Сиёсат-ижтимоий ходиса сифатида - Социология - Рефераты

Сиёсат-ижтимоий ходиса сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

Сиёсат-ижтимоий ҳодиса сифатида Режа: 1. «Сиёсат» тушунчасини ўрганишга ёндошувларнинг хилма - хиллиги. 2. Сиёсатнинг шакллари ва вазифалари 3. Сиёсатнинг воситалари ва усуллари

Сиёсат назариясини ўрганиш энг. аввало сиёсат тушунчасини, унинг жамият ҳаётида тутган ўрни ва функциялари, тузилиши, воситалари ва усулларини аниқ тасаввур қилишни тақозо этади. Бу масалаларнинг маъно- мазмунини ~ччуқур ва ҳар томонлама англамай тури6, олдимизга қўйган мақсадга эришиш, курсни ўрганиш мушкулдир. Шунинг учун ҳам биз мазкур бобда сиёсат тушунчасининг маъно - мазмунини, унинг жамият ҳаётида тутган ўрни ва функцияларини, тузилишини, воситалари ва усулларини очиб беришга уриниб кўрамиз. Сиёсат тушунчаси. Хўш, сиёсат нима? У бошқа ижтимоий ходисалардан қандай фарқ қилади? Сиёсат - мураккаб ижтимоий ходисадир. Унинг табиати ва мазмунини очиб бериш осон иш эмас. У илмий адабиётларда ҳам кенг, ҳам тор маънода ишлатилади. Кенг маънода кишилар кўпинча ҳар қандай мақсадга мувофиқ ижтимоий фаолиятни сиёсат деб аташади. -5y тушунча у ёки бу жараённи бошқариш билан айнанлаштирилади. М.Вебер ўзининг машҳур "Сиёсат ҳам майл, ҳам касб сифатида" мақоласида шуцдай деб ёзади: "Сиёсат деганда биз нимани тушунамиз? Бу тушунча ниҳоятда кенг маънога эга ва мустақил бошқарувга доир фаолиятнинг барча кўринишларини ўз ичига олади. Банкларнинг валюта сиёсати, касаба уюшмасининг иш ташлаш вақтидаги сиёсати тўғрисида гапирилади, шаҳар ёки қишлоқ жамоасининг мактабларга оид сиёсати, корпорация ,раҳбарининг бошқарув сиёсати ва ниҳоят, ҳатто ўз эрини бошқаришга интилаёттан ақлли хотин сиёсати ҳақида гапириш мумкин". 1 Сиёсат тушунчаси кўпинча тор ва том маънода ишлатилади. Бу ҳолда у жамиятнинг мустақил соҳаларидан бирини, яъни, иқтисодиёт ва маданият билан бир. қаторда бўлган соҳани белгилаш учун фойдаланилади. Тор маънода сиёсат давлат ҳокимияти идоралари, сиёсий партиялар, манфаат гуруҳларининг мамлакатда тинчлик- тотувликни, ижтимоий 1 +аранг. М.вебер. Избранные нроизаедениа. М., ! 990 й. 644-645-бетаар,

барқарорликни, хавфсизликни таъминлаш бўйича фаолиятини англатади. Бу тушунча давлатларнинг, турли сиёсий кучларнинг, ташкилотларнинг халқаро майдондаги хавфсизликни таъминлаш бўйича фаолиятини ҳам ўз ичига олади. Илмий адабиётларда сиёсатнинг турли-туман таърифлари, талқинлари мавжуддир. Бу илмий таърифларни асосан учта гуруҳга: социологик, субстанционал ва фаоллик гуруҳларига бўлиш мумкин. Сиёсатнинг социологик таърифлари социологик ёндошувга асосланади. Уларда сиёсат бошқа ижтимоий ходисалар: иқтисодиёт, ижтимоий гуруҳлар, ҳуқуқ, аҳлок, маданият, дин орқали тавсифланади. Сиёсатнинг иқтисодий таърифлари сиёсатни иқтисодий базис устидаги устқурма, иқтисод эҳтиёжлари, манфаатларининг жамланган ифодаси сифатида тавсифлайди. Бу ҳолатда сиёсат ижтимоий ҳаётнинг ўзига хос соҳаси сифатида ўзининг мустақиллигидан маҳрум бўлади. Фақат нисбий, чекланган мустақиллигини сақлаб қолади. Умуман, сиёсатнинг мазмуни унинг субъектлари иродасига боғлик бўлмаган объектив иқтисодий қонунлар билан белгиланади. Сиёсатни иқтисоднй детерминизм нуқтаи назарида таърифлашда фақат унинг муҳим манбаларидан бирига эътибор қаратилади. Бу концепциялар одатда сиёсатга иқтисодий эҳтиёжларнинг таъсирини ҳаддан зиёд бўрттиради, мутлоқлаштиради, унинг мустақиллигини етарли баҳоламайди. Сиёсатни социологик таърифлашнинг муҳим таркибий қисмларидан бири - стратификация талқинларидир. Бунда сиёсат муайян ижтимоий rypуҳлар: синфлар ва миллатларнинг (марксизм) ёки манфаатдор гуруҳларнинг (А. Бентли, Д.Трумэн ва бошқалар) рақобати сифатида талқин этилади. Синфлар ўртасидаги кураш сифатидаги сиёсатнинг марксча талқини ҳозирги дунёда кўп жиҳатдан ўзининг таъсирини йўқотган ' бўлса - да, манфаатли rypуҳлap назарияси эса кенг тарқалгандир. Жумладан, у ҳозирги илғор мамлакатларда сиёсатни ижтимоий манфаатларнинг балансини, мувозанатини таъминловчи турли-туман

манфаатдор rypуҳлаp рақобати сифатида талқин этувчи демократиянинг плюралистик концепцияларида ўз ифодасини топгандир. Сиёсий фикрнинг ривожланиши тарихида, шу жумладан ҳзирги замон назариётчиларинииг асарларида сиёсатнинг ҳуқуқий концепциялари кенг ўрин олган. Улар сиёсатни, давлатни ҳуқуқдан, авваламбор, оммавий ҳуқуқ, - давлат қонунлари ва фаолиятининг асосида ётувчи инсоннинг табиий ҳуқуқларидан келиб чикадиган ходиса, деб хисоблайдилар. Сиёсатнинг ҳуқуқий концепцияси Спиноза, Гообс, Локк, Руссо, Кант каби кўзга кўринган мутафаккирлар томонидан асослаб берилган ижтимоий шартнома назариялари яққол мисол бўла олади. Бу назарияларнинг маъноси сиёсатни, аввало давлатни ҳар бир инсонга тғилггандан хос бўлган фундаментал ҳуқуқлар: яшаш, эркин, хавфсиз бўлиш, мулкка эгалик қилиш ва бошқаларни мухофаза қилувчи махсус фаолият сифатида талқин этишдан иборатдир. Ҳозирги замон илмий адабиётларида сиёсатнинг ҳуқуқий концепцияларига қарама-қарши бўлган назариялар ҳам кенг ўрин олгандир. Улар ҳуқуқни сиёсатнинг маҳсули, уни амалга оширишнинг муҳим воситаси, барқарор ижтимоий- сиёсий тартибни ўргатишнинг инструменти сифатида олиб қарайдилар. ~Ҳуқуқ~ давлат томонидан яратилади ва сиёсий иродага ва давлат томонидан мақсадга мувофиқлигига асосланади. Сиёсатнинг ҳуқуқий талқини, унинг ахлоқий таърифига бевосита қўшилиб кетади. Бу табиий ҳуқуқнинг давлатга қадар инсон ҳамжамиятининг аҳлоқий принциплари шаклида яшашни тан олувчи концепцияларида яққол кўринади. Умуман, сиёсатнинг меъёрий таърифлари унинг социологик талқин этишнинг муҳим йўналиши ҳисобланади. Уларда қўлланиладиган меъёрий ёндошув сиёсатни идеаллардан, қадриятлардан, у амалга ошириши зарур бўлган мАқсад ва меъёрлардан келиб чиқган ҳолда кўриб чиқишни тақазо этади. Бу нуқтаи назардан таҳлил этилганда, сиёсат – умумий фаровонликка эришишга қаратилган ижтимоий фаолиятдан иборатдир. Унинг олий қадрияти-адолат, тинчлик, эркинлик ва умумий фаровонликка хизмат қилишдир, меъёрлари унга эришишга олиб борувчи

Аниқ қоидалар, қонунлардир. Сиёсатнинг меъёрий талқини қадимдан пайдо бўлган. Кадимги дунёнинг буюк мутафаккири Арасту сиёсатни инсон фаолиятининг олий шакли, деб ҳисоблаган эди. Чунки, бу орқали кишилар ўртасидаги ўзаро муносабатларда адолат қарор топади, жамиятнинг ва ҳар бир кишининг фаровонлигига эришилади. "Адолат, - деб ёзган. эди у, фақат сиёсий ҳаётда ўз ўрнига эга бўлади, чунки, сиёсий тузумнинг барчаси ҳуқуқга бориб тақалади". Сиёсатнинг меъёрий талқинлари ҳам кучли, ҳам заиф томонларига эгадир. Уларнинг кучли томони, қадр-қиммати шундаки, сиёсатда кўриниши лозим бўлган инсонпарварлик идеали ўз ифодасини топади. Бундай идеал сиёат иштирокчиларини ижтимоий фойдали ҳулқ-атворга йўналтиради. Шу билан бирга, меъёрий ёндошиш кўп қиррали, ҳар доим ҳам аниқ бўлмаган ижтимоий фаровонликни турли талқин қилиш имкониятига йўл қўядиган категориялар билан иш кўради. Шу билан турли сиёсий кучларнинг ғаразли манфаатларини ниқоблаш учун замин яратади. Ушбу ёндошувнинг заифлиги сиёсатни умумий фаровонликка эришиши фаолияти сифатида тушуниш ва сиёсатда ғаразли қарашларини кенг тарқалганлиги ҳақида гувоҳлик берувчи воқеликда катта тафовутлар мавжудлигида ҳам кўринади. Бундан ташқари умумий фаровонликни таъминлаш бўйича харакатларнинг барчаси ҳам сиёсий бўлавермайди. Кўп кишилар ижтимоий фойдали, олижаноб ишларни аҳлоқий ёки диний сабаблар (мотивлар) асосида амалга оширадилар. Таъкидланган камчиликларга қарамасдан меъёрий ёндошув сиёсатнинг муҳим жиҳатини ифода этиши билан яшашга тўла ҳақлидир. Унда кишиларнинг сиёсатни маърифийлаштириш, инсонийлаштириш, оқиллаштиришга, унга аҳлоқий асосни киритишга интилиши ифодаланади. Меъёрий талқинларда сиёсатга аҳлоқий, маърифий, диний қадриятларнинг таъсир этиҳи акс этади..Шунинг учун ҳам сиёсатнинг меъёрий таърифлари иқтисодий, стратификацион ва ҳуқуқий таърифлари

билан бираторда унинг социологик талқинлари гуруҳига киради. Сиёсат таърифларининг иккинчи кенг тарқалган гуруҳи - субстанционал таърифлардир. Бу таърифлар, сиёсатнинг қандай, биринчи асослардан, тўқималардан ташкил топганлигини очиб беришга мўлжалланилади. Таърифларнинг бу гуруҳида сиёсатнинг бир нечта талқинлари, мавжуд. Улардан энг кўп тарқалгани - бу сиёсатни ҳокимиятга: уни эгаллаш, қўлда ушлаб туриш ва қўллашга қаратилган харакатлар сифатида талқин қилишдир. Сиёсат, бу "ҳокимиятда иштирок этишга ёки ҳокимиятнинг давлатлар ўртасидами, давлат ичидаги кишилар гуруҳлари ўртасидами тақсимланишига таъсир кўрсатишга интилишдир" ' - деб ёзган эди М.Вебер. Сиёсатга "ҳокимиятий" ёндошув тарафдорларининг айримлари ўзларининг диққат - эътиборини ҳокимият учун кураш ва уни қўллаш санъати, техникаси, усуллари ва воситаларига қаратадилар. Сиёсий фан'асосчиларидан бири Н.Макиавелли 1515 йилдаёқ сиёсатни ҳокимиятга келиш, ҳокимиятда туриш ва уни қўллаш учун зарур бўлган воситалар йиғиндиси сифатида тавсифлаган эди. Сиёсатнинг "ҳокимиятий" таърифлари унинг моҳиятини, муҳим яратувчилик сифатини акс эттиради. Бу таърифлар муассасавий таърифлар ёрдамида Аниқлаштирилади ва тўлдирилади. Муассасавий таърифлар сиёсатни ҳокимият гавдаланадиган, моддийлашадиган, ташкилотлар, институтлар орқали, авваламбор, асосий сиёсий институт – давлат орқали тавсифлайди. Сиёсат бу ҳолда давлат ишларида иштирок этиш, давлатнинг йўналиши, давлат фаолиятининг мазмуни, вазифалари, шаклларини, аниқлаш бўлиб кўринади. Агар сиёсатнинг "ҳокимлик" ва муассасавий талқинлари унинг асосларини ҳокимиятда ва унинг ташувчиларини- ташкилотларда кўрсатсалар, антропологик таърифлар эса унинг инсон табиатида илдиз отган чуқурроқ~ манбаларини

акс эттиришга уринадилар. 2 Бу нуқтаи назардан, сиёсат- кишиларнинг муомала шакли, инсоннинг жамоа бўлиб яшаш усулидир. Сиёсатни антропологик тушуниш Арасту томонидан асосланган эди. У, инсон - сиёсий мавжудот, чунки у - жамоавий мавжудотдир, деб ҳисобланган эди. Инсоннинг одатдаги ҳаёти, унинг хилма-хил эҳтиёжларини қондириши ва бахтга эришиши фақат бошқа кишилар билан муомалада бўлгандагина мумкин бўлади. Бундай муомаланинг олий шакли бўли6 сиёсат майдонига чиқади. Унинг сиёсатга қадар бўлган муомала афзаллиги шундан иборатки, у давлатда адолат, барча фуқароларга бир хил муносабатни гавдалантирувчи ҳуқуқ нормалари бўйича эркин ва тенг ҳуқуқли кишиларнинг муомаласидир. Сиёсатнинг антропологик талқинлари унинг ихтилоф- консенсус таърифлари билан янада бойитилади ва тўлдирилади. Таниқли француз сиёсатшуноси Морис Дюверженинг фикрича, сиёсий назария сиёсатнинг драматик қарама-қарши турувчи талқини ўртасида иккига бўлинади. Биринчисига биноан сиёсат-ихтилофдир, курашдир. Унда ким ҳокимиятга эга бўлса, ўша ўзига жамият устидан назорат қилиш ва бойликларни ўзлаштиришни таъмин этади. Бошқа нуқтаи назарга биноан сиёсат- тартибни бошқаришни ва адолатни амалга оширишга ўрин ишдан иборат бўлиб, барча фуқароларнинг ҳамжамиятга бирлашишини таъминлашни англатади. Сиёсатнинг ихтилофли таърифларида асосий эътибор сиёсатнинг негизида ётувчи зиддиятларга қаратилади, унинг динамикасини белгилайди. Бундай зиддиятлар нуқтаи назаридан қаралганда сиёсат - ихтилофларни куч ишлатиш ва тинч йўл билан ҳал этиш фаолияти сифатида талқин этилади. Сиёсатга умумий ранг - тасвирни ихтилоф берса-да, у одатда муайян консенсуссиз, ундаги иштирокчиларнинг ижтимоий тартибдан, ҳокимиятнинг қонунийлигини тан олиш ва қонунга итоат этиш зарурлигидан, умумий манфаатдорлигига асосланган келишувсиз мумкин бўлмайди. Демократик давлатда сиёсат субъектларини 6ирлаштирувчи омил- консенсуснинг роли бениҳоя муҳимдир. Бунда низоларни тўхтатиш ва ҳал 2 +аранг. М.Вебер. Избранные нронзведеннв. М., 1990 й. 644-645-бет

этиш фуқароларнинг аксарият кўпчилиги томонидан шахс эркинлиги, инсон ҳуқуқлари, кўпчиликнинг иродаси, ҳамда озчиликнинг ўз мустақил фикрига эга бўлиш ҳуқуқи каби умуминсоний, қадриятларни тан олиш асосида амалга оширилади. Таникли америка сиёсатшуноси С.Ф. Хантингтоннинг таъкидлашича, ижтимоий ихтилофлар бўлмаган жойда сиёсат бўлмайди, ижтимоий консенсус, ижтимоий уйғунлик йўқ жойда эса сиёсий институтлар мумкин бўлмайди. Сиёсат ижтимоий зиддиятларнинг "зичлаштирилиши", уларни "дўстлар" - "душманлар" муносабатлари сифатида англаш натижасида пайдо бўлади. Душман - ушбу субъектга ёки унинг манфаатларига хавф солувчи қандайдир "бегонадир", дўст эса - бу мАқсадга эришишда иттифоқчи, ёрдамчидир. Сиёсатнинг динамик, процессуал ҳар актерини унинг фаолиятга оид таърифлари очиб беради. Улар сиёсатни бутун жамият учун мажбурий бўлган қарорларни тайёрлаш, қабул қилиш ва: амалга ошириш жараёни сифатида тавсифлайди. Сиёсатнинг бундай талқини уни амалга оширишнинг муҳим босқичларини таҳлил этиш имконини беради. Бу босқичларга қуйидагилар киради: сиёсатнинг мақсадини аниқлаш; қарорлар қабул қилиш; ушбу мақсадларни амалга ошириш учун оммани ташкил этиш ва ресурсларни сафарбар этиш; сиёсий фаолиятни тартибга солиш; уларни назорат килиш; олинган натижаларни таҳлил қилиш ва сиёсатнинг янги мақсадларини аниқлаш. Сиёсатнинг фаолиятига оид талқинлар, хусусан, сиёсий қарорлар назариясида кенг қўлланилади. Ундан сиёсатнинг телеологик талқинларида ҳам фойдаланилади. Бунда сиёсат жамоа мақсадларига самарали эришиш фаолияти сифатида қаралади. Америка социологиясининг асосчиларидан бири Т.Парсонс ёзишича, сиёсат - ялпи тизимнинг муайян элементлари, умумий мақсадларга эришиши учун самарали ташкилий усуллар йиғиндисидан иборатдир. Сиёсатнинг телеологик таърифларида унинг иккала асоси: фаолиятнинг

жамоавий табиати ва онгли, мақсадга мувофиқлик характери алоҳида таъкидланади. Сиёсатда индивиддарнинг хусусий мақсадлари умумдавлат мақсадлари даражасига "ўсади", кўтарилади. Сиёсатнинг телеологик таърифлари жамиятни тизимли таҳлил этиш доирасида кенг фойдаланилади. Тизимли нуқтаи-назар бўйича, сиёсат яхлит, атроф муҳитдан- жамиятнинг бошиқа соҳаларидан чегараланган, у 6илан узлуксиз ўзаро алоқада бўлган нисбий мустақил тизим, мураккаб ижтимоий организм ҳисобланади. Сиёсий тизим жамиятнинг яшаши ва тараққиёти тўғрисида ғамҳўрлик қилади ва бир қатор ижтимоий эҳтиёжларни қондиради, улардан энг муҳими - жамиятни бирлаштиришдир. Шундай қилиб, биз сиёсатнинг айрим муҳим таърифларини кўриб чиқдик. Бироқ, сиёсатнинг таърифлари фақат ана шулар билан чекланмайди. Унинг таърифлари бой ва хилма-хилдир. Буни сиёсатнинг ижтимоий ходиса сифатида мураккаблиги, мазмунининг бойлиги, ижтимоий функцияларнинг хилма-хиллиги билан тушунтириш мумкин. Сиёсатнинг турли таърифлари ва талқинларини умумлаштириб, уни қуйидагича таърифлаш мумкин. Сиёсат- бу ижтимоий гуруҳлар ва инсоннинг зиддиятли жамоа манфаатларини англаш, бутун жамият учун мажбурий бўлган қарорларни ишлаб чиқиш ва уларни давлат ҳокимияти ёрдамида амалга ошириш фаолиятидир. Сиёсатнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ва функциялари Сиёсат тушунчасини мукаммал ўрганиш учун унинг юқорида келтирилган умумий таърифи билан чекланиб бўлмайди. Бунинг учун сиёсатнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ва функцияларини кўриб чиқиш жуда муҳимдир. Сиёсатнинг ижтимоий табиати, функциялари ҳақида жаҳон ижтимоий- сиёсий фикрида хилма-хил қарашлар мавжуд. Улардан энг муҳимлари - тоталитар, анархистик, либерал ва кейнсиан карашлардир. Сиёсатнинг тоталитар концепциялари сиёсатнинг жамиятга таъсири

масаласида барча чеклашларни олиб ташлайди, жамиятнинг кенг қамровли тотал сиёсатлашувидан, иқтисодиёт, маданиятни, фанни ва бошқа соҳаларни бошқаришдан келиб чикади. Тоталитар андозаларда сиёсат жамиятнинг барча соҳаларини бевосита бошқарди, фуқаролик жамиятини, шахсий ҳаётнинг мустақиллигини, эркинлигини амалда йўққа чиқарди. Сиёсатнинг анархистик концепциялари тоталитар концепцияларига қарама-қаршидир. Улар сиёсатни, ҳар қандай уюшган ҳокимиятни зўравонлик, шахснинг поймол этилиши билан бир нарсадир, деб билади ва уни ўз-ўзини бошқариш- ассоциациясидан эркин чиқишни таъминлайдиган, эркин суверен кишиларнинг пастдан юқоригача кўнгилли бирлашмалари билан алмаштиришга интиладилар. XIX асрда кенг тарқалган анархизм ўз ғояларини амалга ошириш мумкин эканлигини исбот қилолмасдан кейинги йилларда жамиятнинг интеллектуал ва сиёсий ҳаётидаги муҳим таъсиридан маҳрум бўлди. Сиёсатнинг табиати ва унинг жамиятга таъсири бўйича тоталитаризм ва анархизмга нисбатан мўътадилроқ нуқтаи назарда либерализм ва қийинчилик туради. Мумтоз либерализм ижтимоий тизимни давлатга ва давлат томонидан назорат қилинмайдиган хусусий, иқтисодий, маданий, оилавий, диний, шу жумладан, сиёсий ҳаёт- фуқаролик жамиятига бўлади. Давлат - муайян, чекланган мақсадларни бажариш учун ижтиимоий тартибни муҳофаза қилиш, хавфсизликни, эркинликни ва шахснинг бошқа фундаментал ҳуқуқларини кафолатлаш, ҳамда кишиларнинг ҳўжалик юритиши ва муомала қилишига қулай шарт-шароитларни таъминлаш учун яратилади. У фуқаролик жамияти ишларига бевосита аралашмайди ва "тунгги қоровул" - шахсий ва ижтимоий хавфсизлик ва ижтимоий тартиб қўриқчиси ролини адо этади, Сиёсатнинг жамиятни қамраб олиш доираси чекланади. У фуқаролик жамияти ишларини қамрай олмайди. Давлат ва сиёсат вазифаларининг чекланиши, ҳар қандай давлатнинг вазифаси фақат эркинликни таъминлаш ва индивидни жисмоний зўравонликдан ҳимоя қилишдир, деб ҳисобловчи либерализмда янада кўпроқ

кучайтирилади. Хўш - XIX асрларда Ғарбда ҳукмронлик қилган либерал қарашлар ХХ асрнинг 30-йилларида Д.М.Кейнс томонидан қайта кўриб чиқилди ва унинг қарашлари қийиииинчиллиииик деб ном олди. Бу концепциянинг маъноси капитализмга ўз- ўзини тартибга солувчи жамият сифатида мумтоз либерал қарашлардан воз кечиш ва бутун ижтимоий тизимнинг, унинг барча элементларининг фаровонлиги учун масъулиятни ҳукуматнинг ўз зиммасига олиши зарурлигини асослаб беришдан иборатдир, Бу, ўз навбатида, давлатнинг иқтисодиёт, ижтимоий таъминот соҳаси, иш билан бандлик, меҳнат ва ижтимоий муносабатларга аралашишини тақозо этади. Кейинча қарашларда сиёсатнинг ижтимоий ҳаётдаги урни ва ролига катта аҳамият берилади. Бу қарашлар ҳозирги кунда ривожланган демократик давлатлар сиёсатининг назарий негизи бўлиб хизмат қилади. Хўш, сиёсат ижтимоий ҳаётда қандай ўрин тутади? Унинг мақсади ва функциялари нималардан иборат? Энди ушбу масалалар устида батафсилрок тўхталиб ўтамиз. Сиёсат - жамиятнинг асосий соҳаларидан бири ҳисобланади. У ижтимоий ҳаётида тутган ўрни ва ролига кўра иқтисодий ва маънавий соҳаларга кўп жиҳатдан ўхшашдир. Сиёсат жамиятнинг бошқа соҳалари сингари халк манфаатларини ҳимоя қилади. У кам халқга, ижтимоий тараққиётга хизмат қилади. Бироқ, сиёсат - жамиятнинг ўзига хос, мустақил соҳасидир. У ўзининг ижтимоий ҳаётда тутган ўрнига кўра иқтисодий ва маънавий соҳалардан фарқ қилади. Сиёсат - жамиятнинг яшаши ва ривожланиши учун зарур бўлган моддий ва маънавий бойликларини ишлаб чиқарувчи соҳа эмас, балки унинг бирлиги ва яхлитлиги, хавфсизлиги ва барқарорлиги, тинч - тотувлиги ва осойишталигини таъминловчи соҳадир. Бу соҳада хўжалик ва маънавий - маърифий ишлар билан эмас, балки ижтимоий ҳаётни бошқариш, тартибга солиш, хавфсизликни таъминлаш масалалари билан шуғулланилади.

Сиёсат жамиятни бошқариш, тартибга солиш ва мустаҳкамлаш учун унинг барча соҳаларига; ижтимоий, иқтисодий ва маънавиятга чуқур кириб боради ва таъсир ўтказади. Жамиятнинг сиёсат кириб бормайдиган ва таъсир ўтказмайдиган биронта ҳам соҳаси йўк. Унинг беистисно ҳамма соҳалари сиёсат объекти бўла олади. Сиёсатнинг иқтисодий ва маънавий соҳалардан фарк қиладиган хусусиятларидан бири ана шундандир. Сиёсат - жамиятнинг ижтимоий муаммоларига чуқур кириб борувчи, таъсир ўтказувчи ва уларни ҳал этувчи соҳадир. Бу соҳада' барча ижтимоий гуруҳлар, қатламлар учун белгиловчи аҳамиятта эга бўлган, туғри ва окилона йўлни кўрсатиб берадиган қарорлар ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. Сиёсат – фақат қарорлар ишлаб чиқиладиган ва қабул қилинадиган соҳагина 'эмас, балки улар амалда бажариладиган ижтимоий муаммолар ҳал этиладиган ва жамиятнинг бир бутунлиги, хавфсизлиги, тинч - тотувлиги ва осойишталиги таъминланадиган соҳадир. Сиёсат жамиятнинг ижтимоий соҳасини бошқариш, тарти6га солиб туриш 6илан чекланиб қолмайди. У иқтисодиётни тартибга солиш ва юксалтиришга, эски хўжалик юритиш тизими ўрнига янги хўжалик юритиш тизими қарор топишига доир тадбирларни ишлаб чиқади ва амалга оширади. Агар у иқтисодиётдан устун турса, унинг йиғилиб қолган муаммоларини ҳал этишдан бош тортса, ўзининг мақсад 'ва вазифаларини бажара олмайди. Иқтисодиётдан 'доим устун турган сиёсат ҳақиқий сиёсат бўла олмайди. Сиёсат иқтисодиётдаги муаммоларни ҳал этувчи, уни тартибга солувчи соҳадир. У иқтисодиётдаги муаммоларнинг адолатсизликлар, ҳақсизликлар, қонунбузарликларнинг қанчалик тўла ва чуқур ҳал этилишига эришса, унинг таъсирчанлиги, самарадорлиги, халқчиллиги шунчалик юқори бўлади. Сиёсат жамиятнинг маънавий, ~маданий - маърифий соҳасини ҳам бошқаради, тартибга солиб туради. У омманинг, ҳар бир инсоннинг маънавий маданиятини оширишга, унинг табиат, жамият сирларини, ижтимоий ҳаётдаги ўз ўрнини билиб ва англаб олишига доир тадбирларни ишлаб чиқади ва амалга оширади. Чунки, ижтимоий, иқтисодий соҳаларни

тартибга солиш ва мустаҳкамлашга қаратилган тадбирларнинг ўзи кутилган натижаларни бермайди. Шунинг учун ҳам сиёсат маънавий - маърифий соҳани изчиллик билан қайта кўришга ва ривожлантиришга, олдинги даврдан мерос бўлиб қолган зарарли урф-одатлар, нотўғри тасаввурлар, мутелик, қарамлик, беғамлик, боқимандалик ва бошқа иллатларни баратараф этиш, янгича қарашларни шакллантиришга доир тадбирларниишлаб чиқад ива амалга оширади. Бу билан сиёсат нафақатижтимоий соҳаларни, шу билан бирга маънавий-маърифий соҳани ҳам тартибга солувчи куч сифатида майдонга чиқади. Аммо, сиёсат жамиятдаги ҳар қандай иқтисодий, маънавий-маърифий масалаларни ҳал этмайди ва ҳал эта олмайди. Бундай деб ўйлаш очиқдан- очиқ масалаларни сайқаллаштиришдан, сиёсатнинг асл оҳиятини тушунмасликдан, бузуб кўрсатиш, уни бўрттириш, мутлоқлаштириш бошқа нарса эмас. Сиёсат жамиятдаги ҳар қандай иқтисодий, маънавий масалаларни ҳал этувчи соҳа эмас. У бутун жамиятнинг, халқнинг манфаатларига даҳлдор бўлган иқтисодий, маънавий-маърифийсоҳаларни ўзлаштириш Билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал этади. Бошқа қилиб айтганда, агар иқтисодиёт, маънавият-маърифатда у ёки бу масала Ушбу соҳа доирасида ҳал этилса, сиёсатда эса бутун жамиятга, барча ижтимоий гуруҳларга доир масалалар ҳал этилади. Сиёсат – бутун жамиятга даҳлдор бўлган масалаларни ҳал этувчи соҳадир. Сиёсатнинг ижтимоий, иқтисодий, тмаънавий-маърифий соҳаларга таъсир доираси каттадир, аммо чексиз эмас. У жамиятнинг бошқа соҳаларига ҳар доим аралашавермайди. Фақат тоталитар тузумдагина сиёсат ҳар қандай пайтда ва ҳар қандай жойда ижтимоий, иқтисодий, маънавий-маърифий ва бошқа соҳалар фаолиятигааралашади. Сиёсат демократик жамиятда бошқа соҳалар фаолиятига улар доирасида ғайриқонуний, маъсулиятсиз хатти- харакатлар содир этилганда, ижтимоий адолат бузилганда аралашиши мумкин. Жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий, маънавий-маърифий ва бошқа

соҳаларидаги ноқонуний, масъулиятсиз хатти-харакатлар, ижтимоий адолатнинг бузилиши, уларнинг ўз вазифасини ҳолол бажармасликлари, ижтимоий муаммоларнинг пайдо бўлиши ва кучайиши, унинг аралашиши қонунийлигини белгилаб беради. Қонунларнинг бажарилмаслиги, ижтимоий адолат ва ижтимоий тартибнинг бузилиши, ёвузлик, зўравонлик-сиёсатнинг бошқа соҳалар фаолиятига аралашиш учун объектив асос бўлади. Қонунлар бажарилмаган ва ижтимоий муаммолар пайдо бўлган, кучайган пайтда сиёсатнинг ижтимоий, иктисодий, маънавий — маърифий соҳаларга аралашиши, айбдорларни жавобгарликка-тортиши мумкин ва муқаррар бўлиб қолади. Иқтисодий ва маънавий-маърифий соҳалардаги ноқонуний хатти—харакатларни бартараф этиш масаласи иқтисодий ёки маънавий масала эмас, балки' сиёсий масаладир. Ана шу соҳалардаги қонунбузарликларни бартараф этиш худди сиёсатнинг вазифасидир. Сиёсат ўзининг барча воситаларига таяниб адолатсизликни тартибсизликни, қонунбузарликни бартараф этади, "ижтимоий адолат ва тартибни, уйғунлик ва мувозанатни, тинч — тотувлик ва осойишталикни ўрнатади. Шу тариқа сиёсат — жамиятнинг таянчи, халқнинг посбони, ҳимоячи сифатйда, бутун ижтимоий ҳаётини тартибга солувчи куч сифатида майдонга чиқади. Сиёсатнинг моддий ва маънавий бойликларни бевосита ишлаб чиқариш билан шуғулланмаслиги унинг жамият тараққиёти; учун аҳамияти иқтисодий ва маънавий- маърифий соҳалардан кам экан, деган маънони англатмайди. Бундай деб ўйлаш сиёсатни менсимасликдан, унинг жамият тараққиётидаги аҳамиятини камситишдан бошқа нарса эмас. Сиёсатнинг жамият яшаши ва тараққий этишидаги аҳамияти иқтисодиёт ва маънавиятдан асло кам эмас. Худди иқтисодиётсиз, маънавиятсиз, маърифатсиз жамиятнинг яшаши ва ривожланиши 'мумкин бўлмагандек, унинг сиёсатсиз яшаши ва ривожланиши ҳам мумкин бўлмайди. Жамиятнинг моддий ва маънавий бойликларни ишлаб чиқаришсиз очликдан ўлимга қанчалик маҳкум этилганидек, унинг ижтимоий муаммоларни ҳал этмасдан, бирлик,

уюшқоқлик, адолат ва тартиб ўрнатмасдан ҳалокатга дучор бўлиши шунчалик муқаррардир. Буюк ҳаким ва аллома Ибн Сино: «... агар меҳнаткашларга раҳбарлик қилувчи султонлар, хонлар бўлмаса эди, бундай ҳолларда уларнинг барчалари Билан булур эдилар" деб бежиз айтмаган». Сиёсат туфайли жамиятнинг барча соҳалари (5ошқарилади, тартибга солинади, ижтимоий муаммолар ҳал этилади, жиноятчилик илдизлари ижтимоий ҳаётда қИрқилади, адолат ва тартиб ўрнатилади, хавфсизлик ва барқарорлик, тинчлик, тотувлик — осойишталик, уйғунлик ва мувозанат таъминланади. Шунинг учун ҳам сиёсат жамиятнинг асосий соҳаларидан бири ҳисобланади. Сиёсат ўзининг мақсади ва функцияларига - кўра жамиятнинг иқтисодий ва маънавий-маърифий соҳаларидан фарқ қилади. Унинг ижтимоий ҳаётда тутган ўзига хос мустақил ўрни ва мақсади ва вазифаларида ўз ифодасини топади. Сиёсатнинг бош максади—жамиятнинг фақат иқтисодий ёки маънавий —маърифий соҳасини ривожлантириш ва моддий, маънавий бойликларни тобора кўпрок ишлаб чиқариш эмас, балки унинг беистисно барча соҳаларини тараққий этгириш ва мустаҳкам бир бутунлигини, хавфсизлигини, барқарорлигини, тинч— тотувлигини, осойишталигини таъминлашдан иборатдир. У бу улкан мақсадни рўёбга чиқариш учун хилма- хил назарий ва амалий функцияларни бажаради. Сиёсатнинг дастлабки ва биринчи даражали функцияси —ижтимоий муаммоларни бартараф этиш ва жамиятнинг харфсизлиги, 6арқарорлигини таъминлаш ва . мустаҳкамлаш йўлларини кўрсатиб берадиган, илмий асосланган, оқилона дастурларни, қонунларни, қарорларни ишлаб чиқишдир. Чунки назарий соҳадаги чалкашлик, ноаниқлик, бошбошдоқлик, пала— партишликка чек қўймасдан, илмий асосланган, оқилона дастурлар, қонунларни ишлаб чиқмасдан амалиётдаги муаммоларни бартараф этиб бўлмайди. Фақат назарий чалкашлик ва бошбошдоқликни, ноаниқлик ва пала —партишликни бартараф этиш, илмий асосланган дастурларни, қонунларни,

қарорларни ишлаб чиқиш орқали кўзланган мақсадларга эришилади. Сиёсат жамиятнинг барча соҳалари учун тақдироломон аҳамиятга эга бўлган, тўғри йўлни кўрсатиб берадиган қарорларни ишлаб чикиладиган соҳадир. Сиёсат нафақат дастурлар, қонунлар, қарорларни ишлаб чиқиш, балки уларни қабул қилиш функциясини ҳам бажаради. Чунки дастурлар, қонунлар, қарорларнинг ишлаб чиқилиши — бу сиёсий ҳжжатлар дегани эмас. Улар лойиҳалардир, холос. Бу лойиҳалар —ҳар томонлама мухокама килиниб, пишитилиб, бой итилиб, тулдирилиб қабул қилингандагина сиёсий ҳужжатларга, манбаларга айланадилар. Сиёсат — бу сиёсий ҳужжатлар, манбалар лойиҳаларини муҳокама қилиб, ҳар томонлама пишириб ва бойитиб қабул қилмоқ демакдир. Бироқ, сиёсат ижтимоий муаммоларни бартараф этиш ва миллатлараро, фуқаролараро тотувликни таъминлашга доир дастурларни, конунларни, кар орларни кабул кили ш функциясини бажариш билан ҳам чекланиб қолмайди. У мазкур ҳужжатларнинг ҳаётда изчил, қатъий ижро этилишини таъминлайдиган амалий функцияларни ҳам бажаради. Буюк мутафаккир Гегель кўрсатиб ўтганидек, "масаланинг моҳияти ўз мақсади билан эмас, балки ўзининг амалга оширилиши билан тамомига етади... " Сиёсатнинг асосий амалий функцияси — қабул қилинган дастурлар, қонунлар, қарорларни ҳаётда изчиллик, қатъиятлилик билан амалга ошириш, бутун жамиятни турли — туман иллатлардан, хасталиклардан ' тозалашдир. Чунки бу вазифа ижтимоий ҳаётда амалга оширилмасдан қолар экан, унда жамиятнинг мустаҳкам хавфсизлигига, барқарорлигига, тинч — тотувлигига, фаровонлигига, 6ахт- саодатига эришиб бўлмайди. Дастурлар, қонунлар, қарорлар ҳаётда амалда ижро этилганда ва жамият турли — туман иллатлардан тозалагандагина кўзланган мақсадга эришилади. Сиёсат — бу қабул қилинган сиёсий қарорлар амалда ижро этиладиган, жамият хилма— хил хасталиклардан тозаланадиган, заиф ва ожизлар зўравонлардан ҳимоя қилинадиган, ижтимоий адолат ва тартиб ўрнатиладиган соҳадир.

Сиёсатнинг тузнлиши, воситалари ва усуллари Ҳар қандай ижтимоий ҳодиса сингари сиёсат ҳам яхлит ва бир бутун тизим ҳисобланади. Ундан бирор бир қисмини ажратиб бўлмайди. Ву сиёсат муайян таркибий қисмлардан иборат эмас, деган маънони англатмайди, асло. У ҳам муайян ички тузилишга эга бўлади. Сиёсат таркибига кўра субъект ва объектдан ташкил топади. Унинг субъекти — сиёсий соҳанинг бирламчи омили ҳисобланади. Бу омилсиз сиёсат, сиёсат бўла олмайди. Сиёсатнинг субъектига айрим шахслар, ижтимоий гуруҳлар, миллатлар, давлатлар киради. Лекин, уларни ҳар доим ҳам сиёсатнинг реал субъекти деб, бўлмайди. Айрим кишилар, ижтимоий rypуҳлар, миллатлар, давлатлар ўзини—ўзи англаган ва ташкилий жиҳатдан уюшган тақдирдагина сиёсатнинг реал субъектига айланади Сиёсатнинг 6ош субъекти — миллий давлат ҳокимияти институтлари ва уларнинг халқаро бирлашмаларидир. Айнан миллий давлат ҳокимияти институтлари ва уларнинг ҳалқаро бирлашмалари орқали сиёсат бевосита ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Сиёсатнинг субъекти фақат миллий давлат ҳокимияти ва уларнинг xaлқаpo бирлашмалари билан чекланмайди. Унга миллий ва халқаро нодавлат ва жамоат ташкилотлари (сиёсий партиялар, манфаатлар гуруҳлари, харакатлар), оммавий ахборот воситалари ҳам киради. Бу ташкилотларнинг жамиятга таъсири кўпинча расмий давлат институтларининг жамиятга таъсиридан қолишмайди, айрим ҳолларда эса ошиб ҳам кетади Сиёсатнинг объекти — сиёсий соҳанинг таркибий қисми ҳисобланади. Бу қисмсиз сиёсий қарорлар ишлаб чиқилмайди ва амалга оширилмайди. Сиёсатнинг объектига жамиятнинг барча соҳалари- ижтимоий, иқтисодий, маданий—маърифий, диний соҳалари киради. Бу соҳалар ўз манфаатлари ва эҳтиёжларини сиёсатда акс эттиради ва уларни қондиришга эришади.

Сиёсат объектига кўра қуйидаги йўналишларга ажралади: ички, ташқи, ижтимоий, миллий, диний, иқтисодий, молиявий, аграр, экологик, маданий, илмий— техникавий, геосиёсий ва бошқалар. Сиёсат субъектининг мақсад ва функциялари ўз-ўзидан, муайян воситаларсиз ишлаб чиқилмайди ва амалга оширилмайди. Бу мақсад ва вазифалар турли—туман воситалар ёрдамида ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Сиёсат субъектининг воситалари-бу сиёсий мақсад ва функцияларни руёбга чиқаришнинг, сиёсий ғояларни реал воқеликка айлантиришнинг қуролларидир. Улар асосан икки қисмга бўлинади: 1. Маънавий — мафкуравий воситалар. Бу воситаларга фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, аҳлоқий, эстетик, руҳий, диний ' билимлар, ' малакалар, маҳорат ва иш тажрибалари киради. 2. Моддий — техникавий воситалар. Бу воситаларга, пул маблағлари, ҳар хил бинолар, жиҳозлар, асбоб — ускуналар, қурол—аслахалар, электрон ҳисоблаш машиналари, компьютерлар ва бошқалар киради. Ушбу маънавий — мафкуравий ва моддий — техникавий воситаларнинг ривожланганлик даражаси -қанчалик 'юқори бўлса, сиёсий соҳа ҳам шунчалик ривож топади. Сиёсат ижтимоий ҳаётни тартибга солишда хилма—хил усуллардан, энг аввало, ишонтириш, тарбиялаш усулидан кенг фойдаланади. Бу усул ижтимоий муаммоларни ҳал этишда асосий ўрин эгаллайди. Айнан ишонтириш, тарбиялаш, усули унинг ижтимоий моҳиятини тўлароқ ифодалайди. Ижтимоий ҳаётни тартибга солишда умуминсоний қадриятларга содиқлик, куч ишлатмаслик, ёки куч билан таҳдид, дўқ-пўписа қилмаслик, муросаю— мадора, холисоналик, тенглик, манфаатдорлик, мунтазамлилик, катъийлик, изчиллик, ошкоралик, ишонтириш, тарбиялаш сиёсатнинг асосий тамойилларидир.

Сиёсатнинг ишонтириш, тарбиялаш усули ижтимоий ҳаётни тартибга солишнинг энг мақбул ва оқилона воситасидир. Чунки, бу усулнинг қўлланилишида ижтимоий муаммолар куч ишлатмасдан, уруш — сўкишсиз, жабр- зулмсиз, ишонтириш, реал далилларга таяниш, исботлаш, муросаю- мадора, меҳр—шафқат асосида ҳал этилади. Ишонтириш, тарбиялаш воситалари—куч ишлатиш воситаларидан устун туради. Буюк давлат арбоби ва саркарда Амир Темур бу ҳақида шундай деган эди: "Сиёсатда маслаҳат, мулоҳазакорлик, ўйлаб иш қилиш қурол кучидан ўн баравар фойдалироқдир".' Худди ишонтириш, тарбиялаш усули туфайли давлат фаолияти ижтимоий ҳаётни одилона ва холисона тартибга солишга қодир бўлади. Сиёсат—бу ижтимоий муаммоларни тушунтириш ишонтириш асосида ~ҳал этиш демакдир. Бироқ, сиёсатнинг ишонтириш, тарбиялаш усулини мутлоқлаштириб, уни фақат ушбу усул билан чеклаб бўлмайди. Бу ҳолда сиёсатнинг иқтисодий, маънавий ва маданий соҳалардан фарқи қолмайди. Сиёсат ўз олдида турган функцияларни ҳал этишда куч ишлатиш, мажбурлаш усулидан ҳам фойдаланади. Ижтимоий ҳаётни тартибга солишда куч ишлатиш, мажбурлаш усулидан фойдаланиш — сиёсатнинг ўзига хос хусусиятидир. У ушбу усулни қўллаш билан жамиятнинг иқтисодий, маънавий ва маданий соҳаларидан фарқ қилади. Сиёсатнинг ишонтириш, тарбиялаш усулини мутлоқлаштириш, уни универсал усулга айлантиришга уриниш жамият учун зарарлидир. Бу— сиёсатнинг ижтимоий тартибсизлик, қонунбузарликни жиловлаш воситаларидан мҳрум этишга ва бошбошдоқлик, ўзбошимчалик, сафсатабозлик, митингбозлик жиноятчиликнинг авж олишига олиб келади. Шунинг учун ҳам бу усулни мутлоқлаштириб бўлмайди. Сиёсатнинг ижтимоий ҳаётни тартибга солишда ишонтириш, тарбиялаш усулидан фойдаланиш, унинг куч ишлатиш, мажбурлаш усулини қўллашни истисно этмайди. Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, ижтимоий ҳаётни ҳамиша ҳам тинч, ишонтириш, тарбиялаш, усули билан тартибга

солиб бўлавермайди. Ижтимоий ҳаётда шундай муаммолар борки уларни куч ишлатиш, мажбурлаш усулини қўллаш орқалигина ҳал этиш мумкин. Инсон ҳаётига, жамиятнинг яхлитлиги, бир бутунлиги, тинч — тотувлиги, хавфсизлиги, барқарорлиги, уйғунлигига таҳдид соладиган ёвузликларни фақат тушунтириш, ишонтириш йўли билан хал этиб бўлмайди. Бунда хатти — харакатларни куч ишлатиш, мажбур этиш усули билан хал этиш мумкин. Сиёсат қонунларини қўпол равишда бузган кишиларни куч ишлатиш, мажбурлаш усулидан фойдаланиш билан бузилган ижтимоий адолат ва тартиб мувозанат тикланади, халк ман фаатини химоя килинади. Зотан, конунбузарлар жазоланмасдан қолар экан, мавжуд ижтимоий муаммолар янада кучаяди, одамларнинг сиёсатга бўлган ишончи сўнади. Сиёсатнинг куч ишлатиш, мажбурлаш усули ижтимоий хаётни тартибга солишнинг мақбул усули эмас. Чунки, бу усул қўлланилганда ижтимоий муаммолар куч ишлатиш, мажбурлаш йули билан, муросасиз, аёвсиз, шафқатсизлик билан ҳал этилади, инсон жисмоний ва руҳий тазйиққа дучор қилинади, жамиятда моддий ва маънавий талофатларга йўл~ қўйилади. Лекин, сиёсат ижтимоий хаётни тартибга солишда куч ишлатиш, мажбур этиш усулидан тўла вос кеча олмайди. У инсон, жамият ҳаётига қарши қилинган таҳдидни бартараф этиш учун бу усулдан фойдаланишга мажбур бўлади. Инсон ҳаётини, жамиятнинг ҳудудий яхлитлигини суверинитетлигини, хавфсизликни тажовузлардан, ёвузликлардан ҳимоя қила олмайдиган сиёсат ҳақиқий сиёсат бўла олмайди. Шунинг учун ҳам бу усулга катта аҳамият ва эътибор берилади. Инсон табиати ҳамда жамият ҳаёти мукаммал эмас экан,ижтимоий тартибсизлик сақланиб қолар экан сиёсатнинг куч ишлатиш, мажбурлаш усули сақланиб қолади. Бугунги кунда ижтимоий муносабатларни тартибга олишда сиёсатнинг куч ишлатиш, мажбурлаш усулидан тўла

воз кечиш устида эмас, балки ундан оқилона ва самарали ~ фойдаланиш устида гап бориши лозим ва зарур. Сиёсатнинг куч ишлатиш, мажбур этиш усули — бир гуруҳ кишиларнинг шунчаки ўйини ва фитнаси эмас. Бу бутун халқнинг ҳоҳиш — иродасига, фаоллигига таянадиган санъатдир. Куч ишлатиш, мажбурлаш ҳар доим ҳам кутилган сaмарани беравермайди. Куч ишлатиш, мажбурлаш санъат сифатида қонун-қоидаларга—ҳушёрлик, тадбиркорлик, қатъиятлилик, изчиллик ва бошқаларга амал қилиб қўлланилгандагина кутилган самарани бериши мумкин. Бироқ, сиёсатнинг ижтимоий ҳаётни тартибга солишда куч ишлатиш, мажбурлаш усулини мутлоқлаштириб ҳам бўлмайди. Бу ҳолда унга зўравонлик қилишдан бошқа ҳеч нарса қолмайди. Ҳолбуки, сиёсат зўравонлик воситаси эмас, балки халқ манфаатларини ҳимоя қилувчи воситадир. У куч ишлатиш, мажбурлаш усулидан халқга зўравонлик қилиш учун эмас, балки уни тажовузлардан, ёвузликлардан ҳимоя қилиш учун фойдаланиши зарур. Куч ишлатиш, мажбурлаш — сиёсатнинг муҳим усулидир. Бу усулни баҳолашда сиёсий ва ижтимоий фикрда хилма-хил, шу жумладан бир— бирига зид баҳолашлар ҳам учраб туради. Айрим олимлар, мисол учун Евгений Дюринг, унга ижтимоий тараққиётда, эскининг бартараф этилишида ва янгининг барпо қилинишида ҳал қилувчи ролни ажратади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Ўзбекистон». 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларини янада чуқурлаштириш ва фуқ аролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари» 9 — жилд. Т.: 2002. 3. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: «Ўзбекистон». 2005. 4. Политология. Ўқув қўлланма. Т. А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, «ЎАЖБНТ» маркази. 2002. 5. Юсупова Г.Х. Жаббаров Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003. 6. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш. Олий ўқув юртлари учун дарслик. - Т.: «Янги аср авлодии». 2004. 7. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998. 8. Аристотель. Политика. В.4т. - М.: 1983. т-4. 9. Вебер М. Избраннўе произведения. - М.: 1990. 10. Макиавелли Н. Государь. - М.: 1996. 11. Мир политики. Суждения и оценки западнўх политиков. - М.: 1992. 12. Политическая энциклопедия: В.2т. - М.: 1999. 13. Мустақиллик: изоҳли илмий - оммабоп луғат. Проф. А.Жалолов ва Қ.Хоназаровлар таҳрири остида. - Т.: «Шарқ».1998.

Похожие

Маданият ижтимоий институт сифатида

Миллий сиёсат

Сиёсат ва инсон

Шахс сиёсат субъекти

Минтакий сиёсат ва районлаштириш