Жамиятда махсус соҳалар социологияси - Социология - Рефераты

Жамиятда махсус соҳалар социологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Махсус соҳалар социологияси ва унинг аҳамияти. 2. Иқтисодиёт ва меҳнат социологияси. 3. Этно социалогия ва унинг жамиятдаги роли. 4. Таълим ва илму-фан социологияси ва унинг кадрлар тайёрлаш ва жамият ривожланишидаги ўрни. 5. Жамиятнинг социал институтлари- шаҳар, қишлоқ, сиёсий маънавият ва дин социологияси ва унинг социал-сиёсий муаммоларини ҳал этишдаги ўрни.

www.arxiv.uz Жамият бир бутун ижтимоий организмдир. Унинг ҳар бир алоҳида олинган тизими бошқа ижтимоий тизимлар билан узвий алоқадорликда, функционал муносабатда бўлади. Уларнинг ривожланиш жараёнлари ўзаро таъсир асосида боради. Жамият ҳаётининг иқтисодиёт, меҳнат, сиёсат, бошқарув, ҳуқуқ, маданият, шах с , турмуш тарзи, оила, ёшлар таълими, илм- фан, дин, шаҳар ва қишлоқ, соғлиқни сақлаш, ҳарбий соҳа каби ижтимоий фаолиятли тизимлари махсус социологик назариётлар, концепциялар томонидан ўрганилади. Ҳозирда уларнинг 40 дан ортиқ турлари мавжуд. Махсус соҳалар социологияси жамият ҳаётини илмий бошқариш мақсадида, ижтимоий зарурият тақозоси билан вужудга келди. Унда жамиятнинг айрим соҳаларини нисбатан алоҳида социологик тадқиқот усуллари, экспериментлар ёрдамида олинган илмий маълумотлар натижаларига хулосаларига асосланган ҳолда ўрганилади. Махсус со - циологик назариялар, концепциялар алоҳида олинган ижтимоий соҳаларнинг ривожланиш қонуниятларини, тенденцияларини, ўзига хос хусусиятлари, ички ва ташқи таркибий-функционал муносабатларини ўрганади. Бундай социологик тадқиқотлардан асосий мақсад, мавжуд ижтимоий муаммони таҳлил қилиш ва уларни ҳал этиш йўлларини излаб топишдан иборатдир. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, махсус социологик назариялар эмпирик тадқиқотларга таянади. Чунки, ижтимоий ишончли ахборот манбалари, илмий маълумотлар эмпирик ҳаёт соҳалари, жараёнлари тўғрисидаги энг тўғри тадқиқот усуллари ёрдамидагина олиниши мумкин. Ижтимоий ҳаёт соҳалари тўғрисидаги энг янги эмпирик социо логик маълумотлар махсус социолсгик назарияларни қотиб қолишидан сақлайди, уларни янада бойитиб, замонавийлигини таъминлайди. Бозор муносабатларига ўтиш жараёнида Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида жиддий ўзгаришлар рўй бермоқда. Шунинг учун ҳам, жамиятимиз ижтимоий ҳаётнинг махсус соҳаларини ҳозирги давр талабларидан келиб чиққан ҳолда социология фани доирасида

www.arxiv.uz ўрганиш долзарб ижтимоий вазифа ҳисобланади. Чунки, социологик илмий тадқиқотлар ижтимоий ривожланишда жамият ҳаётини таназзулга олиб борувчи, уни яксон қилувчи социал портлашлардан, пуртаналардан асраб қолишда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Бехаловат ХХ аср воқеалигида Ғарбий Оврупо ва АҚШ давлатлари тараққиётида рўй берган нафақат иқтисодий юксалиш, балким, ижтимоий сиёсий ва бошқа соҳалардаги барқарорликни, ривожланишни таъминлашда муҳим аҳамият касб этганлиги фикримизга далил бўлади. Республикамизда ҳозирда ҳўжалик ҳисобида фаолият кўрсатаётган социологик ва социал-психологик марказлар иш бошлаган. Улар махсус социология соҳаларини меҳнат, оила, ёшлар, таълим, маданият, турмуш каби турлари бўйича илмий социологик тадқиқот ишларини олиб бормоқда. Ўзбекистон да социал фалсафа ва миллий маданиятни тиклаш, марказда ва унинг вилоятларида фаолият кўрсатаётган бўлимлари шулар жумласидандир. Хозирги давр учун зарур бўлган илмий асарлар, қўлланмалар чоп этилиб, жамиятимиз амалиётида қўлланилмоқда. Иқтисодиёт социологияси – жамият ижтимоий таркибининг иқтисодиётга нисбатан таъсир усуллари ва йўллари иқтисодиётнинг эса ижтимоий муносабатларга кўрсатадиган таъсирини ўрганадиган махсус социологик назариядир. Иқтисодиёт социологияси ишлаб чиқариш ва меҳнат жараёнини, тақсимот муносабатлари, моддий таъминот, аҳолининг иқстисодий аҳволи ва шу каби жамиятнинг иқтисодий ривожланиш жараёнларини, ҳодисаларини ва улар билан боғлиқ бўл ган функционал қонуниятларни ўрганади. Жамиятнинг ижтимоий ривожланиши энг аввало унинг иқтисодий асослари билан боғлиқ бўлади, ҳар қандай давлатнинг иқтисодий ривожланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, унинг ижтиимоий ҳаётдаги бошқа соҳаларининг ривожланиш даражаси ҳам шунга мос равишда тараққий қилиб боради. Масалан, АҚШ, Япония, Жанбий Корея ва бир қатор Оврупо мамлакатларининг иқтисодий ривожланганлиги шу мам лакатлар

www.arxiv.uz аҳолисининг турмуш даражаси, маданияти, хизмат кўрсатиш соҳаларининг тараққиётини белгилаб беради. Махсус социологик наз ария сифатида иқтисодиёт социологияси XX асрнинг 50-йилларида АҚШда вужудга келди. Унинг вужудга келишига асосий сабаблар ишлаб чиқаришнинг интенсив ривожланиши билан боғлиқ ҳолда юзага келган меҳнат ҳулқини бошқариш муаммолари: ишлаб чикаришнинг ри вожланиши билан иқтисодиётнинг мураккаблашуви: бир томондан юқори технологик тараққиёт, иккинчи томондан, уларнинг оқибатида ву жудга келган ижтимоий муаммоларни ҳал этиш зарурияти бўлди. Фан, техниканинг ривожланиши ҳам иқтисодий социологиянинг шаклланишига муҳим туртки бўлди. Иқтисодий фанлардаги илмий қарашлар, ғоялар ва концепцияларнинг кенг миқёсда ишлаб чиқаришга тадбиқ қилиниши, ҳамда аниқ социологик тадқиқотларни иқтисодиёт соҳасида кенг кўламда олиб борилганлиги ҳам иқтисодий социологияни махсус социологик назария сифатида ривожланишига муҳим таъсир кўрсатади. Ўз навбатида, иқтисодиёт социологияси АҚШ иқтисодий тараққётини юксалишида, бозор муносабатига асосланган юқори технологик қурилмага эга бўлган мураккаб ишлаб чиқариш усулини мустаҳкамланишида муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам, Ўзбекистон давлати иқтисодий асосларини, меҳнат муносабатларини, уларнинг таркибий- функционал ҳолатини ва ривожланиш тенденцияларини иқтисодиёт социологияси даражасида тадқиқ қилиш ва ўрганишдир. Ҳозир таркиб топаётган янги мазмундаги иктисодий, ишлаб чикариш муносабатлари мамлакатимиз иқтисодий ҳаётини яхшилашга олиб бориши керак. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб кўрсатганидек, “ Бозорга ўтиш дастури муаммоси хозирги куннинг энг муҳим масалаларидан биридир. Уни рўёбга чиқаришдаги ижтимоий таянчлардан бири, биринчи навбатда, жамиятнинг ижтимоий фаол қатламларидир. Уларнинг ғайрат шижоати, ташаббускорлиги, ўзгаришларга тайёрлиги янги иқтисодий муносабатларни қарор топтиришга, ишлаб чиқаришнинг пасайишини жадал бартараф этишга

www.arxiv.uz иқтисодиётни соғломлаштириш ва юксалтиришга энг кўп даражада кўмаклашиши мумкин ” 1 . Иқтисодиёт социологияси ҳозирги, янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг таркиб топиши жараёни билан ўз моҳиятига мувофиқ янги, сифатий шаклланаётган социологик назарияга асосланади. Ўз навбатида, мамлакат иқтисодий ҳаётини бошқариш соҳасида иқтисодий қонуниятларни тадқиқ қилиш жараёнида, мукаммал илмий назарияларни ишлаб чиқаришда иқтисодиёт социологиясининг аҳамияти каттадир. Аммо ҳозирга қадар Ўзбекистонда махсус социология назария сифатида иқтисодиёт ва меҳнат социологияси жуда тор доирада ўрганилган. У билан фақат Ўзбекистон ФА институти бўлими ва иқтисодиёт институтларининг айрим кафедралари шуғулланиб келди. Бу соҳада ҳанузгача кўзга кўринган, жиддий фундаментал илмий тадқиқотлар олиб борилмаётир. Президентимиз Ислом Каримов ўзининг “Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устивор йўналишлари” китобида республика иқтисодий дастурининг моҳиятини ташкил этувчи энг асосий йўналишлар сифатида, биринчидан, бозор муносабатларига ўтиш; иккинчидан, давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаштириш йўли орқали кўп тармоқли иқтисодиётни шакллантириш; учинчидан, нарх наволарни босқичма-босқич эркинлаштриш, монополияга қарши қаттиқ сиёсат ўтказиш, давлат корхоналарнинг фаолиятини тижоратлаштириш ҳисобига рақобат муҳитини вужудга келтириш ва тўртинчидан, бозор инфраструктурасини вужудга келтириш, бозор шароитида ишлай оладиган малакали кадрлар тайёрлаш зарурлигини кўрсатиб ўтди 2 . Юқорида келтирилган мамлакат иқтисодий ҳаётидаги устувор йўналишлар ҳозирги давр иқтисодиёт социологияси назариясининг маҳим назарий асосини ташкил қилади. 1 И.А.Каримов. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида”, Т. “Ўзбекистон”. 1995, 155- бет. 2 Қаранг. И.А.Каримов “Ўзбекистон иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишлари”. Т. 1993. 6-бет.

www.arxiv.uz Шундай қилиб иқтисодиёт социологияси жамият иқтисодий ҳаётини, меҳнат жараёнини, чиқаришни ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан социологик тадқиқ қилиш натижасида иқтисодиёт ва меҳнат социологияси фан сифатида шаклланади ва ҳозирда иқтисодиёт билан боғлиқ бўлган кўплаб муаммоларни ҳал этиб боришда муҳим аҳамият касб этмоқда. Ҳозирда ижтимоий фанлар қаторида социология олдида шаклланиб келаётган янги ижтимоий иқтисодий муносабатлар хусусиятлари бозор муносабатларига ўтиш жараёни ва унинг келгусидаги ижтимоий оқибатларини, меҳнат муносабатларининг янги шароитидаги ўзига хос жиҳатларини ўрганиш масаласи кўндаланг бўлиб турибди. Социо логия ва унинг махсус соҳалар назарияси- меҳнат социологияси доирасида бу м уаммоларнинг ҳам назарий, ҳам амалий томонлари ўзаро диалектик боғлиқ ҳолда олиб қаралиши шарт. Меҳнат фаолияти билан боғлиқ бўлган жамият ҳаётининг барча жиҳатлари конкрет социологик тадқиқот асосида ўрганилади. Ўзбекистон давлати иқтисодий асосларини меҳнат муносабатларини уларнинг таркибий функционал ҳолатини меҳнат социологияси доирасида ўрганиш муаммоси ҳозирги куннинг муҳим масалаларидан биридир. Чунки ҳозирда меҳнатнинг мазмуни, ҳарактери ва унга бўлган мунооабат ўзгармоқда. Бошланаётган янги ижтимоий-иқтисодий давр талабларидан бири – «ишлаб чиқарувчиларнинг ҳам, истеъмолчиларнинг ҳам руҳиятини ўзгартириш лозим» 3 . Меҳнат социологиясининг предмети меҳнат билан боғлиқ бўлган кишиларнинг ижтимоий ҳаётий қонуниятларини, меҳнатнинг ижтимоий муаммолари, меҳнат фаолияти жараёнларини ўрганишдан иборатдир. Социологиянинг бу махсус соҳалари назарияси меҳнат соҳасидаги тадқиқотларнинг хусусий принциплар, категориялари ва усулларидан фойдаланади. 3 И.А.Каримов. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида”, Т. “Ўзбекистон”. 1995, 220- бет.

www.arxiv.uz Меҳнат социологиясининг таркиб топиши ва ривожланиши ғарб социологияси билан марксистик социологияда деярли бир даврда XX асрнинг 20-йилларидан бошланади. АҚШ да меҳнат социологияси Ф.Тейлор, Э.Мэйо, К.Левен, ДЖ.Морено, Д.Макгрегор, Ф.Херцбергларнинг социологик концепциялари асосида шаклланиб ўзининг юксак илмий даражасига эришади. Россияда эса шу даврдан бошлаб академик С.Г.Струмилин, ака демик В.М.Бехтерев, А.К.Гастев, П.М.Керженцев, О.А.Ерманский, Е.А.Витке, В.В.Добринин, Э.К.Дрезин каби йирик олимларнинг илмий тадқиқот ишлари билан марксистик асосдаги меҳнат социологияси ривожланди. АҚШда ва Ғарбий Овропада меҳнат социологиясига зътиборнинг ўсишига асосан, Россия ва бир қатор Овропа мамлакатларида рўй берган социал инқилобларнинг содир бўлиши меҳнаткашларнинг мавжуд сиёсий- иқтисодий тузимга бош кўтариб чиқиши ва синфий курашларнинг ортиши сабаб бўлди. ХХ асрнинг 20-йилларида бир қатор капиталистик мамлакатларда бир неча бор такрорланган иқтисодий инқирозлар эса сиёсий вазиятни кескинлаштириб қўйган эди. Қандай бўлмасин сиёсий вазиятни юмшатиш ва иқтисодий тангликдан чиқиш муаммоси мавжуд капиталистик ижтимоий иқтисодий тузимнинг ҳаёт мамот масаласига айланиб қолди. Буларнинг барчаси эски ишлаб чиқариш муносабатларини ислоҳ қилиш йўли билан, тадрижий суратда янгилаб бориш, яъни замонавий меҳнат муносабатларини таркиб топишига олиб келди. Меҳнат социологияси худди шу тарихий миссияни бажаришга хизмат қилди. АҚШда меҳнат социологияси асосан бошқарув социологияси доирасида ўрганилиб келади. Ғарбий Овропа мамлакатларида эса алоҳида фан сифатида ўрганилиб келинмоқда. XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб ғарб меҳнат социологияси доирасида меҳнатни гуманизациялаш тенденцияси ўрганила бошлади. Меҳнат шароитини яхшилашга кўпроқ эътибор берилди. Ғарб

www.arxiv.uz социологларининг фикрича, меҳнат инсонга азоб-ўқубат эмас, балки ҳузур бағишлаш керак. Бу тамойил айниқса бизда, келажаги буюк давлат қуриш йўлида янада муҳим аҳамият касб этмоғи лозим. Ҳозирги ўтиш даврининг асосий вавифаларидан бири … «сермаҳсул меҳнат қилиш учун яхшироқ рақобат ва имкониятлар яратишдан, иқтисодий йўл танлаш ва фаолият кўрсатиш эркинлигига бўлган кафолатли ҳуқуқни қарор топтиришдан, аҳолининг меҳнат ва ижгимоий фаоллигини оширишдан ҳам иборатдир» 4 . Бу йўлда, меҳнат социологиясининг муҳим вавифалардан бири, меҳнат унумдорлигини оширувчи социологик омилларни ва заҳираларни таҳлил қилиб ўрганишдан иборатдир. Унинг асосий ижтимоий вавифаларидан бири жамият ҳаётида, халқ ҳўжалигидаги иқтисодий муносабатларни меҳнат соҳаси билан боғлиқ бўлган барча ижтимоий муносабатларни ўрганишни ўз ичига олади. Меҳнат социологияси қўйидаги асосий муносабатлар жараёнини ўрганади: ишлаб чиқариш воситаларига ва мулкга бўлган муносабатлар; меҳнат кооперацияси ва тақсимоти, бажарилаётган меҳнатнинг шароити ва мазмуни; меҳнат турларининг ўзгариши; меҳнатга қараб тақсимлаш; жамият аъзоларининг ижтимоий фойдали меҳнатга бўлган эҳтиёжларининг ўсиб бориши, ишчи ва хизматчиларнинг меҳнат шароити ва турмуш тарзига қараб уларнинг таъсирига эса меҳнат ҳуқуқининг ўзгариб бориши; илмий техника прогресси натижасида меҳнат мазмунини ўзгариб бориши; турли ижтимоий шарт-шароити ва омиллар таъсирида меҳнат ҳуқуқининг ўзгариши; меҳнат хулқининг мотивлари ва типлари; шахсий даромадларнинг миқдори ва олиш йўллари; меҳнат қоидалари ва бошқалардир. Меҳнат соҳасида ижтимоий бирликнинг кўриниши меҳнат жамоаси ҳисобланади. Меҳнат жамоаларидаги меҳнаткашларининг ўзаро муносабатлари, меҳнат жараёнидаги ижтимоий жараёнлар ва меҳнат муносабатлари шулар жумласидандир. Меҳнат муносабатлари меҳнат жараёнидаги иштирокчилар ўртасида юзага келиб, истеъмол қийматини 4 И.А.Каримов. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида”, Т. “Ўзбекистон”. 1995, 154- 255 бетлар.

www.arxiv.uz яратиш ва меҳнат кооперацияси, ҳамда меҳнат тақсимоти асосида содир булади. Меҳнат социологиясида ўзаро алоқадорлик тушунчаси қўлланилиб, у икки асосий муносабатни ўз ичига олади. Булар, ўзаро ҳамкорлик ва рақобатдир. Ўзаро ҳамкорликда турлича ижтимоий қизиқишлар, манфаатлар ўзаро мос тушади. Рақобатда эса, аксинча ўза ро манфаатлар зид келади. Бу тенденцияларни ўрганиш айниқса, ҳозирда республикамизда хусусий мулкчилик шаклланаётган, янги иж тимоий-иқтисодий муносабатларни таркиб топиши жараёнида муҳим аҳамият касб этади. 1996 йил 1 апрелдан амалга киритилган Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси бозор муносабатларига асосланган янги ижтимоий- иқтисодий тузумни таркиб топишида муҳим ўрин тутади. Кодексда меҳнат муносабатларини янги шароитда тартибга солишга қаратилган қонун қоидалар 204 моддани ташкил қилади. Бу қонун қоидалар меҳнат бозорининг самарали амал қилишига, кишиларнинг меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилишга хизмат қилади. Меҳнат унумдорлигининг ўсиши, иш сифати яхшиланишига шу асосида барча аҳолининг моддий ва турмуш даражаси юксалишига эришиш - меҳнат кодексининг асосий вазифалари ҳисобланади 5 . Ҳозирда Ўзбекистонда таркиб топаётган ҳуқуқий муносабатлар асосида ўзига хос шарқона анъаналарга мос равишда қонунчиликни қайтадан барпо қилишда, хусусан, меҳнат тўғрисидаги давлат кодекси ва қонунларнинг ҳаётий заруриятга айланишига меҳнат социологиясининг ўрни катта. Республикамиз меҳнат ресурслари билан таъминланиш даражаси юқори бўлган минтақа ҳисобланади. Марказий Осиёдаги меҳнат ресурсларининг деярли 40 фоизи унинг ҳиссасига тўғри келади. Меҳнатга лаёқатли аҳолининг ёшини таҳлил этиш, XXI аср арафасидаги ахоли асосан юқори меҳнат фаоллиги билан ажралиб турадиган 20-49 ёшдаги кишилардан иборат эканлигини кўрсатмоқда. Бошқа томондан эса, бу ўлкан меҳнат ресурсини тўла равишда ижти моий фойдали меҳнат билан таъминлаш 5 Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси. Т. 1996, 2-модда. 4-бет.

www.arxiv.uz масаласи республика ҳукумати, вилоятлар ҳокимликлари олдида турган энг долзарб ва ҳал қилиниши оғир кечаётган муаммо бўлиб қолмоқда. Ўзбекистонда иш билан таъминлаб бориш жараёнининг яна бир муҳим, ўзига хос хусусияти шундан иборатки, республика ахолисининг 60 фоизидан кўпроғи қишлоқ жойларида яшайди ва асосан деҳқончалик билан шуғулланади. “Аждодларининг анъанавий яшаш жойларига боғланганлиги (ўтроқлиги) аксарият республика аҳолисига хос бўлиб, бу ҳол меҳнат бозорини шакллантириш муаммоларига ўз таъсирини ўтказади” 6 . Айниқса, Фарғона водийсида бу муаммони ҳал этиб бориш оғир кечмоқда. Амо, бу муаммони ҳозирда олиб борилаётган маъмурий йўл билангина ҳал этиб бўлмайди. “Меҳнат қилиш ҳуқуқи , тадбиркорлик билан шуғулланиш имконияти, ҳамда ўз меҳнатидан даромад олиш ҳуқуқи меҳнатга яроқли аҳолининг иш би лан бандлиги муаммосини ҳал этиш билан чамбарчас боғлиқ” 7 . Мавжуд муаммони ҳал этиб боришда меҳнат социологиясининг роли каттадир. Афсуски, ҳозирда республикамизда ушбу фан билан шуғулланувчи олимлар саноқлидир. Бу соҳада илмий тадқиқотлар деярли олиб борилмаётир. Айрим олийгоҳлардаги меҳнат социологияси курсини ўқитиш билан чегараланиб келинмоқда. Инсоннинг меҳнат фаолиятини, имкониятларини, шарт-шароитлари билан боғлиқ бўлган меҳнат фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини эргономика (юнонча сўз бўлиб, ег g о h - иш, меҳнат ва homo - қонун маъноларини англатади) фанига эса етарлича эътибор берилган эмас. Юқорида келтирилган фикрлардан хулоса қилиб айтганда, меҳнат социологияси жамият иқтисодий ҳаётини ривожланишида муҳим аҳамиятга эгадир. Шу жиҳатдан меҳнат социологияси иқтисодиёт со циологияси билан чамбарчас боғлиқ. Меҳнат социологиясининг кўплаб масалалари иқтисодиёт социологияси таркибига киради. Шунингдек, ўз навбатида, иқтисодий 6 И.А.Каримов “Биздан озод ва обод Ватан қолсин”. Т. 1994. 20-бет. 7 И.А.Каримов. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида”, Т. “Ўзбекистон”. 1995, 265- бет.

www.arxiv.uz муносабатлар таркибини ўрганишда меҳнат социологиясининг аҳамияти беқиёсдир. «Иқтисодиёт ўз қонунларига биноан ривожланиш керак" - деган қоидага кўра иқтисодиётни асосий тизим сифатида иқтисодиёт ва меҳнат социологияси доирасида ўрганиш ўз навбатида жамиятнинг бошқа жиҳатларини ўрганишга хизмат қилади. Жамиятнинг ижтимоий - этник таркибини тадқиқ қилиш социологиянинг махсус соҳаси бўлиб, этносоциология деб аталади. Социологиянинг бу соҳаси жамиятнинг ижтимоий таркибий тузилишидаги этник миллатлар, халқлар, эллатлар, гуруҳларнинг ижтимоий ривожланиши масалаларини ўрганади. Уларнинг ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий-мафкуравий, маданий, таълимий, диний ва бошқа ўзига хос қадриятларини т адқиқ қилади. Этнос тушунчаси (халқ маъносини англатади) - муайян ҳудудда тарихан таркиб топган, бошқалардан фарқловчи ўз маданиятига, руҳий уйгунлик ва бошқа умумий хусусиятларга эга бўлган кишиларнинг нисбатан барқарор бирлигини англатади. Демак, этносоциологиянинг тадқиқот объекти энг аввало халқлар, миллатлар этник гуруҳларнинг ижтимоий тизими таълимини, бошқа этник бирликлардан фарқ қилувчи ўзига хос маданияти, турмуши, урф-одатлари, тили ва бошқа шу каби хусусиятларини ўрганади. Миллат, миллатлараро муносабатлар масаласи социологиядан бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар, фалсафа, иқтисодиёт назарияси, сиёсатшунослик, аҳлоқ ва нафосатшунослик, тарих, этнография кабиларни ҳам ўрганиш объекти ҳисобланади. Этносоциологияда эса миллат ва миллий муносабатлар уларнинг актив сиёсий, маданий ва маънавий мафкуравий муносабатларидаги ўзаро алоқадорлиги назарда тутилган ҳолда, конкрет этник муҳит доирасида, ижтимоий жамоалардаги, оиладаги, ҳудудий тартибдаги мносабатларни этник хусусиятлари доирасида олиб қараб ўрганилади. Шунингдек, миллатлараро муносабатларнинг жамият ижтимоий ҳаё т ига таъсири ва

www.arxiv.uz уларнинг ижтимоий оқибатлари тадқиқ қилинади. Шу жиҳатдан этнос социологиясининг ҳалқ ҳаётини ўрганишдаги аҳамияти каттадир. Собиқ Совет Иттифоқида этносоциология тўлақонли ўз ривожини топмади. Турли миллатлар, элатлар, халқлар ва этник гуруҳларнинг иж тимоий тараққиётига бир томонлама ёндашилди. Келажакда улар ўзаро қўшилиб яхлит бир Совет халқи этник бирлиги вужудга келади, - деган ҳаёлий, сохта ва нотўғри мафкуравий сиёсат юргизилиши оқибатида ҳар бир этник бирликнинг ўзига хос, бой, гўзал ва такрорланмас қадриятлари ривожига сиёсий тазйиқ билан йўл қўйилмади. Бундай сиёсий зўравонлик оқибатида этносоциология социологик сифатида етарлича қадрланмади. Собиқ Совет даврида муайян иқтисодий-сиёсий ва мафкуравий режим асосан ушлаб турилган, бошқарилган миллий муносабатлар ҳозирда қайтадан, янги ижтимоий муносабатлар асосида тикланмоқда. Шу жумладан, Ўзбекистоннинг к ў п миллатли давлат эканлигини эътиборда тутган ҳолда унинг ҳудудида истиқомат қилаётган миллатлар ва халқларнинг ижгимоий турмуши, узаро алокаси ва шу каби муносабатларни социологик тадқиқ қилиш муҳим аҳамиятга эга. Зеро, республика миллий таркибининг ўз ига хослигининг фарқлантирувчи хусусиятидир. Этник таркиби туб аҳолиси устун мавқени эгаллайди. Республикада яшаб турган аҳолининг 70 фоиздан кўпроғини ўзбеклар ташкил қилади. Айни вақтда Ўзбекистон ҳудудида ўз маданияти ва анъаналарига эга бўлган 100дан зиёд миллат, эллат вакиллари яшайди. Ўзгандаги воқеалар яна қайта такрорланмаслиги учун, Ўзбекистонда бундан кейин ҳам миллатлараро ҳамдўстликни ривожлантириш, ўзаро аҳил, бир оила бўлиб яшаш талаб этилади. Президентимиз И.А.Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон ҳукуматининг асосий мақсади ҳам Марказий Осиё ҳудудида миллий низоларнинг олдини олиш ва миллатлар муносабатларни янада ривожлантиришдан иборат. Айниқса, ҳозирда ижтимоий-этник муносабатлар социологик таҳлилга муҳтождир. Таркиб топаётган ижтимоий-иқтисодий муноса батлар асосида

www.arxiv.uz этник гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар ҳам қайтадан таркиб топмоқда. Шундан келиб чиқиб, курсатиб ўтиш жоизки, этносоциологияда ички ва ташқи тадқиқот йўналиши мавжуд. Ички тадқиқот йўналиши-бу этник гуруҳ таркибидаги социологик тадқиқотлардан иборат бўлиб, унинг ўзига хос хусусиятлари ривожланиш тенденциялари ўрганилади. Ташқи тадқиқот йўналиши эса этник гуруҳлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни бир этник гуруҳга таъсир кўрсатадиган ташқи омилларни ва уларнинг ижтимоий оқибатлари тадқиқ қилинади. Айниқса, бир мамлакат ҳудудида яшовчи эт ник гуруҳларнинг ўзаро муносабатларини социологик тадқиқ қилиш жуда муҳимдир. Мамлакатнинг туб аҳолисини ташкил этмайдиган, кам сонли этник гуруҳларни ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Уларнинг маданияти, маънавий қадриятлари, ахлоқий-эстетик нормалари ижтимоий-руҳий хусусиятларини ўрганиш билан муҳим билимга эга бўламиз. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек, «ЖаҳОнда катта ва кичик миллатлар ва элатлар йўқ, Уларнинг ҳар бири асрий барқарор ва тенги йўқ анъаналари билан, тарихий меъросининг бойлиги билан, миллий руҳининг умумийлиги билан, маданиятининг ўзига хослиги билан аҳамиятлидир». У ёки бу этник гуруҳнинг табиий таркиб топишининг асосий шарт- шароити – бу ҳудудий ва тил бирлиги ҳисобланади. Муайян этник бирлигининг миллатнинг ҳар жиҳатдан ривожланишида унинг ўз мустақил сиёсий давлат тузумига эга бўлиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ўзбекистонда мустақиллик қўлга кирилгандан бошлаб ўтган дастлабки 15 йиллик муддат юз йиллар мазмунига тенг бўлди. Ўзбек халқи миллат сифатида ўз динини, ор-номусини, миллий ифтихорини, қадр-қимматини, бой ўтмиши маданий меъросини, тилини ва шу каби кўплаб бошқа қадриятларини қайтадан тиклади. Ўтмиши ва келажаги буюк миллат сифатида жаҳонга яна юз тутди. Тарихдан маълумки, ўзбек этносининг шаклланишида марказлашган Амир Темур давлатининг ташкил топиши катта аҳамият касб этган. Миллат

www.arxiv.uz сифатида туркий этник катта бирлиги таркибида шаклланиб борди. Шу даврдан бошлаб ўзбек этник гуруҳи бошқа туркий гуруҳлардан фарқланувчи ўзига хос жиҳатларни кўпроқ намоён қила бошлаган. Буларга асосан, ягона давлат фуқаролиги, ягона тил, маданий ва маънавий қадриятлар бирлиги ҳудудий бирлик ва уюшганлик, ҳамда ягона диний (ислом) эътиқод бирлиги шулар жумласидандир. Нисбатан ўтроқ, асосан суғорма деҳқончилик ва шаҳар ҳунармандчилиги билан шуғулланиши, Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жойлашуви ва ҳудуд уюшганлиги каби омиллар ўзбек миллатининг шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбек халқининг этник жиҳатдан таркиб топиши тарихан мураккаб, жуда катта ички ва ижтимоий зарбалар остида борди. Амир Темур вафотидан сўнг темурийзодаларнинг ўзаро кураши, Шайбонийхон томонидан темурийзодаларга қарши олиб борган кураши, кейинчалик Мовароуннаҳрни Хива хонлиги, Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигига бўлиниб кетиши, сўнгра Руссия империяси томонидан истило қилиниши миллатнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатди. Россия томонидан босиб олиниши оқибатида Туркистон қайта ягона ҳудудга бирлаштирилган бўлсада, буюк рус шовинизми зўравонлиги таъсирида ўзбек халқи бошқа туркий халқлар билан бирга мазлум халқ сифатида таҳқирланди, камситилди ва қадди букилди. Узоқ давр маънавий аҳлоқий, сиёсий-ҳуҳукий тушкунликни бошидан кечирди. Совет тузуми даврида ҳам бундай сиёсат ўта нозик, байналминаллик ниқоби остида ўзига хос усуллар билан давом эттирилди. Миллий мустақилликни қўлга киритилиши муносабати билан, эндиликда миллий кўтарилиш, ривожланиш жадал бормоқдаки,мавжуд си - ёсий- иқтисод ҳуқуқи ва маънавий шарт-шароит ўзбек халқини яқин келажакда жаҳоннинг илғор, юксак маънавиятига эга бўлган миллат даражасига эришиши муқаррардир. Таълим социологияси - жамиятнинг таълим тизими тўғрисидаги махсус социологик назария бўлиб, уни нисбатан мустақил ижтимоий институт

www.arxiv.uz сифатида жамият ҳаётидаги ўзига хос функционал ва ривожланиш қонуниятларини, даражасини, унинг бошқа ижтимоий ташкилотлар ва муносабатлар билан ўзаро алоқадорлигини ва шу соҳадаги давлат сиёсатини ўрганади. Таълим тизимининг жамият ривожига таъсири беқиёсдир. У ҳар қандай давлатнинг жамият маънавий ҳаётини, ижтимоий ва касбий таркибини бошқаришда муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Таълим социологияси - мактаб, ўқув юртлари ва муассасалари фаолияти, улардаги педагогик мутахассисларнинг сифати, ёшларни ўқитиш ва тарбиялаш вазифалари каби масалаларни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирда таълим тизими ижтимоий сиёсат тарзида ривожланмоқда. Таълим социологияси эса бу сиёсатнинг ўзига хос жиҳатларини, унинг амалий натижаларини ўрганишга хизмат қилади. Таълим социологиясининг асосий вазифаси - таълим тизимининг барча функцияларини жамият ҳаётида кенг имкониятлар даражасида амал қилишини таъминлаш ва ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги самарали таъсирини ўрганишдан иборат. Таълим тизими ўзининг иқтисодий ижтимоий-сиёсий, маънавий функцияларга эга бўлиб, жамият тараққиётига жиддий таъсир кўрсатади. Мамлакатнинг илмий-техникавий ривожида, маданий-маънавий қадриятлар юксалишида ва шахс шаклланишида муҳим омилдир. Аммо, ҳамма вақт ҳам бунга бирдай эътибор берилавермаган, аҳоли саводҳонлигини оширишга қаратилган давлат сиёсати, энг аввало, таълим тизимини яхшилашга эътибор беришдан бошланади. Совет тузуми даврида бу соҳада бир қатор жиддий ҳатоликларга йўл қўйилганлигига қарамай аҳоли саводхонлигини ошириш йўлида жуда катта ишлар қилинди. Ғарбда таълим социологиясига Э.Дюркгейм ва М.Веберлар асос солган. Улар таълим тизимининг ижтимоий функцияларини, иқтисодий, сиёсий жараёнлари билан алоқаси, олий таълим соҳасининг ўзига хос хусусиятлари каби масалаларини тадқиқ қилганлар. Э.Фромм, Т.Парсонс, С.Н.Паркинсон, Т.В.Адорно, Г.Кюлевинд, В.Франкл, Ж.Эллюлн, Э.Глиссан таълим

www.arxiv.uz социологияси ривожига ўз ҳиссаларини қўшганлар. АҚШ Олий таълим тизимининг асосий хусусиятларидан бири таълим социологиясини ўрганиш деб кўрсатади. Ҳозирда таълим тизимининг социологик тадқиқот йўналишлари қўйидагиларни ўз ичига олади: бозор муносабатларига ўтиш шароитида таълим тизимининг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва аҳамияти; ижтимоий ривожланишдаги таъсири, самарадорлик даражаси ва сифати; ўқитувчиларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи; таълим муассасаларида таълим беришнинг сифат даражаси ва мавжуд ижтимоий-иқтисодий шарт- шароитларнинг улар фаолиятига таъсири кабилар. Ўзбекистонда таълим соҳасидаги давлат ислоҳотининг амалий натижаларини, бозор муносабатларига ўтиш давридаги иқтисодий қийинчиликларнинг таълим соҳасидаги таъсирини ўрганиш муҳим социологик муаммолардан бири ҳисобланади. Ҳозирда давлат томонидан таълим соҳасига қанчалик жиддий эътибор берилаётганлигига қарамай, аҳвол анча мураккаб. Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг таркиб топа бориши жараёни таълим тизимида таркибан ва мазмунан чуқур ўзгаришлар қилинишини тақозо қилмоқда. Ҳозирда республика бўйича 8769 умумтаълим мактабларида 4,7 миллион ўғил ва қиз билим олмоқда. Таълимнинг ижтимоий самарадорлигини таълим муассасаларининг сони, уларда таълим олаётган ўқувчиларнинг миқдори, жамият аъзоларининг билим даражаси ва сифати билангина белгиланмайди, балки унинг ижтимоий фаолиятида, амалиётида, ҳамда меҳнат фаолиятида қандай даражада тадбиқ и билан ҳам белгиланади. Шу жиҳатдан, янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг шаклланиб бориши ва бозор иқтисодиёти сиёсатининг амалга оширилиб бориши шароитида, республикада кўплаб мутахассис кадрларнинг ўз мутахассислиги бўйича ишлашидан манфаатдор бўлмай ёки имкониятига эга эмасликлари сабабли, яхшироқ тирикчилик ўтказиш

www.arxiv.uz мақсадида ўз мутахасисликларидан бошқа соҳаларга ўтиб кетиш тенденцияси кучаймоқда. C оциология «тили» билан айтганда, жамият аъзоларининг социал мукобиллиги ҳам вертикал, горизонтал тартибдаги ўзгариши кескин ортиб бормоқда. Ачинарлиси шуки, бу жараён айниқса, таълим тизимининг ўзида бошқа соҳаларга нисбатан кўпроқ содир бўлмоқда. Агарда бунинг олди олиниб, жиддий чоралар кўрилмаса, келгусида янада кучайиши ва 5-10 йилдан сўнг эса унинг салбий оқибатлари жамият ижтимоий ҳаётида ўнлаб йиллар давомида бартараф қилиш қийин бўлган ижтимоий- маънавий инқирозга олиб келиши мумкин. Президентимиз таъкидлаганидек, «миллий тикланиш йўли юқори саводхонлик, юксак маданият орқали ўтади. Шунинг учун ҳам маълумот даражаси, профессионал тайёргарлик савияси XXI аср арафасида бизнинг ижтимоий ривожланишимизнинг ўлчови бўлиб қолмоғи керак». Ш унинг учун, «халқ таълимининг бутун тизимини янада қатъият билан ва тезроқ қайта қуриш зарур». Таълим социологиясининг ҳозирги шароитдаги асосий вазифаларидан бири, у ҳам юқорида кўрсатилган муаммоларни эмпирик жиҳатдан тадқиқ қилиб, илмий-амалий ва назарий хулосалар чиқаришдан иборат. Кўриниб турибдики, ўзининг моҳият эътибори билан ушбу масала Фавқулодда давлат аҳамиятига эга бўлган ҳам социал, ҳам сиёсий масаладир. Илм-фан социологияси. «Илм-маърифатга қизиқиши суст миллатнинг келажаги ҳам бўлмайди», -деган эди И.А.Каримов. Давом этиб: «Олимларимиз ҳар қандай тазйиқдан озод бўлишлари керак». Фан социологияси - социологиянинг махсус соҳаси бўлиб, ҳозирги замон фанининг ўзига хос ижгимоий институт сифатида жамият ҳаётидаги функционал ва ривожланиш қонунларини ижтимоий муносабатлардаги ўрни, аҳамияти ва бу муносабатлар билан ўзаро таъсирини ўрганади. Марксистик социологиянинг бу соҳаси К.Маркс, Ф.Энгельслар томонидан назарий жиҳатдан асосланган. В.Ж.Келле, С.А.Кугел, П.Тамаша,

www.arxiv.uz К.Мюллер, В.А.Энгельгард каби социологлар фаннинг ишлаб чиқариш ва жамиятнинг бошқа соҳалари билан алоқасини янада такомиллаштириш, фан аҳлоқи каби йўналишларда илмий-тадқиқот ишлари олиб борганлар. Нормарксистик социология ривожланишида эса Америка социологларидан Т.Парсонс, П.Сорокин, Ф.Знанецкий, А.Чайлд, Ч.Р.Миллс, В.Страк, Т.Лукманлар; ғарб социологларидан С.Латкр, Т.Кун, С.Чапин, П.Форман, М.Малкей, Э.Шлиз, М.Шелер, К.Макхеймларнинг роли катта бўлди. Фан ўз моҳиятига кўра ижтимоий ҳодисадир. Жамият ҳаётида фаннинг ривожланиши, илмий фаолиятнинг эмпирик социологик тадқиқот даражасининг ривожланиши илм-фан социологиясини шаклланишига объектив асос бўлиб, махсус социологик назария сифатида вужудга келишига сабаб бўлади. Бу эса, ўз навбатидаги ижтимоий омилларнинг фан соҳасидаги фаолиятига таъсирини янада кучайтиради. Бунинг натижаси фанни ижтимоий онг шакли ва билимлар тизими сифатида ўрганишдан, уни ижтимоий фаолияти кўриниши тарзида тадқиқ қилишга ўтилди. Фан социологияси доирасида илм-фан тадқиқ қилишнинг янги йўналишлари пайдо бўлди. Олимларнинг илмий жавобгарлиги ва масъулияти, ижтимоий омилларнинг илмий фаолияти ривожига таъсири, илмий фаолиятининг қадриятли йўналиши илм-фаннинг иқтисодий ишлаб чиқариш жараёнида фаннинг роли, фан заҳматкашларининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи кабилар шулар жумласидандир. Айниқса, ҳозирда бозор муносабатларига ўтиш даврида илм-фан ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари, омилларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи,уларни ижтимоий ҳимоя қилиш каби долзарб масалаларни ўрганиш фан социологиясининг асосий вазифаларидан бири бўлиб келмоқда. Мамлакатимизда илм-фан тараққиётини янада юксалтириш вазифаси билан боғлиқ айрим муаммолар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилиб, президентимиз И.А.Каримов шундай деган эди: «Бугун биз мустақил давлат

www.arxiv.uz қураяпмиз. Истиқболимиз тараққиётимиз кўп жиҳатдан фан даргоҳларида ишлаётган олимларнинг изланишларига, уларнинг жасоратига, фидоий эканига юксак илмий салоҳиятлари ва оқилона тасвирларига боғлиқдир». Жамият ҳаётига, илм-фаннинг ривожланиш таълим тизими билан узвий боғлиқ. Шу жиҳатдан фан социологияси таълим социологияси билан алоқадорликда бўлади. XXI аср бўсағасида ижтимоий муносабатларнинг янада мураккаблашуви уларни мутаносибликда бошқариш соҳасини илмий асосда амалга ошириб бориш н и тақоза қилади. Бу жиҳатдан эса фан социологияси билан ўзаро уйғундир. Бозор муносабатларни ҳозирги замон илғор фан- техника ютуқларига, тажрибасига таянмасдан бошқариб бўлмайди. Фан социологияси доирасида олинган илмий тадқиқот натижалари аса жамиятни илмий бошқаришга илмга асосланган сиёсат юритишга хизмат қилади. Ҳозирда Ўзбекистоннинг илмий потенциали қай даражада? Рес публика ҳудудида фанлар академияси, қишлоқ ҳўжалик.академияси 120дан зиёд илмий тадқиқотлар институтлари ўз фаолиятларини амалга оширмоқда. Бугунги кунда Республиканинг 62 та олий 16 та университет ва 246 та ўрта махсус билим юртлари 519175 нафар йигит-қиз таълим олмоқда. 9575 мингдан зиёд умумтаълим мактаблари ва лицейлар ишлаб турибди. Илмий ҳодимлар сони 100 минг кишидан ортиқ бўлиб, улар орасида 159 академик ва мухбир аъзо 2200 га яқин фан докторлари ва профессорлар 14600 дан зиёд фан номзодлари ва доцентлар бор. Аммо ҳозирда фан кишиларнинг иқтисодий аҳволини яхши деб бўлмайди. Жамиятнинг ақлий потенциалини таъминловчи илм аҳлини иқтисодий жиҳатдан давлат қўллаб - қувватлаши шу давлатнинг қудратига боғлиқ. Ўз навбатида давлатнинг қудрати, тараққиёт даражаси эса маънавий ақлий потенциалнинг юқори ёки пастлигига кўп жиҳатдан боғлиқ. Бу ўзига хос тарихий амалиётда кўп синовлардан ўтган, исботланган ижтимоий ҳақиқатдир. Япония, Олмония, АҚШ, Жанубий Корея ва бошқа қатор ривожланган давлатлар тараққиёти бунга ёрқин мисол бўла олади.

www.arxiv.uz Демак, олимлар, фан ходимлари ҳаёти яхшиланиши жамият иқтисодий ҳаётнинг ривожланиш билан тўғри пропорционалдир. Ушбу муаммонинг яна бир жиҳати потенциалнинг нечоғлиқ ва қай даражада амалиётга тадбиқ этилганлигидир. Уларнинг иқтисодий натижасидадир. Бу борада республикада аҳвол қандай? Ҳозирда олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг ўқув юртлари ҳузурида республика бўйича 68 та кичик корхона 34 та ҳар хил илмий марказлар, 2 та қўшма корхона ташкил этилган. Албатта булар етарли эмас. Келажакда ҳар бир олий ва ўрта махсус би лим юртлари, мактаблар қошида уларни иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватлаб тура оладиган кичик корхоналарни ташкил қилмоқ мақсадга мувофиқдир. Илм-фан таълим социологияси мавзуини ўқитишда ёшлар онгида илм- фанга, таълим тарбияга нисбатан чуқур ҳурмат, қизиқиш ва уни эъзозлаш руҳини яратишга интилиш асосий мақсад бўлмоғи лозим. Чунки "илм-фан маърифатга қизиқиш суст миллатнинг келажаги ҳам бўлмайди. Зеро илмга интилиш йўқолса, фан тараққий этмайди, илму фан ривожланмаса- жамиятнинг келажагини тасаввур этиб бўлмайди"-деган эди юртбошимиз. Шаҳар ва қишлоқ социологияси. Социология фанини ўқитишда шаҳар ва қишлоқ социологияси махсус соҳа сифатида муҳим ўрин тутиб, унда шаҳар ва қишлоқ ҳаёти, уларнинг мавжуд ижтимоий муаммолари ва бу муаммоларни ҳал этиб бориш йўллари ўрганилади, Масалага бундай ёндошиш, ҳозирги давр ёшларида ўзлари яшаб турган жойларга нисбатан меҳр-муҳаббат, эъзоз, унинг мавжуд муаммолари билан қизиқиш ҳосил қилади. Ўз юрти, яшаш жой билан ғурурланиш, фикрлаш ҳиссини шакллантиради. Бунга мисол сифатида Президент Ислом Каримовнинг «Туркистон» саройи очилиши маросимида сўзлаган нутқидан қўйидагиларни келтириш мумкин: "Бундай обидалар каттаю кичикда Ватанда фахрланиш туйғусини шакллантиради, бундай холат лар Ватан шаъни ва шуҳрати учун курашувчи истиқлолни ҳамма нарсадан муқаддас эканлигидан далолат беради".

www.arxiv.uz Сиёсий соҳа социологияси – сиёсий ташкилотлар, сиёсий муносабатларнинг жамият ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги таъсирини, ролини ва аҳамиятини, аъзоларининг сиёсий фаоллик даражасини ўрганувчи махсус социологик соҳа ҳисобланади. Сиёсат социологияси сиёсий муносабатлар ва жараёнларнинг моҳиятини, мазмунини ва ҳарактерини ўрганишнинг назарий ва методологик асосини ташкил қилади. Бу жиҳатдан, сиёсий соҳа социологияси сиёсатшунослик фани билан узвий боғлиқдир. Айниқса, давлат сиёсатининг жамият ижти моий-иқтисодий ривожланишига қай даражада таъсир кўрсатаётганлигини эмпирик социологик тадқиқотлар ўтказиш орқали таҳлил қилиш ва назарий, ҳамда амалий хулосалар чиқариш билан жамият ҳаётида муҳим илмий амалий аҳамиятга эга. Сиёсий соҳа социологиясининг тадқиқот объектини энг аввало, жамият сиёсий ҳаёти, ундаги мавжуд сиёсий жараёнлар, муноса батлар, сиёсий ташкилотлар ва уларнинг фаолиятини ташкил қилади. Жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳаёти ўзига хос ижтимоий-сиёсий муносабатларини ижтимоий-сиёсий муассасаларни, уларнинг фаолиятини, омманинг сиёсий онги ва маданияти билан боғлиқ бўлган фаолликни ўз ичига олади. Ҳар қандай давлат ўзининг сиёсий тизимига эга бўлади. Сиёсат эса давлат ҳокимияти ҳарактери ва мазмунини ифодалайди ва жамиятда социал муаммоларни ҳал қилишда ўз ролини ифода этади. Маънавият ижтимоий тизим сифатида жамият ҳаётининг муҳим томонларидан бири маънавият бўлиб, ўзига хос ижтимоий тизим сифатида таркибий тузилишга эгадир. Ижтимоий ҳаётнинг маънавият соҳаси мазмуни, энг аввало, мафкура, аҳлоқ, санъат, дин ва ижтимоий бошқа номоддий жиҳатларида намоён бўлади. Бу соҳа ўзининг хусусиятлари билан жамиятнинг ижтимоий сиёсий тизимидан ҳам фарқ қилади. Ўзбек халқи ўзининг миллий мустақиллигига эришганлиги муносабати билан жамиятимиз маънавият тизимида туб ўзгаришлар рўй бермоқда. Ишлаб чиқариш муносабатларининг янги иқтисодий ва ижтимоий моҳияти маънавий мазмун билан тўлдирилмоқда.

www.arxiv.uz Дунёқараш шахс маънавиятининг асосий мазмунини ташкил қилади. Жамиятнинг маънавият тизими ўз таркибига сиёсий ҳуқуқий, ижтимоий онги, ахлоқ, фан, фалсафа, санъат, диний онг ва бошқа қарашларни ўз ичига қамраб олади. Уларнинг ҳар бири ижтимоий тарихий фаолиятини муайян томонини ташкил қилиб маънавий озиқ воситаси сифатида амал қилади. Маънавият тизими юқорида кўрсатилганлар билан чекланмайди. У янада бой мазмунга эга. Кундалик онг ижтимоий психология, мафкура ва бошқа муносабатлар ҳам бу таркибга киради. Ижтимоий онг шакллари маънавиятда асосий ўрин эгаллаб, муайян ижтимоий-иқтисодий муносабатлар асосида ривож топади. Маънавий муносабатлар таркибига киради. Шунинг учун ҳам инсоннинг маънавий дунёсининг ҳам мазмуни жуда мураккаб бўлади. Шахс маънавияти жамият маънавий ҳаёти, тизимининг ўзаги, юраги ҳисобланади. Маънавият социологик жиҳатдан ўрганишда ижтимоий фаолиятида айниқса миллий ўзгаришнинг ҳозирги илк ривожланиш босқичида шахснинг ҳиссий эхтирос даражасига эътибор бериш муҳим аҳамиятига эга. Чунки унда шахснинг миллий Ватан туйғуси халқ иши Ватан учун фидоийлиги, ижодкорлиги, шижоати, келажакка ишонч каби қарашлари юзага келтириш зарур бўлган руҳий кучлар ётади. Мустақил Ўзбекистон миллий мафкурасининг шаклланиши маънавият соҳасида жиддий ўзгаришлар ясаши аниқ. Миллий истиқлол мафкураси жамият маънавиятининг таркибий қисми бўлган маданий меросга бўлган муносабатда ҳам катта ўрин тутади. Маданий, маънавий мерос ҳар қандай миллат халқнинг ўлкан ҳазинасидир. Бу ҳазина инсонга ҳаётда баркамоллик бағишлайди, унинг қарашлари шунчаки бойлик орттириш йўлида кун кўришга йўл қўймайди, фожиалар вақтида омон сақлаб қолади. Инсон ҳаётида юз берадиган маънавий ва моддий қийинчилик кунларида иродани мустаҳкамлайди. Қадрият тушунчаси ҳам қадрият фалса фа да ва социологияда кенг қўлланилиб, ижтимоий воқийликни инсоний ижтимоий ва маданий аҳамияти тушунилади. Ўз мазмунига кўра ижтимоий қадриятлар инсон фаолиятини

www.arxiv.uz барча хилма хил предметли фаолиятни акс эттиради. Улар ижтимоий ригулирациянинг юқори даражасини англатади. Ижтимоий қадриятлар тизими жамиятнинг тарихий ривожланиш давомида шаклланиб янада ривожланиб бойиб боради. Ўзбекистон миллий мустақилликка эришиши туфайли миллий қадриятлар қайта тиклана бошлади. Бу жараён жамиятнинг маънавий юксалишида муҳим ўрин тутади. Кишиларни жамиятга ўз Она Ватанига содиқ, ватанпарвар ва Она юртига жонкуяр қилиб тарбиялайди. Дин социологияси. Дин-бу кишиларнинг илоҳий кучга унинг ҳамма «мўъжиза» ва ҳодисалари илоҳий кучнинг куч-қудратига тўғридан-тўғри ишониш, инсонларнинг бутун тақдирини «азалдан» белгилаб қўйган кучга ишониш, руҳларга таяниш, жамият ва табиат ривожланиш қонунларини Оллоҳ ҳоҳишига боғлаб унга эътиқод қилиш, ҳукмронлик қилиш, жамиятдаги ҳамма жонли, жонсиз табиат унинг иродасига боғлаб ўрганишдан афсонавий кучга эга бўлган воситадир. Дин кишиларнинг ташқи кучларга ишонишни вужудга келтирадиган ўзига хос системадир. Шунинг учун ҳам дин ижтимоий ҳаётни, борлик, воқеликни, унинг ҳодисаларини ўзига хос тарзда инъикос эттирувчи, инсонларнинг психик фаолиятини ифода эт г увчи ижтимоий онг шаклларидан-ижтимоий тафаккуридан биридир, у ижтимоий ҳодисадир. Дин социологиясига диққатни қаратишдан олдин диннинг бажарадиган функциясини ўрганиш зарур бўлиб, ижтимоий институтларнинг энг мураккаби эканлигига ишонч ҳосил қиласиз. Дин асосан 5 та функцияни бажаради: 1) тўлдирувчи; 2) овитувчи (компенсаторлик) – яъни кишиларни келажакка маълум ишонч билан овитади; 3) бирлаштирувчанлик (интегратив), яъни инсонларни маълум мақсад ва унга ишонч руҳида бирлаштиради; 4) тартибга солувчанлик; 5) назорат қилувчи (регулятив), алоқа б оғловчи (коммуникатив) тарбияловчиликдан иборатдир. Охирги функция янги бўлиб, жамиятда ҳозирги кунда кишиларнинг социал тилакларини қондиришда ҳозирги ислом намоёндаларига қўл келади.

www.arxiv.uz Ҳозирги кун исломни зўр бериб тарғибот қилишда алоқа, боғловчилик ва тарбиявий соҳаларига Қуръон ва ҳадисларга мурожаат қилиб, уни асос қилиб, айниқса ёшларни диний ақидаларга жалб этишда қўл келмоқда. Унинг социологик томони кўпроқ кишиларнинг ҳар хил ибодат, урф-одат, маросим ва ёзувларда ўз аксини топмоқда. Шунинг учун ҳам ана шу сифатлари учун дин социологияси- динга ижтимоий ҳодиса сифатида ёндашиб унинг ижтимоий юқорида келтирилган бешта функциясини ўрганишни тавсия этади. Инсонларнинг жамиятда умуминсоний ахлоқ, ўгит, панд-насиҳат, даъват, чеклаш, қоралаш, маъқуллаш, таъқиқлаш, ҳалол-ҳаром, рағбатлантириш, диний ибодат каби шахс фаолиятининг социал томонларига жиддий эътибор бериш, ўрганиш, эътиқод қилишга даъват этади. Жамиятда б ирдамлик, ҳамкорлик, барқарорлик, осойишталик ва сабр-тоқатликка чақиради. Шу билан дин ўз ташкилотлари орқали аҳолини аҳилликка ҳайрия ишларини, зиёрат қилиш, тинч-тотув яшаш, ватанни ҳимоя қилиш каби социал-сиёсий функцияларни бажаради, турли хил реакцион диний оқимларни фош этади. Баркамол инсонни тарбиялашда маълум даражада ўз ҳиссасини қўшади. Дин социологияси шу сабабли социологиянинг энг муҳим йўналишдаридан бири бўлиб, унинг энг муҳим вазифаси ҳам юқорида кўрсатилганида ёқ динни ва унинг моҳиятини, ижтимоий мақсадларини ўрганишдан иборатдир. Дин социологиясини социология фанига биринчилар қаторида олиб кирган ғарбий Европалик социологик олимлардан Дюркгейм ва Веберлардир. Дюркгейм фикрича динни «Жамоатчилик тасаввур ва тушунчалари» одатий функционал ўрганишни ва дин эса жамиятни бирлаштириш, индивид билан ижтимоий соҳани (умум жамиятни) бирлаштириш, улар ўртасида яқин алоқалар ўрнатиш ричаги деб ҳисоблайди. Вебер фикрича дин жамиятда социал ҳаракатларни вужудга келтирувчи жамиятда маълум ўзгаришларга олиб келувчи куч деб билади.

www.arxiv.uz Ғарб социолог олимларида дин социологиясида қарашларида иккита асосий ўрганиш даражасини ўртага ташламоқда, яъни назарий ва амалий йўналишлари бўлиб, назарий жиҳатдан динни социал тизимнинг социэтал тузилиши бўлиб, эмпирик асосда социал ва демографик гуруҳ ва алоҳида олинган шахсларнинг диний қарашларини ўрганишлик ғоясини илгари суради. Улар ҳам ХХ асрнинг 7 0 -чи йилларигача бир қанча оқимларга бўлиниб кетганлар. Улардан кўзга кўрингани функционал (амалий) мактаб намоёндаларидир. Уларнинг ғоявий йўлбошчилари Парсон с ва Миртонлар (АҚШ) бўлиб, шу асосда ўрганишни Т.О.Дил, Л.Шнайдер ва Йингерлар кўтариб чиқмоқда. Улар фикрича жамиятни мустаҳкамлаш кишилар бирлиги такомиллаштиришда дин социал структуралар доирасида катта роль ўйнайди демоқдалар. Бу амалий-функционалистик ғоянинг асосчиси Дюркгейм бўлиб, унинг бу ғоясини ҳозирги жамият бирлигини сақлашнинг муҳим факторлари демоқд а лар. Шу билан бир қаторда дин назарияси асосида функционалистлар диннинг ҳақиқий борлиқдаги (ҳақиқий) ўрнини ёки сохталигини асослашга ҳаракат қилиб, унинг иккинчи йўналишини-феномен а ллик йўналишини асослашга ҳаракат қилмоқдалар. Бу оқимга америкалик социолог Бергер ва ғарбий Германиялик олим Лукманлардир. Улар социолог Э.Гуссерли социал ғоясидан ҳам ўтиб кетиб, жамият ва социал институтлар дин билан бирга кишиларнинг интер субъектив тафаккури маҳсулидир демоқдалар, унинг асосида эса турмушда, жамиятда мавжуд реал ҳаёт, реал воқеликдир деган ғояни илгари сурмоқдалар. Агар ҳақиқатда улар фикрига асосланса жамиятда дин ҳаётнинг маънавий базаси, макони ҳисобланиб, бутун борлик кишиларнинг диний, асосга боғлиқ интер субъектив тафаккури, онгни боғлаб қўйишдир. Умуман олганда дин социологияси социология фанида ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Т., 1992 , I - II бўлимлар, 16- 17, 21-22 бетлар. 2. Каримов И.А. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли». Т., 1992 3. Каримов И.А. «Истиқлол йўли: муаммолар ва режалар». Т., 1992 4. Каримов И.А. «Биздан озод ва обод Ватан қолсин». Т., 1994 5. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида…». Т., 1997 6. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». Т., 1998 7. Каримов И.А. «Баркамол авлод орзуси». Т., 1998 8. Каримов И.А. «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз», Т., 2000 . 9. «Социология» (дарслик русча), М., 1990

Похожие

Урта махсус таълим ва касб хунар таълими социологияси

Таълим социологияси тарбия социологияси

Фан социологияси

Антик дунё социологияси

Ижтимоий тузилмалар социологияси