқиқот масалаларининг оқилона кўринишини қулай варианларда жамлаш, расолаштириш, иш вақтини тақсимлаш, жамоа сонини аниқлаш, илмий ходимларнинг ёш жиҳатдан тартиби, уларнинг психологик жиҳатдан мослиги ва ҳ.к.ларни аниқ баён қилади. Бозор иқтисодиёти сиёсатининг ижтимоий ҳаётга кириб келиши фанга ҳам ўз таъсирини ўтказди. Бироқ янги ислоҳатларнинг амалга оширилиши турли ижтимоий табақаларда турлича кечаётганлиги жамиятнинг янги муносабатларга кўникиши жуда секин кечаётганлиги сабабли ҳар бир соҳада, шу жумладан, фанда ҳам талай қийинчиликларни юзага келтирмоқда. Ҳолбуки, ҳар бир фан учун керакли маълумотларни тўплаш, таҳлил этиш, тузатиш, ҳисобот тайёрлаш социология предмети орқали амалга оширилади. Жамиятнинг кутилмаган инқироз палласига тушиб қолишига йўл қўймаслик борасида фан социологияси кучли маънавий таъсир этувчи манбага айланиши, ўтиш даврида динамизм руҳида шиддатли, суръатлар билан иш юритмоғи зарур. Фан социологияси жаҳон миқёсида кенг миқёсдаги мулоҳазаларга сабаб бўлмоқда. Айниқса, 1970 йиллардан бошлаб А.А.Зворўкин (Россия) бу муаммоларни ҳал қилишга кўп уринди. Лекин тоталитар режим, ижтимоий- сиёсий муносабатлардаги бюрократизм оқибатида бу масалалар ҳал этилмай қолди. Ваҳоланки, турли хил муаммоларни социологик ўрганиш натижаларидан ҳозирги кунда ҳам, бозор муносабатлари шароитида унумли фойдаланиш мумкин. Ижтимоий-психологик муаммолар илмий жамоа ва муассасалар доирасида ҳал қилиниши лозим. Жамоа ва индивидуал меҳнат қилиш, илмий фаолиятда илмий ходимнинг шахс сифатидаги роли, фан учун мутахассислар тайёрлаш, уларнинг етуклигини таъминлаш ва такомиллаштириш каби масалалар фан социологияси учун марказий муаммолардан ҳисобланади. Фан социологиясига қаратилган асосий эътиборни жаҳон миқёсида А.Қ.Ш. давлати мисолида кенг эътироф этиш мумкин. Америкалик социолог Дж. Джиллин: “ Америка, гражданлар уруши туфайли бузилган ижтимоий- сиёсай тартибларни тиклаш учун, фикрлайдиган шахсларга ва ижтимоий фикр билан ҳисоблашувчи фуқароларга кучли эҳтиёж сезди”, - деб шарҳлайди. Америка биринчилар қаторида социологик методлар асосида иш тутиш тарибларини илмий муассасаларга енг ёйди. Социология фани тизимлашган тарзда сиёсий арбоблар ва ишбилармонлар мадади туфайли тез ва жадал ривожланди. Фан соҳасида социология методларининг тадбиқи, XIX аср охирида социология муаммоларига бағишланган тармоқ журналининг чиқиши билан бошланди. 1895 й. Чикаго университетидан “ Amerncan Journfal of Sociology ” журнали чиқиши фақат фан соҳасида эмас, балкисиёсат ва иқтисод соҳаларида ҳам муҳим воқеа бўлди. Журнал ўзининг асосий мақсадини қуйидагича ифодалаган эди: 1) ижтимоий конценциялвр ва назариялар учун фонд ташкил этиш; 2) социологияни мустақил илмий фан предмети сифатида тан олиш; 3) социологияни умумий моддий фаровонликка кўмаклашишга хизмат қилдириш; 4) ҳар қандай “ўйламай мантиқий фикрловчи”ларга қарши иш олиб бориш. Журнал саҳифаларида илмий тадқиқотлар натижаларининг (ижтимоий) маълумотлар билан мунтазам тарзда баён этиши, илмий йўналишларнинг характери, моҳияти, тақризи, нашрлар таҳлили, ҳимоя қилинган ишлар бўйича шарҳ берилиши,фан социологиясининг кенг эътироф этилиши, жаҳон миқёсидаги мутахассис-олимларнинг диққат эътиборларини ўзига жалб қилиб келмоқда. Фан давр талиби бўйича инновацион лойиҳа жорий қилиши керак экан, авваламбор, фан социологияси ўзининг ижтимоий маълумотлари билан биринчилар қаторида қатнашмоғи лозим. Рақобатдош юқори сифатли технология асосида махсулотлар маркетинги, шунингдек, илмий муассаса, жамоа, интеллектуал илмий муҳитнинг қулай вариантлари, бандлик, “ишчи” ўринлар муаммолари ва ҳ.к. масалалар билан халқаро миқёсда иш олиб бориши керак. Фан ва инновация фаолиятининг самараси учта компонент-таркибий қисмдан иборат: фан ишлаб чиқариш ва бозор. Фан ваишлаб чиқариш бир- бирлари билан яқин муроса қилмасалар, улар ўртасидаги алоқа тезкор тарзда бўлмаса, бюрократия қулфи бузилиб замонавий ҳамкорлик йўлга қўйилмас экан бозор ва инвестиция масалалари ўз-ўзидан четга сурилади. Қўйилган талаб ва мақсадни оширишда фан социологияси ўз кучини тезкор кўрсатиши, илмий муассасалар ўз навбатида замонавий руҳда ишлаши, кучли иш юритиш услубини қўллаши самарали олиб бориб, ишлаб чи-ариш ўз таъсирларини кўрсатиши, жаҳон андозаларига мос бўлган юқори даражадаги маҳсулотлар билан эҳтиёжни қондиришга интилиши зарур. Чуқурлашган ва кенг қамровли тизимий ўзгаришлар юз бераётган, ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар жамиятимизнинг барча соҳасига ўз таъсирини кўрсатаётган бир пайтда, фан тизимида ҳам талай қийинчиликлар кўринади. Фан тизимининг муммолари ҳаёт тарзи муаммолари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб айниқса, кадрлар масаласи, уларнинг шаклланиши, замон талабига (рақобатбардош талаб-эҳтиёжларга) жавоб берувчи интеллектуал илмий потенциал масаласига жиддий ёндошишни талаб қиладт. Шуни айтиш жоизки, мутахассис илмий ходимларнинг бошқа соҳаларга ишга кетиб қолиши, яъни илмий потенциалнинг бузилиши фанни ҳар томонлама таҳлил қилиш, ривожланиш йўлларини излашга мажбур қилади. Бинобарин, илмий потенциалнинг сони ва сифати фан ривожининг босқичи ва натижасига бевосита таъсир қилади. Ҳодимларни турли хил тамойиллари асосан қуйидагичабаҳолаш мумкин: 1. Мутахассислик мезони. Бунда мутахассис илмий ходимлариннг фан тармоқлар ва мутахассислари бўйича тақсимланиши ифодаланади. 2. Институцион мезон. Бунга илмий даражали мутахассисларининг фан тармоқлари, ижтимоий институтларга тақсимланиши киради. Ўз навбатида институционал қисмларни: а) олий ўқув юртлари; б) ЎРФА нинг илмий тадқтқот институтлари; в) тармоқ вазирликлариниг олий ўқув юртлари ва тадқиқот институтлари; г) бошқарув тизимлари (ҳуқуқ тартибот, ижрочи, суд органлари); д) молия-хўжалик ташкилотлари ва тизимлари ташкил этади. 3. Илмий фаолият ва ўзига хослик мезони. Бунда касбий маълумот ўзгача лекин фан- соҳасида ( специфика-ўзига хос хусусиятга эга бўлган) мутахассис ҳисобланган ходимлар хусусида таҳлил қилинади. 4. Демографик-этник мезон. Бунда ходим демографик, ёш, жинс, этник, миллий ва ҳ.к. белгилари орқали ифодаланади. 5. Регионал мезон. Фан соҳасидаги илмий ходимнинг ҳудудий минтақа бўйича тақсимланиши киради. Илмий ходимни баҳолашда, унинг илмий даражаси ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлмасада, у тайёрлаган диссертация фан учун аҳамиятли, шу соҳага киритилган илмий ҳисса деб тушунилади. Шахсий шаклланиши учун кадрлар билан узлуксиз, комплекс равишда қуйидаги тартибда иш олиб бориш зарур: 1) мафкуравий фаолиятларни такомиллаштириш; 2) кадрларни илмий-тадқиқот режалари бўйича тўғри тақсимлаш; 3) юқори илмий савиядаги мутахассис кадрлар тайёлашни йўлга қўйиш; 4) илмий тадқиқот ишлари натижалари билан давлат-жамият талабларини бажариш ва илмий ходимларнинг шахсий эхтиёжларни тўла қондириш 5) жадал суръатларда кадларни тайёлаш ва ўстириш учун ишлаб чиқариш корхоналари билан биргаликда иш олиб бориш зарур. Илмий ходимларнинг ижодкорлик қобилятини ўстиришда раҳбарларнинг бошқарув қобиляти ҳал қилувчи ролъўйнайди. Жамоа ва ҳар бир илмий ходимнинг ижодкорлик қобилиятини шакллантириш учун, раҳбар билан ҳодимлар ўртасида ўзаро ишончга таянган ҳамкорлик муносабати ўрнатилиши зарур. Жамоа билан ҳодимларнинг иш натижалари самараси мунтазам баҳолаб борилиши лозим. Бунда: 1) иш натижаларининг хилма хил соҳалар учун аҳамият касб этишини англаш керак; 2) раҳбарлик томонидан жамоанинг эришган ютуқларини мунтазам баҳолаб бориш орқали маънавий-психологик муҳитни яхшилаш лозим. 3) юқори савияда бажарилган ишларни муносиб равишда тақдирлаш, қолганларига керакли бўлган шароитни яратиб, яхши натижалар келтириш; 4) баҳолашни маҳорат билан юқори малакада, мунтазам, ўз вақтида, асосли тарзда олиб бориш зарур. “Илм масканларда фақатгина фикр эркинлиги, чинакам ижод ва изланиш ҳукмрон бўлмоғи зарур” Илмий фаолиятни самарали олиб боришида оммавий ахборот воситалари етакчи роль ўйнайди. Ҳолбуки, у ёки бу корпарациянинг илмий, ишлаб чиқариш соҳаларида, ҳаёт тарзидаги таъсирини ифодалаш, ижтимоий фикрни тўғри баён этиш, самарали ишларни оммалаштириш, ижтимоий иқтисодий муаммолар ҳал қилиниши сиёсатини тўлиқ олиб боришнинг асосий йўлидир. Бунда асосий диққат илмий элитага қаратилади (элита- илмий муҳитнинг энг сара намояндалари, давлат сиёсатида дастурий, молиявий таъминот ва хуқуқий масалалар ҳал қилинишида иштирок этувчи юқори лавозимдаги олимлар киради). Фанда нашр ишлари, нашрий меҳнат таъминоти муҳим ва долзарб ўрин эгаллайди. Шуни айтиш жоизки, илмий мулоқот, билимнинг ривожи, тарқатилиши, илмий савия нашр эттириш орқали эътироф этилади. Фанда илмий элитанинг берган интервью ёки мақолалари орқали давлат сиёсатининг асосий сратегик мақсадлар баён этилиши; илмий муҳитни ислоҳ қилиш, ўзгартириш усуллари бўйича фойдали таклифлар берилиши мумкин. Бу жуда катта аҳамиятга эга, чунки илмий муҳит ислоҳи, унинг характери ва йўналиши, илмий сиёсатнинг олиб борилиши, маблағ манбалари ва уларнинг ҳажми ҳамда муҳимлиги диққатга сазовордир. Ҳозирги вақтда фан таъминотининг концептуал вазияти қўйидагича: - илмий тадқиқотларнинг тўла таъминлов концепцияси; - муҳим илмий йўналишларга ҳомийлик қилиш концепцияси; - фаннинг бозор жараёнига мослашиши концепцияси. Илмий тадқиқотларнинг тўла таъминот концепциясининг асосий моҳияти шундан иборатки, уни ташкил қилувчи элементлари амалий (конкрет илмий натижалари олувчи) фан ва фундаментлар (назарий концепция ва моделлардан ташкил топган) фан билан ҳамоҳанг ривожланиши лозим. Бунда, айниқса, фундаментал фан ривожига кўпроқ урғу берилади. Турли хил фундаменталфан йўналишлари, тармоқлари, унинг мактади ўз-ўзидан ривожланган эмас, уларнинг бирортасини йўқотиш фундаментал фан тизимига катта зарба бериши мумкин. Бундан чиқадиган хулоса шундан иборатки, бозор иқтисодиёти шароитида таъминлов масаласи жиддий ва оғир бўлсада, давлатнинг фундаментал фанга муносабати патернализм (католиг динига худога содиқлик) ёки Исломдаги иймон даражасидаги содиқлик каби бўлиши лозим. Чунончи, амалий фан равнақи фундаментал фан, унинг етарли даражадаги равнақи асосида изоҳланади, шунинг учун келажакда фан синиб қолмаслиги учун давлат фунедаментал фан ғамхурлигини ўз зиммасига олмағи зарур бўлади. Ҳозирги кун бозор шароитида фан таъминлови қуйидагича: 1) давлат бюджетида тўғридан-тўғри сармоялар ажратиш; 2) грант ва инновацион лойиҳалар орқали маблағлар ажратилиши; 3) корхона, фирма ва корпарациялар тамонидан бюджетдан ташқари ҳисоб бўйича маблағ ажратилиши асосида олиб борилмоқда. Лекин шуни айтиш жоизки, грант ва инновацион лойиҳалар бўйича таъминлов эпизодик характерга эга бўлиб, у фаннинг асосий муаммоларини ечишда ёрдам бера олмайди. Корхоналар фирма, корпорациялар томонидан ажратиладиган бюджетлар ташқари таъминлов жуда ҳам кам (йўқ ҳисобида), ҳолбуки, кўп ишлаб чиқариш компаниялари фанга инвестиция ажратишга қодир эмаслар Муҳим илмий йўналишга ҳомийлик қилиш концепциясида мамлакатдаги мавжуд иқтисодий қийинчиликларга қарамай фаннинг баъзи бир зарурий фундаментал йўналишлари учун, давлат томонидан ёрдам берилиши кўзда тутилади. Натижади фанда муайян жиддий институционал ва иқтисодий жиҳатдан объектив зарурат келиб чиқиш мумкин. Фаннинг бозор иқтисодиётида реформаланиши, мослашуви зарур бўлиб, бу ўз ўрнида фан тармоқлари ва соҳаларини нечоғли мақбул ривожлантирилишига боғлиқ. Демак, зарурий илмий йўналишларни аввал назарий, сўнгра институционал шаклда, ҳуқуқий асосда таъминотини режалаштириш йўлга қўйилади. Давлат бошқаруви таъминоти илмий йўналиши доирасидаги мактабларнинг ҳозирги кунда фақат “омон” қолиши учун эмас, балки жаҳон андозалари бўйича замонавий талаб ва таклифга мос равишда барпо қилинишига кўмаклашиши керак. Зеро, воқеликни умумий ва тадбиқий изчилликда тасвирлаш объетив тараққиёт қонунларини очиб бериш, илмий фаолиятда моддий-техника ва информацион таъминловни мухтасар тарзда таҳлил қилиш имкониятини туғдиради.

Похожие

Таълим социологияси тарбия социологияси
Антик дунё социологияси
Ижтимоий тузилмалар социологияси
Олий таълим социологияси
Жамоатчилик фикри социологияси