Маданият, дин ва ахлоқ социологияси - Социология - Рефераты

Маданият, дин ва ахлоқ социологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154 KB

Маданият, дин ва ахлоқ социологияси Режа: 1. Маданият социологияси 2. Дин ва диний муносабатлар социологияси. 3. Аҳлоқ социологиясининг моҳияти.

«Маданият» (арабча «маданият» — мадиналик, шаҳарлик, таълим- тарбия кўрганлик) — кишиларнинг табиатни, борлиқни ўзлаштириш ва ўзгартириш жараёнида яратган моддий, маънавий бойликлар ҳамда бу бойликларни қайта тиклаш ва бунёд этиш йўллари ва усуллари мажмуи. «Мадина» сўзи мусулмонларнинг азиз тутадиган жойи — Мадина шаҳри номидан келиб чиққан, чунки илк мусулмонлар таълим-тарбияни асосан Мадинада олганлар. Маданият моддий ва маънавий ишлаб чиқариш, ижтимоий ва ўзаро муносабатлар, сиёсат, оила, ахлоқ, хулқ, ҳуқуқ, таълим, тарбия, ижод, илм-фан, хизмат кўрсатиш, турмуш тарзи кабилар билан бирга ривожланади, жамиятнинг тараққиёт даражасини акс эттиради. Маданият тушунчаси кенг ва тор маъноларда ишлатилади. Кенг маънода — маданият тушунчаси инсониятнинг бутун тарихий тараққиёт жараёнида яратган барча моддий ва маънавий бойликларининг йиғиндисини акс эттиради. Тор маънода — маданият тушунчаси жамиятнинг маънавий- эстетик турмуши даражасини ифодалаш учун қўлланилади. Маданият атамаси кенг маънода қўлланилиб, жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва маънавий ҳаётида қўлга киритган ютуқлар мажмуи, бирор ижтимоий гуруҳ ёки халқнинг маълум даврда қўлга киритган шундай ютуқлари даражасини, ўқимишлилик, таълим-тарбия кўрганлик, зиёлилик ва маърифатлилик ҳамда турмушнинг маърифатли киши эҳтиёжларига мос келадиган шартлари йиғиндисини билдиради. БМТ Бош Ассамблеясининг қарорига кўра 2000 йил «Халқаро тинчлик маданияти йили» деб эълон қилинганлига бежиз эмас. Социологияда «маданият» тушунчаси математикадаги «сонлар», физикадаги «гравитация», химиядага «модда» тушунчалари каби муҳим аҳамиятга эга. Маданият — инсонлар фаолият натижаларининг мажмуи ўлароқ ўзида икки ҳолатни, яъни маданий статикани (маданиятнинг нисбатан турғун кўринишлари) ва маданий динамикани, яъни маданиятнинг ўзгарувчан жиҳатини мужассамлаштиради.

Маданият ҳодисаси XX аср бошларидан эътиборан социологиянинг алоҳида йўналиши сифатида тадқиқ этила бошланди. Бугунги кунга келиб, маданият кенг тасниф доирасига эга бўлган ҳодиса сифатида моддий ва маънавий, оммавий, меъёрий (норматив), сиёсий, ахлоқий, ҳуқуқий, анъанавий, меҳнат- касбий, ишлаб чиқариш ва ҳ.к. маданият хилларига ажратилган ҳолда тадқиқ этилмоқда. Маданият кишиларнинг яратувчилик фаолияти, мақсадли саъй-ҳаракатлари натижасида моддий ва маънавий қадриятлар бўлиб, шахсни шакллантириш ва камолотида муҳим омил бўлган ижтимоий ҳодисадир. Илмий адабиётларда маданиятни асосан моддий ва маънавий маданиятга бўлиш расм бўлган. Маданиятни моддий ва маънавий маданиятга бўлиш инсон фаолиятининг икки асосий соҳаси — моддий ва маънавий ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ. Моддий маданият моддий ишлаб чиқариш билан боғлиқ ижтимоий фаолиятнинг барча соҳалари ва натижаларини ўз ичига олади. Моддий маданиятнинг муҳим элементлари ишлаб чиқариш, транспорт, алоқа воситаларидир. Моддий маданият тушунчаси доирасига техника воситалари, уй-жойлар, бинолар, архитектура обидалари, кийим-бош, уй-рўзгор буюмлари, истеъмол воситалари деб аталадиган нарсалар ҳам киради. Маънавий маданият маънавий ишлаб чиқариш, ижтимоий онг шаклларига таъсир ўтказиш билан боғлиқ бўлган фаолиятнинг барча соҳаларини қамраб олади. Маънавий маданият намоён бўлишининг турли шакллари, яъни табиий ва ижтимоий борлик тўғрисидаги ҳар хил тасаввурлар ва ғоялар, назариялар, таълимотлар, илмий билимлар, санъат асарлари, ахлоқий ва ҳуқуқий нормалар, фалсафий, сиёсий қарашлар, мифология, дин ва ҳ.к. ана шундай фаолият натижасидир. Моддий ва маънавий маданият бир-бири билан узвий боғлиқ. Биринчидан, ҳар иккаласи ҳам маданиятнинг узвий, ўзига хос удумлари эканлигини унутмаслик керак, иккинчидан, инсон фаолиятининг маҳсули бўлган

кўпгина нарсалар ҳам ақлий, маънавий, ҳам жисмоний меҳнат натижаси сифатида пайдо бўлади. Маданиятнинг шаклланиши ва ривожланиши ворисийлик анъаналарига боғлиқ бўлиб ўзидан олдинги авлодлар яратган қадриятларни ўзлаштиришдан бошланади ва янги қадриятлар яратиш йўлида таянч вазифасини ўтайди. Ана шу икки жараён — эскилик билан янгилик ўртасидаги объектив зарурий боғланиш ворислик деб аталади. Лекин бунда тараккиётга, хизмат қиладиган прогрессив ворисликни унга тўсиқ бўладиган реакцион ворисликдан фарқлаш лозим бўлади. Маданиятга ижобий (позитив) ва салбий (негатив) таъсир этувчи ворислик ҳам мавжуд. Маданиятда анъаналар омилининг роли беқиёс. Халқ маънавий мероси, анъана ва урф-одатлар туфайли кишиларнинг тарихий, маданий тажрибаси тўпланиб авлоддан-авлодга ўтиб боради. Маданий анъаналар деганда, фақат маросим ва урф-одатларнигана тушунмаслик керак. Маданий анъаналар айни вақтда авлоддан-авлодга ўтиб борадиган; тарихан қарор топган ва ижтимоий онгнинг таркибий қисмига айланган ғоялар ва билимлар, қадриятлар, қарашлар ва тасаввурлар, хулқ ва дид нормалари ва ҳ.к. каби омилларни ҳам ўз ичига олади. Маданият бевосита қадриятлар билан боғлиқ бўлиб, унинг турлари қуйидагилар: 1. Инсон яшаб турган моддий муҳит билан боғлиқ бўлган қадриятлар. 2. Анъаналар, урф-одатлар ва маросимларда намоён бўладиган ахлокий қадриятлар. 3. Инсоннинг ақл-идроки ва амалий фаолияти заминида шаклланган меҳнат малакалари ва кўникмалари, билим ва тажрибалари, қобилият ва истеъдодларида намоён бўладиган қадриятлар. 4. Одамлар ўртасадаги жамоавийлик, ҳамкорлик, хайрихоҳлик, ҳамжиҳатликка асосланган муносабатларда намоён бўладиган қадриятлар.

5. Кишиларнинг ёши, касби, жинси ва ирқий хусусиятлари билан боғлиқ бўлган қадриятлар. Юқорида баён этилган қадриятлар, ўз навбатида умуминсоний қадриятлар, минтақавий қадриятлар, миллий қадриятлар, диний қадриятлар турларига бўлинади. Маданият социалогиясида ижтимоий институтлар муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий институтлар деганда кишиларнинг ижгимоий фаолиятлари ташкилланадиган ва амалга ошириладиган муассасалар ва уларда ижтимоий феъл-атвор, ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилуви тушунилади. Ижтимоий институт-ларнинг кўринишлари: мувофиқлаштирувчи (реляцион) институтлар (жинс, ёш, касб тури, қобилиятларга оид мезонларни аниқлаб берувчи ижтимоий институтлар). Бошқарув(идора этиш) институтлари. 3) Бирлаштирувчи; (интегратив, уйғунлаштирувчи) институтлар, 4) Анъаналар билан боғлиқ ижтимоий хулқни мувофиқлаштирувчи институтлар (одатлар, маросимлар, қариндош-уруғчилик муносабатларидан иборат фаолиятларни ташкилловчи) 5) Маданий ижтимоий институтлар (дин, санъат, адабиётга доир фаолиятларни мувофиқлаштирувчи). Маданият социологиясида одамларнинг интеллектуал, ахлоқий, эстетик фазилатлари, амалий саъй-ҳаракатларига интилиш, қизиқиш ҳамда эҳгиёжлари муҳим аҳамиятга эга. Маданият ҳодисаси тараққиёт, цивилизация тушунчалари билан бевосита боғлиқ бўлиб, бу борадаги алоқадорлик хусусида ҳам алоҳида тўхталиш мақсадга мувофиқдир. «Цивилюация (лот. фуқаролик, фуқароликка оид, давлатга оид деган маъноларни билдиради). Бу тушунчани шотланд тарихчиси ва файласуфи А.

Ферпоссон (1723-1816) жаҳон тарихий жараёнининг маълум бир босқичини ифодалаш учун ишлатган бўлса, француз маърифатпарварлари ақл-идрок ва адолатга асосланган жамиятга хос бўлган атама маъносида ишлатган эдилар. Ҳар қандай цивилизация: 1) муайян ижтимоий ишлаб чиқаришнинг илғор технологиясига, 2) ривожланиб борувчи маданий алоқалар, қадриятлар, фалсафий қарашлар, одоб-ахлоқ нормаларига, 3) ижтимоий ҳамкорликнинг позитив шакл ва услубларига э га. 1 Умумий социология, Т., ТошДУ, 78-бет. 2 Фалсафа.Т., "Шарқ", 1999, 308-312-бетлар. Демак, цивилизация — жамият ривожидаги мантиқий, прогрессив босқич бўлиб, ижтимоий ва маданий ривожланиш даражаси сифатида маданият тушунчаси билан бевосита. боғлиқдир. Маданият социологияси ўз предметини ойдинлаштиришда, маданий статика (мувозанат) ҳамда маданий динамика (ривожланиш) ибораларини қўллайди. Маданий статика (мувозанат) элементларига моддий маданият ва номоддий (маънавий) маданиятга хос бўлган омиллар, эришилган натижалар киради. Маданият ҳодисаси маданият мажмуи омилини ҳам ўз ичига олган. Маданият комплекси (мажмуи) маданий объектлар ва хислатларнинг йиғиндиси бўлиб, унга: маданий реаллик; маданий мерос; маданий мсроснинг аҳамияти; унинг объектив баҳоси; маданий университетлар; турмуш тарзи тушунчалари киради. Бундан ташқари, маданият социологиясида маданий ёки ижтимоий нормалар категорияси ҳам бўлиб, унга одамлардаги кўникмалар, дид, қилиқ,

қадриятлар, диний эътиқодлар, одатлар, анъаналар, билим ва илм, расм- русумлар, жамият аъзоларининг ахлоқ кодекси ва бошқалар киради. Маданият шакллари. Асосан уч турли маданият шакли фарқланади: 1.Элитар маданият 2.Халқ маданияти З.Оммавий маданият 1. Элитар маданият (французча — «энг сара» сўзидан олинган) — ҳар қандай ижтимоий тузилманинг бошқарув жиҳатларини мувофиклаштириш ҳамда ривожлантириш функцияларини амалга оширувчи олий, имтиёзли қатламдир. Элита ҳақидаги назариялар даставвал Платон, Аристотель, Ницше ва бошқаларнинг қарашларида баён қилинган бўлиб тизимли кўринишга XX аср бошларида В. Парето, Г. Моска, Михельслар томонидан келтирилган. ҳозирги Ғарб социологиясида элита турли хил талқин этилади. Бунда элита ҳокимиятга йўналган, сиёсий жиҳатдан энг фаол одамлар (Моска), жамиятда энг кўп обрў, мақом, бойликка эга бўлган, оммага нисбатан ақлий ва ахлоқий устунликка эга одамлар (Х.Ортега-и-Гассет)„ жамиятнинг ноижодий кўпчилигидан фарқ қилувчи қисми (Тойнби), энг малакали мутахассислар, менежерлар ва бошқарув тизимидаги олий хизматчилар (технологик детерменизм)дир, деб изоҳланади.ҳозирги замон социологиясининг йирик олимлари Миллс, Рисмен, Белл асарларида элита назарияси янада ривожлантирилмоқда. Киборлар (юқори тоифа ахоли) маданияти эса жамиятнинг имтиёзли табақаларига мўлжаллангандир. «Саньат санъат учун» қоидаси маданиятда нафис санъат, мумтоз мусиқа, фақат киборларгина мутоала қиладиган бадиий адабиёт намуналарини назарда тутади. Бундай маданият намуналари мураккаб бўлиб, улар махсус интеллектуал-эстетик мақомга эга бўлган, юксак дид вакиллари учун яратилади.

2.Халк маданияти аҳоли орасидан етишиб чиққан, фавқулодда истеъдодга эга шахслар томонадан бунёд бўлган маданият. Халқ ижодининг муаллифлари одатда номаълумдир. Жумладан, афсоналар, эртаклар, достонлар («Гўрўғли», «Алпомиш» ва ҳ.к.) шулар жумласидан бўлиб, улар якка (масалан, бахшилар), гуруҳий (қўшиқ ёки ўйин ижроси) ёки оммавий (масалан, сайиллар, халқ байрамлари) кўринишига эга бўлиши мумкин. З.Оммавий маданият — XX аср ўрталарида оммавий мулоқот ва ахборот воситаларининг жамият ҳаётига чуқур кириб бориши ва барча ижтимоий гуруҳлар учун етарли бўлиши натижасида шаклланган ва моҳиятан барча ёшдаги аҳоли учун тушунарли бўлган маданият намуналари (оммавий эстрада мусиқаси, цирк ва ҳ.к.). Оммавий маданият одатда киборлар ёки халқ маданиятига нисбатан камроқ бадиий қадрга эга ва у омма томонидан ўзлаштирилишига мўлжаллаб яратилади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, миллий истиқлол ғояси «Маданият ва санъат соҳалари фаолиятининг бутунлай тижорат асосида ташкил этилишига, ғоявий бадиий жиҳатдан саёз, миллий қадриятларимизга ёш асарларнинг етакчи ўрнини эгаллаб олишга йўл қўймаслик муҳим аҳамият касб этади. 2. Дин ва диний муносабатлар социологияси. Ижтимоий ҳаётнинг муҳим жабҳаси бўлган дин ва диний эътиқод масаласи социология фанининг муҳим объеткларидан ьири ҳисобланади. Социология жамият ҳаётини ўрганар экан, шу ҳаётнинг муҳим таркибий қисми бўлган ва айни пайтда унга кучли таъсир ўтказувчи омил – дин доимо унинг диққат марказийбўлган. Социология фанининг асосчиси ҳисобланувчи О. Конт жамият тараққиётини даврларга бўлар экан, асосий мезонларидан бири сифртида динга муражат қилади. Унинг таснифида инсоният ўз ривожида уч босқични босиб ўтади. Булар қуйидагилар; теологик, метафизик, ва илмий босқичлар. Конт фирича, ҳар учала босқичда ҳам дин муайян роль ўйнайди.

Диннинг ижтимоий ҳаётдаги ўрин ва ролини таҳлил қилиш учун, аввало, дин ўзи нима? деган саволга жавоб топиш керак. Бу савол жўнгина туюлса ҳам унга жавоб бериш анча мураккаб. Бу саволга диншунослик, социология ва фалсафадаги турли оқимлар турлича жавоб беради. Бу жавобларнинг аксарияти эса бир-бирига зид ва бир-бирини инкор қилади . 1 Холбеков А., Идиров У. Социология. Лугат. Тошкент, Ибн Сино нашриёти, 1999, 69, 93, 118, 142, 152-бетлар. Шўролар даврида чиқарилган фалсафа ва атеизмга оид адабиётларда дин воқеликнинг кишилар онгидаги фантастик инъикоси, деб таърифланган ва у халқ учун афъюн, деб эълон қилинганди. Бу адабиётларда диннинг асосий белгиларидан бири илоҳий кучга, яъни худога ишониш, деб белгиланарди.ҳолбуки, дунёда шундай динлар борки, уларда худо тушунчаси умуман йўқ. Социология ва диншуносликка оид мавжуд адабиётларни таҳлил қилиш уларда кўплаб таърифлар берилганини кқрсатади. Биз бу таърифлар қаторига яна биттасини қўшиш ўрнига диннинг ўзига хос белгиларини санаб ўтмоқчимиз. Улар қуйидагилар; I. Муайян эътиқод ва таълимотнинг мавжудлиги.ҳар бир дин дунёни ўз нуқтаи назарича изоҳлайди ва ишонувчиларда муайян эътиқод шакллантиради. II. Маросим ва расм-русумлар.ҳар бир дин ўзига хос маросим ва расм- русумларга эга. III. Диний маросим, расм-русумлар муайян қисмининг фақат белгиланган жойларда жамоа бўлиб бажарилиши. Масалан, яҳудий ва христиан динида ибодатнинг асосий қисми фақат синагога ва черковда бажарилади. Ислом динида эркаклар томонидан ўқиладиган намоз асосан жоме масжидларида ўқилади. Динлар сеҳргарликдан аввало мана шу белги билан, яъни маросимларни муайян жойларда бажариш билан

фарқланадилар. Сеҳргар ва шаманлар ғайритабиий ҳаракатларни индивидуал ҳолатда бажарсалар, диндорлар диний маросим ва ибодатларнинг асосий қисмини жамоа бўлиб бажарадилар. Санаб ўтилган белгиларни учаласи ҳам дунёвий динларнинг барчасида мавжуд. Бу динлар қуйдагилар: иудаизм, христианлик ва ислом. Иудаизм (яҳудий дини) улар ичида энг қадимийси бўлиб, милоддан тахминан минг йиллар олдин шаклланган. Бу дин ўша даврда мавжуд бўлган бошқа динлардан фарқли ўлароқ, якка худони тан олган. Милодий эранинг дастлабки асрларда яҳудийлар дунёнинг кўп мамлакатларига тарқаб катдилар, лекин бирор мамлакатда иудаизм расмий дин сифатида тан олинмади. Кўп жойларда бу дин вакиллари таъқиб остига олинди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида миллионлаб яҳудийлар нацистларнинг концлагерларида ўлдириб юборилди. Уруш тугагач, Исроил давлати ташкил топди ва унда иудаизм расмий дин сифатида эътироф этилди. Христианлик дастлаввал секта сифатида иудаизм таркибида вужудга келди ва Кичик Осиё, Юнонистон ва Римда тарқала бошлади. Император Константин даврида бу дин Рим империясининг расмий дини деб эълон қилинди. Милодий эра давомида хритеанлик ғарб мамлакатларида асосий дин бўлиб келмоқда. Хистианликнинг православие, католицизм, протестантлик каби бир неча тармоқ ва оқимлари мавжуд. Ислом дини VII асрда шаклланди. Бу диннинг асосини беш рукн ташкил қилади. 1. Йимон; 2. Намоз; 3. Рўза; 4. Закот; 5.ҳаж. Исломда суннийлик ва шиа йўналишлари бўлиб, улар ҳам ўз навбатида бир қатор мазҳабларга бўлинади. Мусумон дини дунёнинг беш қитъасида ва деярли барча мамлакатларда мавжуд. Саудия Арабистон, Ливия, Бирлашган Араб Амирликлари, Иордания, Жазоир, Покистон, Эрон каби эълон қилинган. Ислом динида ҳам мўътадил ва ақидапараст оқимлар мавжуд. Халқаро миқёсдаги воқелик диннинг жамият ҳаётидаги мавқеи масаласига қайта-қайта, изчиллик ва холислик билан мурожаат этиш

эҳтиёжини туғдирмоқда. Жумладан, Республикамиз Президенти Ислом Каримовнинг табри билан айтганда кенг маданий ҳудуд маъносида мусулмон оламининг ажралмас қисми бўлган ҳалқимиз менталитетининг ўқилдизлари кўп жиҳатдан айнан исломдан озиқланиб келаётган Ўзбекистонда ҳам бундай эҳтиёж етилиб келди. Диннинг жамият тараққиётидаги ўрнини ўрганиш, унинг атрофидаги муаммолар ечимини топиш долзарб вазифалардан саналади. Дин, жумладан, ислом дини ҳуқуқий-демократик давлат, фуқаролик жамияти барпо этиш жараёнида қандай ўрин тутади? Моҳиятига кўра тараққийпарвар бўлган ислом дини ҳалқнинг маънавий ҳаётини бойитишда қандай вазифаларни бажаради? Албатта, бу каби саволларга жавоб топиш исломшунослик нуқтаи назаридан аниқ тадқиқотларни талаб қилади. Жамият тараққий этган сари динга эътиқод қилувчилар кўпаймоқда, хусусан ислом динига ҳам. “Ўтган асрнинг бошида ер юзида мусулмонлар 200 млн. нафар бўлган бўлса, 80 йилларга келиб бу рақам 837 млн.га етди. Айни пайтга келиб эса ислом динига эътиқод қилувчилар 1млрд. 300млн. кишидан ортиқдир (2000 йилги маълумот.)” 1 Маълумки, 1400 йиллик тарихга эга ислом маданияти илм-фан ва тараққиётга ҳисса қўшиб келмоқда. Мамлакатимизда миллий мустақиллик эълон қилинган кунларданоқ ислом динига умуминсоний қадрият сифатида эътибор кучайди. Исломий қадриятларни ўрганиш ва уйғотиш борасида улкан ишлар қилинди. “”Қуръони қарим”8марта, миллион доналик умумий тиражда чоп этилди. Б иринчи бор бу китоб Алоуддин Мансур таржимасида 300 минг тиражда чиқарилган эди. Айни пайтда Тошкентда Ислом университети, Бутунжаҳон ислом тадқиқот маркази, Имом Бухорий номидаги жамғарма, Эшон Бобохон номидаги аёллар мадрасаси, Абулқосим ва Кўкалдош мадрасаси ҳамда бошқа кўплаб муассасалар фаолият юритмоқда. Биргина Хоразм вилоятида 80 та масжид ва битта мадраса ишлаб турибди” 2 . 1 Ғаниев Ж. Умумбашарий қадрият. “Қонун ҳимоясида”. 2004. 9-сон. 36 бет. 2 Ўша жойда.

Уч оламий диндан ташқари, буддавийлик, индуизм, кунфучилик, каби динлар ҳам кўп миллионлик тарафдорларига эга. Индуизм милоддани аввалги мингйилликда шаклланган. Бу дин тарафдорлари асосанҳиндистонда истиқомат қилади. Бу дин таълимотига кўра, Ерда туғилиш, ўлим ва қайта туғилиш жараёни абадий кечади. Янги туғилганлар танасига аввал ўлганларнинг руҳи жойлашади. Бу руҳнинг аввалги ҳаётдаги мавқеига мос равишда инсонлар ижтимоий ҳаётда ўз мавқеларига эга бўладилар. Шунинг қилиб, бу дин одамларнинг касталарга бўлинишини илоҳий сабаблар билан изохлайди. Буддавийлик, кунфучилик ва даосизм динлари учун умумий хусусият шундаки, уларнинг тарафдорлари худони эътироф этмайдилар. Буддавийлик миллоддан аввалги VI асрда Неполда яшаган Судхарт Гаутама таълимотидан бошланади. Унга кўра, инсонлар туғилиш ва қайта туғилиш доирасидан ўз хоҳиш ва эҳтиросларидан воз кечиш орқали чиқишлари мумкин. Буддавийликнинг асосини нирвана тўғрисидаги таълимот ташкил қилади. Бу дин Таиланд, Бирма, Непол, Шри-Ланка, Хитой, Япония, Кореа сингари мамлакатлар тарқалган. Кунфучилик милоддан аввалги VI асрда яшаган Кун-Фу-Чи таълимотига асосланади. У Будда билан бир вақтда яшаган бўлиб инсоннинг табиат билан уйғунлашиш йўлларини ахтарган. Ғарбда социологиянинг фанга айланиши О. Кант номи билан боғланса- да, ундан кўп асрлар аввал ҳам Ғарб ва Шарқ олимлари дин ва жамият муаммоси устида кўп бош қотирганлар. Бу масалада Марказий Осиёда етишиб чиққан улкан алломалар Юсуф Хосҳожиб, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари ўнлаб ва юзлаб олиму фузалолар чуқур фикрлар билдирганлар. Кичик бир бобда диннинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни тўғрисида Марказий Осиёлик олимлар билдирган фикрларнинг барчасини қамраб олиш имкони йўқ. Шунинг учун Марказий Осиёдан етишиб чиққан олимлар ижодида диннинг жамиятда тутган ўрнига катта эътибор берилганини таъкидлаб ўтмоқчимиз.

Бу олимлар диннинг ижтимоий ҳаётидаги ўрнини таҳлил қилар эканлар, бир динни мадҳ этиб бошқасини танқид қилиш йўлидан бормадилар. Улар турли динларнинг жамият тараққиётига ўтқазаётган таъсирини таҳлил қилишда кузатиш, қиёслаш ва тарихийлик усусларидан кенг фойдаландилар. Хусусан, Абу Райҳон Беруний ўзининг қатор асарларида, айниқса “Ҳиндистон” китобида турли қабилалар, элатлар вахалқлар ҳаётида динлар қандай роль ўйнаганини чуқур таҳлил қилиб берди. Ғарб ва Шарқ олимлари дин ва диний оқимларнинг одамлар ва жамият ҳаётига ўтказадиган таъсири қанчалик чуқурфикр билдирмасинлар, дин социологияси махсус илмий йўналиш сифатида XIX аср охири ва XX аср бошларида шаклланди. Дин социологиясининг шакилланиши М. Вебер номи ва илмий фаолияти билан боғлиқ. Социология фанининг асосчиларидан бири ҳисобланади немис олими М. Вебер ижодидан динни социологик таҳлил қилиш марказий ўринни эгаллайди. Барча динларни инкор қилиб, уларни халқ учун афъюн, деб эълон қилган Маркс таълимотидан фарқли ўлароқ, Макс Вебер дин ва жамият муносабатини таҳлил қилар экан умуман дин тўғрисида эмас, муайян даврдаги муайян дин ёки диний оқим тўғрисида фикр юритади. Макс Вебернинг фандаги энг катта хизматларидан бири, унинг христиан динидаги протестантлик мазҳабининг иқтисодий тараққиётга ўтказган таъсирини кашф этишида бўлди. Унинг назариясида кўра, бойликни, бойлик ортиришга интилишни унча хушламайдаган христиан дини мазҳаблари иқтисодий тараққиётга муайян даражада тўсиқлик қилганлар. Бойликни худонинг неъмати, унга интилишни эса бандаларнинг бурчи деб талқин қиладиган протестантлик эса иқтисодий тараққиёт ва капиталистик муносабатларнинг ривожланишига кучли туртки беради. Вебер талқинида, протестантлик капитализм вуждга келишидаги асосий сабаблардан бири эди. Вебер издошилари унинг фандаги хизматларини кўкларга кўтариб мақташди. Унинг хизматларини эътироф этиш билан бирга, шуни ҳам

таъкидлаш лозимки, у иқтисодий тараққиётга фақат бир диний мазҳаб – протестантликнинг ўтказган таъсирини кенг тадқиқ қилди. Динларни таҳлил қилар экан, М. Вебер улар саноат капитализми ривожланишига ғов бўлмоқда, деган хулосага келди. Молиявий муносабатларга чекловлар қўйиш, ижтимоий ҳаётга пассив муносабатини тарғиб қилиш орқали бу динлар, Вебер фикрича, ижтимоий тараққиётга тўсқинлик қилади. Унинг талқинида христиан дини, айниқса протестантлик мазҳаби ҳаётдаги адолатсизликни пассив кузатиб ўтирмай, уни бартараф қилиш учун фаол курашга чақириш орқали ижтимоий тараққиётга катта туртки беради. Ислом динидаги оқимлар, мазҳблар, йўналишлар турлича бўлиб, уларнинг барчаси фақатгина ўзлари мансуб бўлган мазҳаб ёки йўналиш ҳақиқий ислом дини экани, бошқалар эса йўлдан адашганлар, деб даъво қилишади. Бошқа динларда бўлгани каби исломда ҳам ақидапараст (фундаменталистик) ва мўътадил оқимлар ўртасида кураш борган. Ақидапараст оқимларнинг вакиллари динни илк пайдо бўлиш давридаги ҳолатга қайтармоқчи бўладилар. Аслида эса бу ғоялар мавжуд тузумдан норозилик аломати бўлиб, ижтимоий тараққиёт йўналишини орқага буриш учун уриниш ифодасидир. Марказий Осиёда ақидапарастларнинг кескин хуружларидан бири XX аср бошларида юз берди.ҳижоздан кириб келган ақидапараст оқимлар Марказий Осиёда ижтимоий тангликни келтириб чиқардилар. Билъатга қарши ниқобида улар ижтимоий ҳаётда юз берган барча янгиликларни йўқ қилиш учун кураш бошладилар. Ақидапарастларнинг ижтимоий тараққиётни ортга қайтариш учун қилган ҳаракатларига қарши тараққийпарвар маърифатчилар ҳаракати вужуда келди. Тарихда жадидчилик номини олган бу ҳаракат намоёндалари халқни илм-маърифатли қилиш, диний эътиқодда мутаассибликдан мўътадиллик томон юз тутиш ғоялари билан чиқдилар. Маърифатчилик ҳаракатини вужудга келтирган асосий сабаблардан бири диний фиқҳ илмини талқин қилишда усули қадимия ваусули жадидия

ўртасидаги мунозара ва курашлар орасида эди. Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, XIX аср охири ва XX аср бошларида диний ақидапараст атамаси муомалада деярли бўлмаган. Унинг ўрнида “қадимчилар” атамаси кенг қўлланилган. Қадимчилар динни “асил” ҳолига қайтариш, янгиликларида ҳимоя қилиш учун қаракат қилганлар. Усули жадидия тарафдорлари,яъни маърифатчилик меъёрларни белилашда жамиятда юз берган ва бераётган ўзгаришларни ҳисобга олиш, янгиликларини қўллаш тарафдори эдилар. Бу икки йўналиш ўртасида тортишувлар шаклида юз берда. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, маърифатчилар тортишувларни фақат мунозара ва бахс йўли билан ечишга интилганлар. Ақидапараст қадимчилар эса очиқ мунозарада маърифатчиларни енгишга кўзлари етмагач, куч ишлатиш ва қон тўкиш йўлига ўтганлар. Бу усул, яъни назарий ва маънавий масалалар бўйича мунозараларни куч ишлатиш йўли билан ҳал қилишга уриниш диний ақидапарастликка хос бўлган экстремистик усулдир. Маънавий ва мафкуравий масалаларни мунозара йўли билан эмас, куч ишлатиш орқали хал қилишга уриниш ақидапарастларнинг кучлилигидан эмас, ожизлигидан гувоҳлик беради. Чунки улар муаммони маданий мунозара йўли билан ечишга рози бўлишса, ютқазиб қўйишга ақллари етарди. Кўҳна тарихда доимо шундай бўлиб келган. Ақидапарстлар назарий ва мафкуравий баҳсларни ҳар доим хунрезликка айлантиришга уринганлар. Маърифатчилик харакати қадамчилик, яъни диний ақидапарастликнинг жаҳолат йўли, миллат учун хатарли йўл эканини халққа тушунтириш мақсадида майдонга чиқди. Шу мақсад йўлида улар маърифат ва мафкура соҳасида ҳам назарий, ҳам амалий фаолият олиб бордилар. Қадимчилар, яъни диний ақидапарстлар ҳам жим турмадилар. Аввалига улар маърифатчиларни назарий жиҳатдан енгмоқчи бўлдилар. Лекин маърифатли зиёлилардан иборат ҳаракатни бу соҳада енга олмасликларига уларнинг кўзлари етди. Дунёда кўп марта такрорланган ҳодиса, ақидапарастликнинг диний, назарий тортишувларида енгилиши ва зўровонликк ўтиши

Туркистонда ҳам қайтарилди. Ақидапастлар энди қарши террор йўлига ўтдилар. Октябрь тўнтариши арафаси ва ундан кейинги дастлабки йиллар ақидапарастларнинг маърифатчиларга қарши хунрезликлари энг авжга минган давр эди. 1918 йил февралида ақидапараст Бухоро қозиси маърифатчиларни кофир деб эълон қилди ва уларни кўрган жойда ўлдириш туғрисида фатво чиқарди. Бу ўринда маърифатчилар ҳеч қачон ислом динига, айниқса ҳанафийлик мазҳабига қарши фаолият олиб бормаганлариниэслаш лозим. Улар диндор одамлар эдилар. Уларнинг Туркистондаги етакчиси Маҳмудхўжа Беҳбудий Самарқанд муфтийси эди. Улар ўзлари яшаган даврга халифалик даври нуқтаи назаридан эмас, ХХ аср ибтидоси нуқтаи назаридан реал қарардилар. Худи ша нарса уларнинг Бухоро қозиси ва бошқа ақидапараст уламолар томонидан кофир, деб эълон қилинишига сабаб бўлди. Қозининг фатвосига кўра, Кимда-ким ёқали кўйлагида тугма қадалган бўлса, костюм кийган кишилар ҳам, кимда-ким соқоли қисқа бўлиб, мўйлови узун бўлса ҳам, ким агар ўз боласини янги усул мактабига берган бўлса, кимда-ким газета ўқиса, ёки газета ўқийдиганлар билан борди-келди қилса, рус тилини оз-моз биладиганлар ҳам кофирлардир”. Манна шу санаб ўтилган белгилар асосида одамларни тутиб олиб калтаклаш, ўлдириш бошланди. Шу олатаъсирда фойдаланиб, кўпчилик қадимчи ақидапарастлар ўз мохолифларини, яъни янгиликка интилган, аммо ҳанафий масҳаб доирасида четга чиқмаган жуда кўп мусулмонларни йўқ қилиб юбордилар. Тўполонлардан ғаразли мақсадлари йўлида фойдаланиб қолмоқчи бўлганлар ўз душманлари ёки ўзига ёқмаган одамларни ҳам ўлдириб юбораётганини билган амир, 1918 йил 5 мартда фармон чиқарди. Унга кўра, жадидликка гумон қилинганлар Аркка олиб келиниши керак эди. Бир неча кун ичида Арк маҳбусларга тўлиб кетди. Қадимчи ақидапараст томонидан ўлимга маҳкум этилганлар шу даражада кўп эдики, жаллоднинг қўли қўлига тегмасди.ҳар қанча тез ва чаққон ишламасин, у ўз вазифасини

тўла божаришга, яъни маҳкумларнинг бошини танасидан жудо қилишга улгурмасди. Шунинг учун у мана шу кунларда ўзига шогирдлар олганди.ҳаваскор жаллодлар ҳам бир неча минг кишини дорга осишда устозларига кўмак беришган. Бухородаги хунрезликка ўхшаш ҳодисалар бу кўмамда бўлмаса-да, бошқа хонликларда ҳам ўша ердаги қадимчи ақидапарастлар таъсирида содир этилган эди. Маърифатчиларнинг етакчилари жон сақлаш учун амирликдан ташқарига чиқиб кетишга мажбур бўлди. Қолганлари эса ақидапарастлар томонидан сўйиб ташландилар ёки дорга осилдилар. Сўйилганлар орасида Туркистон жадидларининг етакчиси Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳам бор эди. Динни байроқ қилиб хунрезликлар қилган қадимчи ақидапарастлар Беҳбудийга ўлим олдидан икки ракаат намоз ўқишга ҳам рухсат бермадилар. Шу ҳодисанинг ўзи ҳам уларнинг ҳақиқий башарасини кўрсатади. Амирликдан анча узоқда – Тошкентда яшаган Абдулла Авлоний ҳам қадамчилар томонидан ўлимга ҳукм қилинади. Бундай ҳукмга сабаб эса у нашр қилаётган “Турон” газетасида босилган миллатни, халқни уйғонишга, тараққиётга ундовчи мақолалар эди. Фақатгина орқали тавба-тазарру қилиш Авлонийни ўлимдан сақлаб қолда. Бу тавба Авлоний эътиқодидан воз кечгани сабабли эмас, тактик мақсдларида қилинган эди. Бундай мисолларни маърифатчилар ҳаётидан кўплаб келтириш мумкин. Охир-оқибат диний ақидапарастлар жадидлар ҳаракатига катта зара етказдилар. Диний ақипарастлар қирғиндан омон қолган бўлдилар. 20-30-йилларда комунистик тузум жадидларнинг қадимчилар қирғинидан тирик қолганларини қириб битирди. Шундай қилиб, жадидлар икки ақидапараст террористик кучлар: диний ақидапарастлар ва комунистик ақидапарастлар томонидан таъқиб ва қирғин қилиндилар. Чунки улар тарғиб қилган маърифат ва истиқлол мафкураси халифаликни тикламоқчи бўлган диний ақидапарастларнинг ҳам, калтани чўзиб, узунни узиб барчани тенг қилмоқчи бўлган коммунистик ақидапарастларнинг ҳам мафкурасига тўғри келмас эди.

XX аср бошлари Марказий Осиёда жуда кўп хунрезликларга сабаб бўлган диний ақидапарстлик аср сўнгида ҳам ижтимоий тангликни келтириб чиқаришга уринди. Шўролар тузумининг охирги йилларида ҳокимиятнинг бўшашгани ва кишилар онгида маффкуравий бўшлиқ вужудга келганидан фойдаланиб, ақидапарастлар ўзларининг мавқеларини мустақкамлаб олишга ҳаракат қилдилар. Уларнинг бу ҳаракати Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритган дастлабки йилларда ҳам давом этди. Ўзларини етарли кучга эга, деб ҳисоблаган ақидапарастлар Ўзбекистондаги конституциявий тузумни зўрлик йўли билан ағдаришга уриндилар. 1999 йил 16 февралда Тошкентда бўлиб ўтган потилатишлар, бундан олдинроқ Фарғона водийсида ва бошқа баъзи вилоятларда бўлиб ўтган салбий ҳодисалар шундан гувоҳлик беради. Лекин аср бошида маърифатпарвар кучларга қаттиқ зарба берган ақидапарастлар аср сўнгида ўз қилмишлари туфайли халқнинг қаҳр- ғазабига учради. Мана шу ҳодиса ҳам диний оқимлар радикаллашиб ақидапарастликка айлана борган сари ижтимоий тараққиётга тўсиқ бўлиши ва аксинча, мўтадил оқимлар ижтимоий барқарорликка баракали ижобий таъсир кўрсатиши мумкинлигини тасдиқлайди. XX асрўрталарида социология фанида фуқаролик динлари” тушунчаси пайдо бўлди. Бу тушунча илоҳий кучлар ва ҳодисаларга эмас, ижтимоий тумушидаги нарса-ҳодисаларга сиғинишни англатади. Масалан, Буюк Британия, АҚШ каби мамлакатларда байроқ, мадҳияга чексиз ҳурматни, тахтга ўтириш ва иннаугурация маросимларини бу тушунча тарафдорлари диний маросимлар билан тенглаштирадилар. Собиқ Совет Иттифоқида Маркс, Энгельс, Ленин шахслари амалда илоҳийлаштирилган эди. Улар шаънига, айниқса, Ленин шаънига бирор таниқдий гап айтиш ман қилинган, уларнинг ишлари ва гапларини фақат мадҳ этишга ижозат берилган эди. Бу ҳодисалар XX аср иккинчи яримида диний социология йўналишларида фуқаролик динлари, деб аталади. Шундай қилиб дин социологияси ижтимоий фикрда дин атамаси билан боғлиқ бўлган барча ижтимоий жараёнлар ва ижтимоий хулқни ўрганади.

Мустақил Ўзбекистонда динга миллий қадрият сифатида қаралиши халқ онгида ушбу ҳодисага нисбатан тўғри холис муносабатнинг шаклланишига замин бўлди. Бу борадаги ёшлар ва фикр тарбиясининг асосий йўналиши ҳам силом динига хос бўлган инсонипарварлик тамойилларини онгга сингдириб боришни тақозо этади. 3. Ахлоқ социологиясининг моҳияти. Аҳлоқ ижтимоий онг сифатида муайян халқ, элат ёки уюшманинг асрлар шаклланган хулқ-атвор хатти-харакатлар, ҳис-туйғу ва кишилар ўртасидаги ўзаро реал муносабатлартизимини ифода этади. Ахлоқ муайян халқнинг атроф муҳитга, кишиларга ваўз-ўзига бўлган муносабатлари сифатида, бир жиҳатдан, маҳаллий-миллий хусусияга эга бўлса, иккинчи жиҳатдан, миллатнинг умумжамият талабларига уйғун мувофиқлигини таъминловчи умуминсоний хусусиятга ҳам эгадир. Аҳлоқ ва ижтимоий муносабатлар учун муштарак манбалардан бири, табиийки, тил ҳисобниб, у ижтимоий ахборотни сақловчи, ифодаловчи ва етказувчи муҳим восита бўлиб, кишилар хатти-харакати, феъл-атвори (ахлоқий таъсир-тазйиқ, ишонтириш, тушинтириш, рағбатлантириш, жазолаш ва ҳ.к.) бошқариш омилидир. Тил мулоқот калити-ижтимоий муносабатларга тарихий-табиий маҳсулудир. Аҳлоқ ва жамоатчилик фикри ҳодисаларининг боғлиқлиги инсоният тараққиётининг илк босқичи ва ундан кейинги дарвларида намоён бўла бошлаган бўлиб, у қабила ҳамда элатлар маиший ва ижтимоий онгида ўз таъсирини ўтказа бошлаган. Қадимги шарқ фалсафасида уч мезон, уч тушунча муқаддас саналган. Булар: аҳлоқ, оила ва давлатдир. Аҳлоқ илми яҳшилик ва ёмонлик тушунчасини қиёсий ўрганади. Кишиларнинг ўзаро муносабатларидаги низо ва муаммоларни бартараф этишда қандай ғояларни илгари суриш кераклигини шарҳлаб, қилиниши лозим бўлган эзгу ишларнинг аҳамиятини

ёритади. Инсон, миллат, ҳалқ ва давлат тушунчаларини тўғри идрок эътишда ҳам асосий ўлчов ахлоқ ҳисобланади. Шу боис олиму фозиллар жамиятнинг равнақи учун ахлоқ ниҳоятда зарур деган якдил хулосага келганлар. Айтиш мумкинки, ахлоқ тушунчаси ҳамиша миллий тарбиямизнинг асосини ташкил этиб келган. Шу ўринда “ҳалқимиз орасида кўп қўлланиладиган”ўзбекчилик”деган иборага эътибор қаратайлик. Унда одамнинг насл-насаби, оиласи, маҳалласи, билим олган даргоҳи, ишлайдиган жамоасига эътибор қаратилади. Яъни, инсоннинг ҳулқ-атвори, яшаш тарзи, одамлар билан муносабати жамоатчилик назари остида бўлади. Унинг энг мақбул кўриниши яхшилик йўлидаги ўзаро ёрдамдир. Бу вазифани маҳалла ижтимоий институти таъминлайди. Бола тарбияси хақида гап кетганда, маҳалла билан оилани бир-биридан айрича тасаввур этиб бўлмайди” 3 Маиший ҳаёт доирасида ахлоқ асосан қуйидаги йўналишларда намоён бўлган: а) муносабатлар, в) фаолият. Аҳлоқий сифатлар инсонинг хатти- ҳаракатларида намоён бўлиб, унинг гносеологик, иқтисодий ваижтимоий келиб чиқиши, ҳозирги мавқеи ва ахлоқий қарашларига ишора ва гувоҳлик бериб турган. Аҳлоқий сифатлар ёки хатти-харакатлар илк кишилик тарихи, яъни инсониятнинг заминга дастлабки қадамлар қўйилишидан шаклланиш босқичига кирган ваш у боисдан ҳар бир халқ, у ўзига хос ва бетакрордар.Худди шунингдек, миллат ва элатлар ижтимоий онгининг муайян ҳолати ҳисоблнмиш жамоатчилик фикри ҳам ўзининг шаклланиш манбаларининг салмоғи, реал кучга айланиш суръати, уюшқоқлик даражаси, ҳиссий-эмоционал потенциали ҳамда мантиқий-интелектуал асосларига кўра миллий, иқлимий, маҳаллий ҳамда регионал ўзига хосликларга эгадир. Аҳлоқ асрлар давомида одамларни жамоага, уюшувга, бошқалар манфаатини шахсий манфаатлардан юқори қўйиб, ёндашувга ундаб келган. Бу хусусда улуғ донишмандлар ибратли фикр-қарашларни илгари сурганлар.ҳазрати Баҳовуддин Нақшбандий айтар эдилар: “Ҳар ким 3 С аифназарова Ф. Оила – жамият таянчи. “Қонун ҳимоясида”. 2004. 9-сон. 17 бет.

ўзгаларни хоҳласа, ўзини хоҳлабди, кимки ўзгани хоҳламабди, билсинки, ўзини хоҳламабди” 4 . Шарқ ахлоқ қоидалар нафақат шахсни уюшувга ундайди, балки уюшган ҳолда ҳам кишининг шахс сифатидаги бир бутунлиги барқарор турмоғи, жамоавий интеграция доирасида ҳам руҳий ботиний яхлитлик сақланмоғи зарурлиги, умумий бир бутунлик кўплаб сержило ва мустақил яхлитликлар йиғмасидан иборатлигини ёрқин ифодалайди. Жамоада шахс бир бутунлиги емирилмайди, умумлаштиришлар негизига қурбон этилмайди, балки мантиқий мувофиқлик мезони доирасида уйғун бирлашув жараёни табиий равишда амалга оширилади.Айни чоғда шуни эътиборда сақлаш керакки, ҳар қандай уйғунлашув ўлчовсиз, чегарасиз бўлмаслиги, ҳар бир ҳаракатда мезон ҳисси ва ақлий ҳушёлик бўлиши халқимиз феъл-атворига хос анъанавий белгидир. Жамоада ўзликни англаш, аммо унда гегемонлик хуқуқини талаб этмаслик, мақсадга интилишда камтар ва камсуқумлик даҳоларимиз илгари сурган муқаддас шиорлардан эди.ҳазрат Баҳовуддин Нақшбандий уқтирган “Хилват дар анжуман (анжуманда хилват ёхуд жамоада ўзликда қолиш), сафар дар ватан (ватанда сафар, ёҳуд ўз ўлкангда мутлоқ эмаслигинг, бу фано замонда меҳмонлигингни доимо ҳис этишинг ) ва зоҳирда халқ билан, аммо ботинда ҳақ билан бўлиш” 5 хусусидаги ўгитлари фикримизнинг исботидир. Мовароуннаҳр халқлари ахлоқ тизими жамоатчилик фикрининг салмоғини, унинг ҳақ ва ва ислом қоидаларига нечоғли мувофиқ келишига боғлиқ эканлигини алоҳида қайд этади. Шу жамоа аъзоларининг тўғри ва ҳалоллиги гуноҳ ишлардан. Қанчалик ўзларини фориғ тута билишлари билан ҳам ўлчанишига эътибор қаратади. Айни чоғда жамоа аъзолари гуноҳ йўлга киргудек бўлсалар, уларни тарбиялаш ишидан бўйин товламаслик зарурлиги 4 Абул Му ҳ син Му ҳ аммад Бо қ ир ибн Му ҳ аммад Али Ба ҳ овуддин Балогардон. Т; “Ёзувчи”, 1993, 95-бет. 5 Ба ҳ овуддин Балогардон 72-бет

ҳам уқтирилади. “Бу тоифа аҳлидан ҳар Ким бир гуноҳ қилса, унга чора-бор, бироқ ундан юз ўгириш раво эмас” 6 . Ҳазрат Баҳовуддин Нақшбандий айни чоғда ахлоқнинг буюк қудрати ва салоҳияти, унинг чексиз имкониятларига юксак баҳо беради. Халқни айблаш нотўғри ва беҳуда иш эканлигини уқтиради. Мабодо, эл-улус тўғри ахлоқ изнидан ва ҳатто ҳақ йўлидан адашган ҳолда ҳам унга тушуниш кўзи билан қарамоқ лозимлиги, халқни бевосита эмас, билвосита усулларда тарбияламоқ жоизлигини тайинлайди. Улуғ ҳазрат яна бир ўринда “Ширқ (динга риоя этмаслик) умум, яъний оддий ҳалқдан кечиримлидир, аммо хусус (хос бандалардан) кечиримли эмас” 1 , дея ҳар бир хатти-ҳаракат учун шахсий масъулият ҳиссининг оширилишига даъват этади. Зеро, инсон бир умир шаклланади, тарбияланиб боради.аслида инсон ўз ҳаётини бутун умр давомида маъқулроқ тартибларга тушириш, жамият талабларига муофиқроқ йўналишларга солиш ташвишлари билан яшаб ўтади. Шу боисдан ҳам жамоатчилик фикри ахлоқий қарашлари, талаб ва йўриқларига ҳар жиҳатдан боғлиқ бўлиб келади. Жамият жамоатчилик фикри орқали шахс зиммасига ижтимоий тизум, шаклланган ахлоқий қарашлар, анъана ва урф-одатлар мантиғидан келиб чиқувчи кўпгина талаблар, саъйҳаракатлар, иш юритиш, турмуш тутишда қатор мажбуриятларни ҳисобга олиш масъулиятини ҳам юклайди. Ахлоқий қарашларнинг жамоатчилик фикри ҳосил этиш имкониятлари қанчалик ката бўлса, унинг оммага т аъсир доираси шунчалик теран ва таъсирчан бўлади. Шу боисдан ҳам ҳар бир аҳлоқий талаб ва қоида жамият томонидан тўла маъқулланган ва ўзлаштирилган бўлиши зарур. Шахснинг жамият ҳаётига бўлган иштироки қанчалик юқори бўлса, унинг ахлоқ тизимида ижтимоий масъулияти ва вазифалари салмоғи ҳам шунчалик катта бўлади. Шахснинг ижтимоийлашув жараёни эса меҳнат, фаолият билан чамбарчас боғлиқдир. 6 Ба ҳ овуддин Балогардон, 80-бет. 1 Ба ҳ овуддин Балогардон 93-бет

Инсониятнинг онгли фаолияти бошланган илк даврларда инсоннинг ташқи дунё билан боғлиқлигини англатувчи илк мафкуравий йўналиш тотемизм, яъни ибтидоий жамоа кишисининг ўз келиб чиқишини турли хил ҳайвон-қушларга олиб бориб тақаш нуқтаи назари чуқур илдиз отди. Бу хусусият ҳар хил элатларда турлича намоён бўлиб, тегишли ҳайвонларда ўз ўтмишини кўриш, шу ҳайвонлар билан боғлиқ тассаввур, рамзлар, одат ҳамда иримлар тизимини ҳам юзага келтирди. Масалан: хиндларда сигир, қозоқларда учқур от, инглизларда бургут, ўзбекларда афсонавийҳумо қуши ва х.к.. Тотемизм ҳалқларнинг ташқи дунё билан боғлиқ илдизларини излаш хоҳиш-истаклари, табиат билан уйғунлашув, ундан ҳимоя излаш, ҳамкор топиш интилишларидан гувоҳлик беради. Бу хусусда кенгроқ маълумотлар махсус адабиётларда атрофлича баён этилади. 2 Тотемизм халқлар маънавиятининг шаклланишида муҳим босқич ҳисобланиб, у илк мафкуравий силсила сифатида элатларнинг этник жиҳатдан ўз-ўзини англаш қобилияти ҳамда этник асослардаги жамоатчилик фикрини таркиб топтиришла ката аҳамият касб этади. Бу давр маънавиятида ахлоқий қоидалар гарчи қоғозларда ифодаланмаган бўлса-да, уруғ умумий қарашларида муҳрланган оғзаки йўсинда ифодаланувчи барча ахлоқий талаблар сўзсиз ва бекаму- кўст бажарилиб бориши билан эътиборлидир. Шу боисдан ҳам уруғ таркибида жисмонан ўз-ўзини сақлаш инстинкти ва саъй-ҳаракатлари билан бир пайтда жамоа умумий фикрининг мўътадил сақланиб туриши, турли антагонистик қарашлар авж олиб кетмаслигининг олдини олиш учун ҳам муайян мафкуравий иш доимий тарзда олиб борилган. Жамоа таркибидаги кишиларнинг ана шундай ахлоқий фаолияти бошқа ижтимоий ташкилий меҳнат турларидан ажралиб турган ва аҳамияти жихатидан қуйи мавқеларда бўлмаган. 2 Чесноков Я.В. Ранние формы этнонимов и этничекое самосознание. М., 1971, Токарев С. А. Ранние формы и религии. М., 1964 Жабборов И. Ўзбек хал қ и этнографияси. Т., 1964., А ҳ медов Б. Ўтмишдан сабо қ лар. Т., 1994 ва ҳ .к.

Матриархат тузумнинг патриархат тузум билан алмашинуви жамоатчилик фикридаги ахлоқ моҳиятини ҳам тубдан ўзгартириб юборди. Истеъмол муносабатларидан ишлаб чиқариш муносабатларига, тақсимотдаги адолат ва тенглик шарт-шароитларидан ишлаб чиқариш натижасида эришилган неъматларни ўзлаштиришдаги тенгсизлик ҳолатларига ўтилиши матриархат хукмронлиги даврига тамомила чек қўйди.Ахлоқий қарашлар манзараси ҳам тубдан ўзгариб, ота образи илоҳийлаштирила бошланди, отага сиғиниш, отага хизмат, иззат-икром чегаралари кенгайди. Кўпхотинлик, қуллар ва чўрилар асраш, эркакларнинг рўзғор ташвишларидан узоқлашуви, уруғ таркибидан эркак бошчилигида алоҳида оилаларнинг ажралиб чиқа бошлаши, эрнинг оиладаги ҳукмрон мавқеи ва бошқалар шулар жумласидандир. Табиийки, патриархат аҳлоқ қоидаларининг жамият ҳаётида мустаҳкам ўрнашуви учун яна минг йиллаб вақт керак бўлди. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, айрим халқлар, хусусан, ўзбек халқи ўз маънавияти мазмунида матриархат ва патриархат даврлари асоратларининг энг яхши анъаналарини сақлаб қола билган. Айниқса, миллатимиз маънавий олами замирида бир йўла икки маданият – аёллар ҳамда эркаклар маданияти алоҳида-алоҳида амал қилиб келгани, уларнинг бир-бирига узвий боғлиқликда бўлгани ҳолда, айни чоғда нисбатан мустақил сақланиб ва ривожланиб келганлиги фикримизнинг далилидир. Аёллар маданияти эркакларники билан бир хил замон ва макон доирасида ҳаракат қилганликларига қарамай ҳудудий (ичкари ва ташқари ҳовли ), мазмуний (ўзига хос ахлоқий нуқтаи назарлар), рамзий (урф-одат, ирим-расмлар) жиҳатларга кўра фарқли ривожланиб келганлар. Истиқомат ва фаолият макони бўлган ичкари ҳовли аёллар маънавияти тўлақонли намоён бўладиган жой вазифасини, шунингдек, ижтимоий эҳтиёж ва истеъмол талабларига мувофиқ маданий ишлаб чиқариш кўринишларини ҳам яққол ифодалаб келган. Бу хусусда муайян камолот даражасида эканлиги эътироф этилган ўзбек аёллар шеърияти, мусиқаси, аёллар характерига хос чанқовуз, дутор каби мусиқа асбоблари, каштачилик, гиламдўзлик, сўзана, зардўзлик

сингари санъат турларининг ичкари ҳовлида аёлларимиз қўллари ва қалбидан яратилганлиги фикримизнинг гувоҳидир. Шунингдек, фарзанд тарбиясида ичкари ҳовли кичик ёшли болаларнинг ҳаётга ахлоқан бенуқсон етказилишида, комил инсонлар бўлиб етишувида мустаҳкам замин вазифасини ҳам ўтаганидир. Шу боисдан ҳам ўзбек халқи яҳлит, тўлақонли маънавий меъросининг икки йўналиши – аёллар ва эркаклар маданияти мавзуси алоҳида ва махсус тадқиқ этилиши мақсадга мувофиқдир. Айни чоғда ўзбек аёллари дунёсида ўзига хос мустақил ахлоқ қоидалари тегишли урф-одатлар, анъана ва маросимларда яққол ифодаланиб келмоқда.ҳозиргача кўпгина чекка қишлоқларда амал қилиниб келаётган тўй ва маъракаларда эркаклардан айрича ўтказилувчи ранг-баранг урф-одатлар, расм-русмлар шунга мисолдир. Шуни таъкидлаш жоизки, ҳар қандай ахлоқий қоида ва талаблар жамият томонидан эътироф этилиб, жамоатчилик фикрида мустаҳкамланган ҳолдагина умрбоқийлик касб этади. Шу боисдан ҳам ахлоқ жамоатчилик фикрининг асоси ва унга бевосита боғлиқ ижтимоий онг кўринишидир. Ҳар қандай сиёсий тизим биринчи галда ахлоқ асосларини ўзгартиришга интилади.ҳозирги кундаги ижтимоий муносабатлар мазмунига бозор иқтисодиёти унсурларининг тезкор кириб келиши ахлоқий қарашлар ва уларнинг ифодаси бўлган жамоатчилик фикри мазмунида ҳам катта ўзгаришлар бўлишига олиб келиши шубҳасиздир. Ўзбекистон ҳукумати бозор иқтисодиётига қадам қўйишида амалда расм бўлган “Шок усули ёҳуд тотал бозор” сиёсатида иш тутмади. Донишманд Президентимизнинг оқилона раҳномолиги натижасида бозор иқтисодиётига тадрижий ўтиб бориш сиёсати мамлакатимизда илк дафъа жуда улуғворлик билан қўлланилдики, ҳозирги пайтда бу тажриба махсус ўрганила бошланди. Бу жараёнда, аввало анъанавий ахлоқ тизимига раҳна солинмаслиги, инсоний қадриятлар таназзулига йўл қўймаслигига, шахс ва жамоа манфаатлари ўртасида шаклланган мувозанат меъёри бузилмаслигига

алоҳида аҳамият берилди. “Ахлоқ, - деб таъкидлади Президент И.Каримов, - бу аввало инсоф ва адолат туйғуси, иймон, ҳалоллик дегани. Қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун бир аҳлоқий талаблар мажмуини, замонавий тилда айтсак, шарқона ахлоқ кодексини ишлаб чиққанлар. Киши қалбида ҳаромдан ҳазар, нопокликка, адолатсизликка нисбатан муросасиз исён бўлиши керак. Шундай одамгина лафзини сақлайди, бировнинг ҳақига хиёнат қилмайди, садоқатли бўлади, ватани, халқи учун жонини фидо этишга ҳам ўзини аямайди” 1 . Бундай ҳаёт тарзини жамият ахлоқи ва жамоатчилик фикригина бошқариб туради. Абу Наср Фаробий айтганларидек, “Мамлакат аҳолиси хушхулққа эга бўлмаган тақдирда ҳокимиятга эҳтиёж туғилади” 2 . Жамоатчилик фикри жамият ахлоқининг ифодаси тарзида намоён бўлгани сабабли, у ахлоқнинг ўзи бўлиб ҳам туюлади. Француз олими Берж бу хусусда қизиқарли мулоҳазани ўртага ташлайди: “Жамоатчилик фикри ахлоққа жуда ўхшаб кетади, чунки ҳар иккаласи ҳам жамоани ҳукм ўтказиб бошқаради” 3 . Жамоатчилик фикрининг жамоани катта ишонч билан бошқаришига асосий сабаб шундан иборатки, у кишилар орасидаги ахлоқий муносабатлар тизимига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Ахлоқий қарашлар эса кишиларнинг кундалик турмуш тарзи орқали уларнинг орзу – ўйлари, мақсадларига эришиш йўлидаги кураш ва баҳсларда туғилади ва бу хатти – ҳаракатлар мазмунинг жамоатчилик фикри томонидан баҳолана бориши жараёнида шаклланади. Ахлоқий тушунчалар кишиларнинг оддий–одатий турмуш тарзида, кундалик ҳаёт жараёнида таркиб топиб, унинг амалий фаолиятига бевосита таъсир кўрсатади. Жамоатчилик фикри ижтимоий онгнинг муайян ҳолати сифатида кишиларнинг атроф-муҳитга муносабатига ва амалий фаолият жараёнларига 1 “Хал қ сўзи” газетаси, 1995 йил 24 феврал. 2 “Хал қ сўзи” газетаси, 1995 йил 15 март. 3 Плеханов В.Г. Избранные философские произведения в пяти томах: Том 3.М., Госкомиздат,1956,с248.

бевосита таъсир ўтказади. Шу боисдан ҳам ахлоқий қонунлар эл наздидан айрича ҳолатларда амал қила олмайди, ёҳуд жамоатчилик фикри асрлар мобайнида шаклланган ахлоқий негизларсиз ҳеч қандай таъсир-тазйиққа эга бўла олмайди. Зеро, инсон ўтмиш хотираси, маънавий мерос ва қадриятларсиз, ўз халқининг ғалаба ва мағлубиятлариз тарихий истиқболдан ҳам маҳрум бўлиши шак-шубҳасиздир. Шу боисдан ҳам ҳар қандай мустабид тузум энг аввало халқнинг ўтмиши ва ўтмиш билан бевосита боғлиқ бўлган аҳлоқий қарашлар негизини қўпоришга интилади. Сўнгги йилларда умуминсоний қадриятлар ва умумпланетар ахлоқ нормаларини ишлаб чиқишга бўлган саъй-ҳаракатлар бирмунча қулоч ёзди. Умуминсоний ахлоқ тамойиллари мазмунининг жамоатчилик нуқтаи назари, унинг жамоавий баҳоси асосларига қурилиши лозимлиги бугунги кунда, айниқса, долзарб масала сифатида кун тартибига чиқарилмоқда. Хусусан, Америка олими Арчи Бам жаҳон файласуфларининг XV конференциясида (конгрессида) умумжохон ахлоқ қоидаларини ишлаб чиқиш зарурияти пишиб етилганлиги ҳамда мазкур катта тадбирнинг тарихий жараёнларда шаклланган ва синовдан ўтган инсоний муносабатлар, гуманистик тамойиллар асосидагина таркиб топтириш лозимлигини алоҳида уқтиради. Бунинг учун эса сайёрамизнинг барча аъзолари учун умумий ягона ахлоқ қоидаларини тузиб берувчи қўмита ташкил этиш зарурлигини ўртага қўйди. Умумжаҳон ахлоқи асосларини яратиш ғояси гарчи бугунги кунда ҳеч шубҳа уйғотмаса-да, кўп йиллар мобайнида мазкур ижтимоий интилишга бир ёқлама ёндошиш, яхшидан иллат, савобдан қусур излаш тенденцияси ҳукм суриб келди. Табиийки, халқаро ахлоқ қоидалари куч ёки қурол воситаси ҳаётга жорий этилмайди. Умунинсоний тамойиллари негизига қурилувчи бу ахлоқий қоидалар фақат жамоатчилик фикри орқалигина бошқарилада ваназорат қилиб борилади. Хуласа сифатида қуйидагиларни алоҳида қайд этиб ўтишни зарур деб ҳисоблаймиз.

1) ахлоқ жамоатчилик фикрини уйғониш, шаклланиш ва амал қилишнинг узвий манбаларидан саналган ҳолда халқ ахлоқи яхлитлигининг юзага келишида жамоатчилик фикри ҳам муҳим ўрин тутади, бу икки ижтимоий ҳодиса ҳамма ҳолатларда мустаҳкам алоқада бшлиб туради, бир- бирини тўлдириб, бойитиб боради; 2) жамоатчилик фикри ўзининг шаклланиш манбаларининг салмоғи, кишиларнинг уюшқоқлик даражаси, аҳолининг ҳиссий-эмоционал потенциали, мантиқий-интеллектуал имкониятларига, шунингдек, миллий, иқлимий, маҳаллий ва регионал шарт-шароитларига боғлиқдир; 3) ахлоқ ва жамоатчилик фикрининг ўзаро алоқадорлик меъёрми жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий формациясига, ялпи тараққиёт учун танланган ривожланиш дастурига, мантиқий йўналишлар ўзига хослигига, халқ маънавияти ва миллий ўзига хосликлар омилларига боғлиқдир; 4) совет тузуми даврида “аввал иқтисод, кейин сиёсат”ақидасининг амал қилиши, иқтисод, сиёсат “аввал материя сўнг онг” деган моддиёнчилик шиорларининг ғоявий таъсиртазйиқи остида шакллантирилганлигини пухта ҳисобга олиш зарурдир. Маънавиятнинг бирламчилиги, умуминсоний тамойиллар устиворлигини эълон қилиб, озод жамият қуришга киришган Ўзбекистонда нафақат иқтисодий, балки чуқур маънавий бўҳронлар ботқоғидан муваффақият билан чиқилмоқда; 5) жамоатчилик фикри халқ анъана ва урф-одатларига мустаҳкам таянади ва уларнинг жамият ҳаётида амал қилишига имконият яратади. Зеро, анъаналар қарашларнинг прогрессив жиҳатларини авлоддан авлодга етказувчи муҳим омили халқнингўзига хос қиёфасини сақлаб қолиш ваҳимоялаш мезонидир; 6) ахлоқ категориясининг муайян уруғ, қабила, эл-элат ва халқ миқёсларидан халқаро миқёсларга ўсиб ўтиши, умуминсоний тамойиллар негизидаги умумпланетар ахлоқнинг таркиб топишида жамоатчилик фикри ўзига хос кўприк вазифасини ўтайди. Айни чоғда жамоатчилик фикрива ахлоқ жамиятда умумий муроса ва мадоранинг турғун маромини таъминлаш

йўлида ўзаро муносабатликда, тадрижий такомил жараёнидаги мувофиқликда ривож топа боради, бир-бирини тўлдиради, бир-бирига уйғун тарзда мукаммаллашади. Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси.-Т: “Шарқ”, 1999. 2. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз.-Тошкент: “Ўзбекистон”, 2000. 3. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси.-Т: “Ўзбекистон”, 2000. 4. Каримов И.А. “Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда”-Т6 “Ўзбекистон”, 1999й.

5. Каримов И.А, “Ўзбекистон Миллий истиқлол ва тараққиёт йўли”-Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 6. Каримов И.А. “Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли”-Т.: “Ўзбекистон” 1992й. 7. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан.-Т.: “Ўзбекистон”, 1996й. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.: "Ўзбекистон", 1997й.

Похожие

Сиёсий онг ва маданият социологияси

Ахлоқ ва маданиятнинг глобаллашуви

Таълим социологияси тарбия социологияси

Никох ва оила социологияси

Таълим ва тарбия социологияси