Ижтимоий-этник муносабатлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111.5 KB

Скачать

www.arxiv.uz Режа: 1. Миллатлар ва этник гуруҳларнинг социал-этник таркиби 2. Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда социал-этник муносабатлар 3. Социал табақалашув жараёни

www.arxiv.uz Инсоният хилма-хил ижтимоий этник бирликлардан ташкил топган. Бугунги кунда 200 дан ортиқ мамлакатларда 2 мингдан ортиқ миллат, элат ва қабилалар яшамоқда. Уларнинг сўзлашадиган тиллари эса 5 мингдан ортиқни ташкил этади. Аммо мана шу тиллардан 2 мингтасидан кўпроғида ¸зувлар йўқ 1 . Жамиятнинг ижтимоий-этник таркибини тадқиқ қилиш социологиянинг махсус соҳаси бўлиб, этносоциология деб аталади. Социологиянинг бу соҳаси жамиятнинг ижтимоий таркибий тузилишидаги этник миллатлар, халқлар, элатлар, гуруҳларнинг ижтимоий ривожланиш масалаларини ўрганади. Уларнинг ижтимоий-иқтисодий, ижтимоий-си¸сий, маънавий- мафкуравий, маданий, таълимий, диний ва бошқа ўзига хос қадриятларни тадқиқ қилади. Этнос тушунчаси (қадимги юнонча сўз бўлиб “халқ” маъносини англатади) – муайян худудда тарихан таркиб топган, бошқалардан фарқланувчи ўз маданиятига, руҳий уйғунликка ва бошқа умумий хусусиятга эга бўлган кишиларнинг нисбатан барқарор борлигини англатади. Демак, этносоциологиянинг тадқиқот объекти – энг аввало халқлар, миллатлар, этник гуруҳларнинг ижтимоий таркибини, бошқа этник бирликларидан фарқ қилувчи ўзига хос маданияти, турмуши, урф-одатлари, тили ва бошқа шу каби ўзига хос хусусиятларини ўрганади. Миллат, миллатлараро муносабатлар масаласи социологиядан бошқа ижтиомий-гуманитар фанлар, иқтисоди¸т назарияси, си¸сатшунослик, ахлоқ ва нафосатшунослик, тарих, этнография кабиларни ҳам ўрганиш объекти ҳисобланади. Этносоциологияда эса миллат ва миллий муносабатлар, уларнинг иқтисодий, си¸сий, маданий ва маъанвий-мафкуравий муносабатлардаги ўзаро узвий алоқадорлиги назарда тутилган ҳолда, конкрет этник муҳит доирасида, ижтиомий жамоалардаги, оиладаги, худудий тартибдаги муносабатларни этник хусусиятлари доирасида олиб қараб ўрганилади. Шунингдек миллатлараро муносабатларнинг жамият ижтимоий ҳа¸тига 1 Абдуращмонов Ф.Р., Саидходаев Х.Б. Социология. Маърузалар курси. Т.: ЫзИИВА, 2000, 89-бет.

www.arxiv.uz таъсири ва уларнинг ижтимоий оқибатлари тадқиқ қилинади. Шу жиҳатдан этносоциологиянинг жамиятни ўрганишдаги аҳамияти каттадир. Собиқ Совет тузуми даврида этносоциология тўлақонли ўз ривожини топмади. Турли миллатлар, элатлар, халқлар ва этник гуруҳларнинг ижтимоий тараққи¸тига бир томонлама ¸ндашилди. Келажакда улар ўзаро қўшилиб яҳлит бир Совет халқи этник бирлиги вужудга келади, - деган ха¸лий, сохта ва нотўғри мафкуравий си¸сат юргизилиши оқибатида ҳар бир этник бирликнинг ўзига хос бой, гўзал ва такрорланмас қадриятлари ривожига си¸сий тазиқ билан йўл қўйилмади. Бундай си¸сий зўравонлик оқибатида этносоциология социологик назария сифатида етарлича қадрланмади. Совет даврида муайян иқтисодий-си¸сий ва мафкуравий режим асосида ушлаб турилган, бошқарилган миллий муносабатлар ҳозирда қайтадан, янги ижтимоий муносабатлар асосида тикланмоқда. Шу жиҳатдан Ўзбекистоннинг кўп миллатли давлат эканлигини эътиборда тутган ҳолда унинг худудида истиқомат қила¸тган миллат ва халқларнинг ижтимоий турмуши, ўзаро алоқаси ва шу каби муносабатларни социологик тадқиқ қилиш муҳим аҳамиятга эга. Зеро, “Республика миллий таркибининг ўзига хослиги – унинг фарқлантирувчи хусусиятидир. Этник таркибда туб аҳоли устун мавқени эгаллайди. Республикада яшаб турган аҳолининг 70 фоизидан кўпроғини ўзбеклар ташкил қилади. Айни вақтда Ўзбекистон худудида ўз маданияти ва анъаналарига эга бўлган юздан зи¸д миллат вакиллари яшайди”. Яқин ўтмишимизда содир бўлган Фарғона, Андижон, ўтган воқеалари қайта такрорланмаслиги учун, Ўзбекистонда бундан кейин ҳам миллатлараро ҳамдўстликни ривожлантириш, ўзаро аҳил бир оила бўлиб яшаш талаб этилади. Президентимиз И.А.Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон ҳукуматининг асосий мақсади ҳам Марказий Оси¸ худудида ҳар қандай миллий низоларнинг олдини олиш ва миллатлараро муносабатларни янада ривожлантиришдан иборат.

www.arxiv.uz Айниқса ҳозирда, ижтимоий-этник муносабатлар социология таҳлилга мухтождир. Таркиб топа¸тган ижтиомий-иқтисодий муносабатлар асосида этник гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар ҳам қайтадан таркиб топмоқда. Шундан келиб чиқиб, кўрсатиб ўтиш жоизки этносоциологияда ички ва ташқи тадқиқот йўналиши мавжуд. Ички тад қ и қ от йўналиши – бу айрим этник гуруҳ таркибидаги социологик тадқиқотлардан иборат бўлиб, унинг ички, ўзига хос хусусиятлари, ривожланиш тенденциялари ўрганилади. Таш қ и тад қ и қ от йўналиши эса этник гуруҳлар орасидаги ўзаро муносабатларни, бир этник гуруҳга таъсир кўрсатадиган ташқи омилларни ва уларнинг ижтимоий оқибатлари тадқиқ қилинади. Айниқса бир мамлакат ҳдудида яшовчи этник гуруҳларнинг ўзаро муносабатларини социологик тадқиқ қилиш жуда муҳимдир. Мамлакат туб аҳолисини ташкил этмайдиган, кам сонли этник гуруҳларни ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Уларнинг маданияти маънавий қадриятлари, ахлоқий-этник нормалари ижтимоий-руҳий хусусиятларини ўрганиши билан муҳим (миллий) илмий билимга эга бўламиз. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганларидек, “Жаҳонда катта ва кичик миллатлар ва элатлар йўқ. Уларнинг ҳар бири асрий барқарор ва тенги йўқ анъаналари билан, тарихий меъросининг бойлиги билан миллий руҳининг умумийлиги билан, маданиятининг ўзига хослиги билан аҳамиятлидир”. У ¸ки бу этник гуруҳнинг табиий таркиб топишининг асосий шарт- шароити – бу ҳудудий ва тил бирлиги ҳисобланади. Муайян этник бирликнинг-миллатнинг ҳар жиҳатдан ривожланишида унинг ўз мустақил си¸сий давлат тузумига эга бўлиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. 9.2. Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда социал-этник муносабатлар Ўзбекистон миллий мустақилликни қўлга киритгандан бошлаб ўтган дастлабки 11 йиллик муддат юз йиллар мазмунига тенг бўлди. Ўзбек халқи миллат сифатида ўзлигини, ор-номусини, миллий ифтихорини, қадр-

www.arxiv.uz қимматини, бой ўтмиш маданий меросини, тилини ва шу каби кўплаб бошқа қадриятларни қайтадан тиклади. Ўтмиши ва келажаги буюк бўлишини билиб, миллат сифатида яна жаҳонга юз тутди. Тарихдан маълумки, ўзбек этносининг шаклланишида марказлашган Амир Темур давлатининг ташкил топиши катта аҳамият касб этган. У миллат сифатида туркий этник катта бирлиги таркибида шаклланиб борди. Шу даврдан бошлаб, ўзбек этник гуруҳи бошқа туркий гуруҳлардан фарқланувчи ўзига хос жиҳатларни кўпрок номо¸н қила бошлаган. Буларга асосан, ягона давлат фуқоролиги, ягона тил, маданий ва маънавий қадриятлар бирлиги ҳудудий бирлик ва уюшганлик, ҳамда ягона диний (ислом) эътиқод бирлиги шулар жумласидандир. Нисбатан ўтроқ, асосан суғорма дехқончилик ва шаҳар ҳунармандчилиги билан шуғулланиши, Марказий Оси¸нинг қоқ ўртасида жойлашуви ва ҳудудий уюшганлиги каби омиллар ўзбек миллатининг шаклланишида муҳим аҳамият касб этган. Ўзбек халқининг этник жиҳатдан ташкил топиши тарихан мураккаб жуда катта ички ва ташқи ижтимоий зарбалар остида борди. Амир Темур вафотидан сўнг темурийзодаларнинг ўзаро кураши, Шайбонийхон томонидан темурийзодаларга қарши олиб борган кураш, кейинчалик Моварауннаҳрнинг (Хива хонлиги), Рус империяси томонидан истило қилиниши миллатнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатди. Русия томонидан босиб олиниши оқибатида Туркистон қатъий ягона ҳудудга бирлаштирилган бўлсада, буюк рус шовинизми зўравонлиги таъсирида ўзбек халқи бошқа туркий халқлар билан бир қаторда мазлум халқ сифатида тахқирланди, камситилди ва қадди букилди. Узоқ давр маънавий-ахлоқий, си¸сий-ҳуқуқий тушкунликни бошдан кечирди. Совет тузуми даврида ҳам бундай си¸сат ўта нозик, байналминаллик ниқоби остида ўзига хос усуллар билан давом этди. Миллий мустақилликнинг қўлга киритилиши муносабати билан эндиликда миллий кўтарилиш, ривожланиш жадал бормоқдаки, мавжуд

www.arxiv.uz си¸сий-иқтисодий, ҳуқуқий ва маънавий шарт-шароит ўзбек халқини яқин келажакда жаҳоннинг илғор, юксак маънавиятга эга бўлган миллат даражасига эришиши муқаррардир. Зотан, тарих – халқ маънавиятининг асосидадир 2 . Жамият ўзининг таркибий тузилиши жиҳатидан ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлган томонлар, жабҳалар, бир бутун ижтимоий тизим таркибидаги нисбатан катта-кичик тизимлар, ижтимоий муносабатларни ўз ичига олади. Уларнинг ҳар бири ўз тараққи¸ти давомида бир-бирларига муайян салмоқли таъсир кўрсатади. Мустақил Ўзбекистон давлатининг халқаро майдонда нуфузли мамлакатга, барча соҳаларда ривожланган жамиятга эга бўлиш даражасига кўтарилиши, унинг ана шу ўзаро функционал таъсирда бўлувчи томонлари, таркибий бўлаклари ҳолатининг ҳарактерига боғлиқ. Мустақил Ўзбекистон жамиятининг эртанги кун ижтимоий-иқтисодий тузумига бугун асос солинмоқда экан, жамият ижтимоий таркибини ўрганиш реал ҳа¸тимизни, кундалик турмушни янада тулароқ билишга хизмат қилади. Ҳар бир ижтимоий гуруҳ айрим, олинган шахс ҳам жамият ижтимоий таркибида ўз ўрнига эга бўлади. Шахс ўзининг жинси, ¸ши, ижтимоий келиб чиқиши, маълумоти мутахассислиги, оилавий аҳволи, миллати ва бошқа шу кабилар билан муайян ижтимоий таркибга киради. Жамиятнинг ижтимоий таркиби – ижтимоий гуруҳлар, уларнинг ижтимоий ҳа¸тдаги ўз мавқеи билан фарқ қилувчи томонлари мажмуасидан иборатдир. Социал стратификация назарияси (лотинча стратум – қатлам, фацио – бажараман) ҳозирги замон социологиясида ижтимоий дифференциациянинг мураккаб таркиби ва тизимларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Мустақил Ўзбекистонда бозор муносабатларининг таркиб топиб бориши, хусусий ва бошқа мулк шаклларининг қонуний деб эълон қилиниши билан кишилар ижтимоий гуруҳларининг фаоллиги ортмоқда. Ҳар бир киши ўзидаги қобилият, омилкорлиги, тадбиркорлиги ва ишбилармонлиги билан ижтимоий тараққи¸т кўламига таъсир кўрсатишга имкон туғилди. 2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ыз =ылимиз билан =урамиз. Т.7. – Т.: «Ызбекистон», 1999, 146-бет.

www.arxiv.uz Мустақиллик шароитида Ўзбекистонда социал мобиллик (ҳаракатчанлик) концепциясининг жадал амал қилиши учун шароит етилди. Демократик тузум шароитида кишилар ўзларининг шахсий қизиқишлари, тиришқоқликлари билан жамият ижтимоий таркибидаги мавқеларини яхшилаб бориш имкониятига эга бўлмоқда. Жамият тараққи¸тида унинг таркибий тузилиши, функционал алоқадорлик ўзининг “табиий қонунлари”, эволюцион ривожланиши, ижтимоий соҳаларнинг бир маромдаги мутаносиблиги асосидагина ривожланади. Революциялар даври ўтди. Инсоният юқори интеллектуал тараққи¸т босқичига қадам қўймоқда. Ижтимоий тараққи¸тнинг бу босқичи янги, ўзига хос қонуниятлар асосида бориши турган гап. Абу Райҳон Беруний бобомиз таъкидлаганидек, аслида илм-фан кишиларнинг ҳа¸тий эҳти¸жларини қондириш заруратидан пайдо бўлди. Халқ ҳаққоний тарихини билиб ўзликни англай бошлади. 9.3. Социал табақалашув жара¸ни Иқтисодий ривожнинг замонавий, энг илғор турига ўтишга интила¸тган ҳар бир мамлакат ҳам техника, ҳам бизнес соҳаларида юксак профессионал тай¸ргаликка эга ижтимоий қатламга таяниши шарт. Мазкур ижтимоий қатлам вакиллари ўз профессионал - малака тай¸ргарлик савияларига мутаносиб ижтимоий ўрин эгаллашга интилишлари шарт. Тарихий тараққи¸т шундай шаклландики, илмий билимлар ва ишбилармонлик ўзлашмалари асосан ғарбий давлатлар ва Японияда мужассамлашди. Уларда банд аҳоли таркибидаги олий категорияли профессионал ижтимоий қатлам вакилларининг ҳажми ўрта ва паст категория вакилларининг улушидан сезиларли даражада юқоридир. Бу жара¸н ўз йўналишда янада ривожланиб, мазкур давлатларнинг энг бой ва замонавий ишлаб чиқариш ҳамда илмий-техник тарққи¸тнинг олд қаторидаги халқаро иқтисодий ўрнини сақлаб туришга замин яратмоқда.

www.arxiv.uz Асосан халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқаришда ихтисослашган ва иқтисодий хом аш¸ етказиб беришга қаратилагн мамлакатларда эса ижтимоий қатламлашув таркиби, асосан, профессионал ижтимоий қатламларнинг ўрта ва паст категория вакилларидан иборатдир. Бунинг сабаби - мазкур давлатлар ўз тараққий этган технологиясини яратишга кўмакдош фирмалар ¸ки ҳукумат даражасида илмий тадқиқотлар ўтказишга кўмакдош иқтисодий рағбатларни таъминлаш учун манбаларга эга эмас. Мазкур ўрнашиб қолган тартибни бузиб ва ривожлана¸тган давлатларда жамият ижтимоий таркибида ижобий ўзгаришга эришибгина эмас, балки юқори ва ўрта категорияли ижтимоий қатламларни шакллантириб, шарт- шароит яратишга қаратилган давлат си¸сати ҳисобига эришиш мумкин. Ривожлана¸тган давлатлар меҳнат фаолиятининг мураккаб, илмий, ижодий турларини ривожлантириш учун кучли ҳомийлик си¸сатини ўтказишлари керак. Фақат шундай ¸ндашув натижасидагина жамият ижтимоий таркибида прогрессив ўзгаришига эришиш ва ишлаб чиқариш имкониятлари ҳамда маҳаллий илм талаб маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилишда Ғарб давлатлари билан тенглик таъминланиши мумкин. Дун¸нинг кўплаб ривожлана¸тган мамлакатларидан фарқли ўлароқ Ўзбекитонда бундай ижтимоий қатлам мавжуд. У, илгари йирик илмий муассасалар ва бошқарув органларида ишлаган ҳамда ўша даврнинг ижтимоий поғаналарида етарли даражада юқори ўрин эгаллаган юксак малакали мутахассислардан таркиб тапган. Ҳозирги пайитда мазкур ижтимоий қатлам вакилларининг сезиларли қисми кичик ва ўрта бизнес билан шуғулланади, технологик замини уларнинг профессионал малакасига мутаносиб бўлмаган кичик корхоналар ва кооператалар негизида фаолият юритади. Мазкур ижтимоий қатлам, иқтисодда уларнинг ижтимоий мақомини қайта тиклашга қодир янги соҳа юзага чиқиши билан ўзи жамулжам этган профессионал - малака салоҳиятини максимал даражада ишлатишга тай¸р туради.

www.arxiv.uz Ижтимоий табақалашув турлари . Жамиятнинг иқтисодий тузилиши ва ижтимоий таркиби ўзаро яқиндан боғлиқдир. Иқтисодий муносабатларнинг ўзгариши ижтимоий тартиб ўзгаришсиз содир бўла олмайди. Иқтисодий муносабатларни айри равишда ўзгартиришга уринишлар аҳоли қаршилигига сабаб бўлмаса ҳам, сустлигига дуч келиши мумкин. Жамиятнинг ижтимоий қатламлашуви икки шаклда намо¸н бўлади: 1. Инсонларнинг профиссионал- таълим савиясига асосланган профиссионал малакали шакл. 2. Даромад даражасига қараб тақсимланишига асосланган иқтисодий шакл. Профиссионал- малакали ижтимоий табақалашув эса ишчи бажара¸тган шу фаолиятнинг мураккаблиги, ақлий салоҳияти, жамият учун муҳумлиги ва аҳамиятини эътиборга олишга асосланади. Иқтисодий-ижтимоий табақалашуви инсон мулк мақомини баҳолашга ҳамда жамият ва маънавий қулайликларга эришувларида унинг реал имкониятларини эътиборга олишга асосланади. Ҳар бир мамлакатда шаклланган табақалар ва қатламлар тамомила турлича бўлиши мумкин. Уларнинг сони табиий манбалар ва ўлканинг иқтисодий тарихи, меҳнат тақсимоти ва иқтисослашув жара¸нида эришилган даража, давлат сектори бажарувчи вазифаларнинг нисбий миқ¸си ва рўйхати, мулкчилик, шу жумладан ўтмишдан мерос мулкчилик ҳарактерига ҳам боғлиқ бўлади. Профиссионал таълим ва иқтисодий табақалашув ҳар доим ҳам мос келавермайди. Профиссионал малакали ва иқтисодий-ижтимоий табақалашув орасида мобилликка эришиш мамлакат аҳолисининг меҳнат фаолиятини юксалтиришда ҳал этувчи омиллар. Жамиятнинг ижтимоий таркибига таъсир ўтказувчи энг муҳим кўрсаткичлар 1. Даромадлар тақсимланишидаги ўзгариш. 2. Иқтисодий мақом ва профиссионал-таълим савияси билан боғлиқ

$www.arxiv.uz ижтимоий қатламларнинг жамият қатламлашув таркибида жойлашиш таркибининг ўзгариши. 3. Ижтимоий қатламлашувнинг қуйи ва юқори қатламларида ижтимоий ҳаракатчанлик миқ¸сларининг ўзгариши. Ўтиш даврининг дастлабки босқичида содир бўла¸тган ўзгаришлардан ютиб чиққанларга нисбатан мағлуб бўлганлар кўпроқ бўлиб чиқади. Шунинг учун жамиятнинг ижтимоий табақалашувида содир бўлувчи мойилларни тушуниш давлатнинг тўғри ижтимоий си¸сатини ишлаб-чиқишининг зарурий шартидир 3 . «Ўзбекистонда, – деб таъкидлайди Республикамиз Президенти И.А.Каримов, унинг ери, табиатига, бу ерда яша¸тган халқларга муҳаббат, ўлканинг тарихи, маданияти, анъаналарини теран билиб олишга интилиш республиканинг қудрати ва ютуқларидан фахрланиш, халқимиз қисматига тушган қийинчиликлар учун қайғуриш кўп миллатли ўзбек жамиятининг муҳим жипслаштирувчи асоси ҳисобланади». Республикамиз жамиятининг ижтимоий таркиби назарияси ҳозирча ишлаб чиқилгани йўқ. Мустақил Ўзбекистон жамиятининг эртанги кун ижтимоий- иқтисодий тузумига бугун асос солинди деса одашмаймиз. Шунинг учун ҳам жамият ижтимоий таркибини ўрганиш реал ҳа¸тимизни, кундалик турмушни янада тўлароқ билишга хизмат қилади. Жамиятнинг ижтимоий таркибида ижтимоий-синфий муносабатлар ҳам муҳим ўрин тутади. Ўтган давирда асосан, икки синф - ишчилар ва дҳқонлар синфи ва интеллигенция қатлами мавжуд деб кўрсатилиб, жамият ижтимоий таркибидаги бошқа гуруҳларнинг аҳамияти мутлақо тилга олинмас эди. Ижтимоий таркибда ҳудудий йўналиш ҳам мавжуд бўлиб, у минтақавий, вилоят, шаҳар, қишлоқ, маҳалла каби ҳудудий бирикмаларни ўз ичига олади.Бу таркибий бирликда айрим олинган ҳудуд доирасида социологик тадқиқот олиб бориш талаб қилинади. Сўнги йилларда бу 3 Инсон тара==иёти ты\рисида щисобот. Т.: «Ызбекистон», 1997, 43-бет.$

Ижтимоий-этник муносабатлар

20.09.2019

0

111.5 KB

Похожие