Ijtimoiy stratifikasiya sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Ijtimoiy stratifikasiya sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Ijtimoiy stratalar nazariyasi va uni o`rganish tarixidan. 2. Ijtimoiy stratalar konsepsiyasining ilmiy asoslari. 3. Ijtimoiy stratalar tasnifi. 4. O`zbekiston yoshlarining stratifikasiyasi.

www.arxiv.uz Jamiyat tarkibida sinflar, stratalar, ijtimoiy guruhlarning bo`lishi, jamiyatda turli xil tabaqalar tuzish, har bir siyosiy-tarixiy davrda aholini zodagonlar va qullarga (Misr, Vavilon), fuqarolar va plebeylarga (Afina va Rim) braxman va xizmatkorlarga ajratish (Hindiston) orqali boshqarish tajribalari insoniyat tarixidan ma`lumdir. Qadimgi Turon mamlakatida asosan aholining a) uru І -qabilaviy kelib chiqishidan; b) kasbiy mansubligidan; v) diniy-e`tiqodiy qarashlaridan va nihoyat; g) shajaraviy-sulolaviy kelib chiqqan holda tasnif etib kelingan. Turon tarixidan ma`lumki, jamiyatni ana shunday tasnif etish har bir ijtimoiy guruh, strataning siyosiy-ijtimoiy o`rni va rolini obyektiv belgilash, ulardan samarali foydalanish, umumdavlat miqyosida ularning murosaviy konsensusini ta`minlash, siyosiy boshqarish imkonini bergan. Sivilizasiya jarayonlari ijtimoiy guruhlar, sinflarning tur І un amal qilishi to` І risidagi tasavvurlarni yo`qqa chiqardi. Jamiyatda sinflarning an`anaviy, aniq belgilangan farqlari yemirilib, ilgari kuzatilmagan negizlardagi ijtimoiy guruhlanish tendensiyalari yuzaga chiqa boshladi. Guruhlarning qayta tasniflanishi esa shu guruhlarning tarkibi, uyushish sifati va mazmuniga muvofiq bo`lgan yangi boshqarish tizimlarini ishlab chiqishni talab qila boshladi. Boshqarish tizimining jamiyatda jadal yuz berayotgan qayta guruhlanish jarayonlariga moslashishi ehtiyoji keskin kuchaydi. Bunday moslanishga ulgurmagan hollarda kutilmagan kataklizmlar (buhronlar), lokal ijtimoiy-siyosiy portlashlar yalpi tarzda yuz bera boshladi. Misollar mamlakatimizda ham, xorijiy o`lkalarda ham talay. Mazkur ijtimoiy-siyosiy holat jamiyatimizda yuz berib ulgurgan va jadal shakllanayotgan yangi ijtimoiy guruhlar - stratalar mohiyatini anglash va ularga muvofiq zamonaviy boshqarish tizimlarini jadal sur`atlarda ishlab chiqish masalalarini zudlik bilan bajarishni dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo`yadi. Jamiyatni o`rganish tamoyillari, ijtimoiy-iqtisodiy voqyelikka yondoshuv xususiyatlari doimiy ravishda o`zgarib, takomillashib boradi. Totalitar tuzum davrida ijtimoiy taraqqiyotning bosh sababi sinflararo kurash deb qaralganligi sababli jamiyatdagi muammolarga umumiy yondoshib, bir sinf vakillari bilan

www.arxiv.uz ikkinchi sinf vakillari qarashlaridagi tafovutni aniqlash barcha ijtimoiy fanlar, xususan, sosiologiyaning ham asosiy ilmiy tadqiqot tamoyillaridan hisoblanib kelingan. Jamiyatning tinchlik sharoitida mo``tadil va odatiy holatlardagi barcha ijtimoiy ziddiyatlari asosan muayyan sinflar, guruh va tabaqalar ichidagi qarama- qarshiliklar tarzida namoyon bo`lib keladi. Ijtimoiy guruhlardagi tabiiy amal qilish holati bo`lgan ichki, botiniy muammo va ziddiyatlarning sinflararo ziddiyatlarga ko`chishi, ya`ni bir guruh ziddiyatlarning boshqa guruhlar tomonidan o`zlashtirilishi, ziddiyatlarining ijtimoiylashuvi umumjamiyat kataklizmiga, sinflararo, davlatlararo urushlarga olib kelgan. Bunday yondashuv tabiiyki, jamiyat ijtimoiy guruhlarini mulkiy, siyosiy-ijtimoiy va ma`naviy baravarlashtirishga, ijtimoiy psixologiya masalasini o`rganishning negiziy mazmunidan, ya`ni ichki jihatlaridan tashqi tomonlariga burib turish ehtiyoji va zaruratidan kelib chiqqan bo`lib, kishilar tomonidan voqyelik o`zgarishlari mohiyatini bilish, milliy o`zlikni anglashga bo`lgan intilishlariga yo`l bermaslikni ifodalar edi. Bunday yondashuv aholini ma`naviy zabun qilar, o`z xaq-xuquqlari uchun kurash, o`zlikni muhofaza etish, o`zgalarga kerakli bo`lishdek insoniy fazilatlar rivojiga yo`l bermasdan, egoizm, surbetlik, boqimandalik, yalqovlik, ijtimoiy mulkka nisbatan yul І ichlik xususiyatlarini tarkib toptirar edi. Ikkinchi katta ijtimoiy qusur - bu ijtimoiy voqyelikni idrok etishda induktiv yondashuvning mutlaqlashtirilishidan iborat edi. Induktiv metod, ya`ni xususda umumning to`la namoyon bo`la olishi І oyasi har qanday holatda umumiy ijtimoiy- iqtisodiy muhitdan qat`iy nazar amal qilishi muqarrar, deb qarashdan kelib chiqqan edi. Umumiy tabiiy muhitning ustuvorligini tan olmaslik oqibatida tabiat va jamiyatga o`nglab bo`lmas darajadagi katta zararlar yetkazildi. Minglab, millionlab insonlarning yosti І i quritildi. Misol sifatida ekologik muhitning global buzilishi, ichimlik suvlarning zaharlanishi, aholi o`rtacha umrning qisqarishi, Orolning quritilishi, elektr stansiyalari qurish maqsadlarida Sibir o`rmonlarining suv ostida qoldirilishi, paxta yakkahokimligi va xokazolarni hisobga olish ibratlidir. Induktiv metodni mutlaqlashtirishning ma`naviy o`z-o`zini anglash borasida juda zararli ekanligini Sharq va o`arb mutafakkirlari Zardusht, Lao Szin, Konfusiy, Platon,

www.arxiv.uz Aristotel, Siseron, Imom Ismoil al-Buxoriy, Abu-Mansur al-Moturidiy, Forobiy, Beruniy va boshqalar o`z asarlarida asoslab berganlar. Umumning chegarasiz ustunligi І oyasiga qarama-qarshi ijtimoiy qarashlarning sohiblari, ya`ni xususning umumga muvofiqligi І oyasi mualliflari sifatida Mansur Xalloj, Umar Xayyom, Djordano Bruno va boshqalarning tarix sahnasidagi o`rinlari ma`lumdir. Xususan, umum bilan baravarlashtirishga urinish І oyasi ijtimoiy voqyelikda qator ijtimoiy nazariy yo`nalishlar yuzaga kelishga sabab bo`ldi. Bular jumlasiga xaqning hamma joyda zohirligi, xaqning xusus ya`ni shaxsda mujassamligi, xaq bilan xususning uzviy uy І unligi, boqiylik І oyasining mavxumligi, moddiyunchilik abadiyligi va ustuvorligi va xokazo shunga o`xshash ilmiy-nazariy fikr-qarashlar shular jumlasidandir. Xususning umumga aynanligi va undan faqat xajm va shaklda kichikligi, yashirinligi nuqtai nazari kutilmagan ijtimoiy-ma`naviy oqibatlar yuzaga kelishga sabab bo`ldi. Jamiyatni anglashda tajriba qilingan bunday yondashuv bir tomondan xususlar o`rtasidagi farqlarni, har bir xususga xos betakrorlik va unikallik jihatlarining istisno etilishiga olib kelgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, umum oldida xususning arzimasligi, beqadr etilishiga sabab bo`ldi. Totalitar tuzum davrida tabiatning noyob iste`dodlari oyoq osti qilinganligi, hammani barobarlashtirish shiori ostida qarab kelinganligi, kishilarni «jamiyatning vintiklari» va ularni istagan paytda birini ikkinchisiga almashtirish mumkin, deb yondoshish uslubi keng ko`lamlarda amalda bo`lib keldi. Ijtimoiy adolatni qaror toptirish tarixini insoniyat tomonidan o`z-o`zini anglash jarayonlari boshlanishidan izlash o`rinlidir. Dunyoning ilk kitoblaridan hisoblanuvchi Avestoda aholining barcha qavmlari, qatlam va guruxlari uchun umumiy turmush tarzi qoidalari tavsif etiladi. Antik dunyo qonunshunosi Solon tomonidan yaratilgan ilk qoidalar majmui ham turli xil ijtimoiy guruhlar o`rtasida totuvlik va murosa (konsensus) meyyorlaridan iboratdir. O`z-o`zini anglash jarayonlari muhimligini alohida ta`kidlagan o`rta asrlar mutafakkiri Rene Dekart mohiyatga har bir individ alohida-alohida intiladi va har kim har xil sharoitda unga erishadi deb hisoblaydi. Haqiqat garchi umumiy

www.arxiv.uz bo`lsada, unga yalpi intilish orqali kutilgan natijani olish va uni yalpi anglash imkoni yo`q. Har kim, har xil guruh haqiqat mohiyatiga turlicha darajada yaqinlashadi. Dekartning alohida uqtirishiga ko`ra, «Haqiqatni butun xalqdan ko`ra alohida insonlar tezroq o`zlashtiradilar» va bu anglangan haqiqatni boshqalarga yetkazadilar, shaxslarning jamoadan farqlari ham ana shunda namoyon bo`ladi. Jamiyatni stratifikasion tasnif etishga muxolif kuchlardan biri sifatida ma`lum bo`lgan Pokiston, Bangladesh, Hindistonda amal qilayotgan A.A. Mavludiy asos solgan «Jamoati Islomiya» uyushmasi aholining irqiy, milliy va tillari borasidagi tengligini e`tirof etgan holda, ular tarkibida sinflar, ijtimoiy qatlamlar, ijtimoiy guruhlar mavjudligini inkor qiladi. A.A. Mavludiy tarafdorlari har qanday demografik, ijtimoiy, intellektual va hissiy bo`linishlar sun`iy mohiyatga ega bo`lib, islomiy yakdillikka erishish yo`lida ularni e`tiborga olmaslik lozimligini uqtiradilar. Ijtimoiy tasniflarni tan olmaslik kayfiyati boshqa diniy-konfessional oqimlar va harakatlar «Hyezbi tahriri islomiya», «Vaxxobiyya» «Nur» tarafdorlarida ayniqsa yaqqol namoyon bo`lib kelmoqda. Ularning nazarida dinga sadoqat, islomiy e`tiqod darajalari musulmonlarni o`zaro farqlantirib turuvchi, faqat e`tiqodiy jihatdan stratalarga ajratuvchi asosiy ma`naviy me`yor vazifasini o`taydi. Stratifikasion tasniflarni o`rganganda, olamni yaxlit bir butunlik tarzida tasavvur etish, ya`ni - «olamiy uy І unlik» nazariyasiga monandlik jihatlarini ham e`tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Olamiy uy І unlik nazariyasi tarafdorlari, xususan Geraklitning fikricha, uning asosini sonlar emas, balki moddiy buyumlar va ularning yagona substansiyasidan paydo bo`ladigan, qarama-qarshiliklar kurashida o`zaro bir-biriga o`tadigan sifatlarning bo І liqligi tashkil etadi. Platon esa olamiy jon olamni ruhlantirib, o`zi sonli nisbatlarga, garmonik tartibga bo`ysunadi, deb qaraydi. Mazkur І oyani yanada aniqlashtirgan holda Platon stratifikasion tasnif uch yoqlama bo І liqlikda amal qilishini asoslaydi. Ya`ni, birinchidan, І oya narsalarda moddiylashgan holda namoyon bo`ladi, ikkinchidan, narsalarning o`zi ham muayyan І oyani doimiy tarzda taqozo etib turadi va nihoyat, І oyaning o`zi mustaqil ravishda amal qiladi

www.arxiv.uz . Platon jamiyat tarkibini amaliy jihatdan uch yirik guruhga ajratadi: 1) faylasuflar, elita vakillaridan iborat bo`lib, davlat va jamiyat boshqaruvida asosiy o`rin tutuvchilar; 2) harbiylar va 3) qullar (jamiyatda biror bir fuqarolik xuquqlariga ega bo`lmaydiganlar). Platon ilgari surgan nuqtai nazarga ko`ra, stratifikasion tasnif azaldan muqarrar narsa bo`lib, uning chigal tamoyillari ijtimoiy vaziyatlarga ko`ra o`zgarib boradi. Platondan farqli, Aristotel tartibsizliklardan vujudga keladigan olamiy uy І unlikka birmuncha o`ziga xos yondashadi va uni jondagi manba emas, balki faqat narsalar tabiatidagi manba, deb cheklanadi. Xullas, antik davr va o`rta asr allomalari nuqtai nazarlaridan kelib chiqqan holda shuni qayd etish mumkinki, kishilararo bo І liqlik va o`zaro aloqadorlikni ifodalovchi stratifikasion tasnif bir tomondan, ilohiy mukammallikning in`ikosi sifatida namoyon bo`lsa, ikkinchi tomondan, o`zida obyektiv borliqning xossalarini ifodalaydi. Bu xossa obyektiv, real borliq va ilohiyot qonunlarining bo І liqligidan iborat bo`lib, uning ziddiyat, simmetriya, ritm, tadrijiylik, yaxlitlik, tizim va tuzilma kabi tushunchalarida o`z aksini topadi. Stratifikasion xodisalarga obyektiv idealizm nuqtai nazaridan yondashgan Gegel tabiat va jamiyatda ro`y beradigan barcha jarayonlar, umuman harakatning har qanday ko`rinishi umumdan xususga tomon, mavhumlikdan aniqlikka qarab yo`nalganligini qayd etadi. Bunday yondoshuv ijtimoiy tabaqalanish jarayonlarining dastlabki nuqtasi, ibtidosi absalyut І oyaga, yaratganning irodasiga bo І liqligini ifodalaydi. Umumdan xususni yuzaga kelish І oyasini rivojlantirgan nemis sosiologi Maks Veber jamiyatdagi barcha empirik-amaliy narsalarni tartibga solishning qulay umumli bo`lgan ideal tiplari, ya`ni hamma narsalarni muayyan gavdalantirish konsepsiyasini ishlab chiqdi. Maks Veber nuqtai nazariga ko`ra, feodalizm, kapitalizm yoki quldorlik tuzumlari jamiyatda tarixan shakllangan formasiyalar sifatida emas, balki aholi turli tabaqalari o`rtasidagi munosabatlarning ideal muvofiqlashuvi, qat`iylashgan uy І unlashuvi tarzida talqin etiladi. Jamiyatdagi mavjud tabaqa va guruhlardan iborat rang-barang stratalar tasnifi ham ana shu

www.arxiv.uz ideal muvofiqlashuv mohiyatidan kelib chiqib amalga oshirilishi ilmiy asoslanadi. M. Veber stratifikasion jarayonlar mohiyatini ochishda rasionalistik yondoshuv omilining muhimligini alohida ta`kidlaydi. M. Veber nuqtai nazariga ko`ra, rasionalizm Yevropa xalqlariga xos bo`lib, bu yondashuvni ijtimoiy voqyelikning barcha sohalariga joriy etish zarurdir. Xususan, iqtisodiyotda - ikkiyoqlama hisob- kitoblar tizimiga o`tish, axloq borasida to` І ri va teng munosabatlar amal qilishiga erishish, siyosatda - parlamentarizm, rasmiy xuquq va ma`muriy boshqarish institutlarining joriy etilishi, musiqa borasida Yevropaga xos nota tizimi va unga mos texnik uy І unlashuv me`yorlariga o`tish tar І ib etiladi. Veber umumplanetar axloq va turmush tarzi faqat Yevropa xalqlarigina xos, deb hisoblaydi. Stratifikasiya sosiologiyaning asosiy tushunchalaridan biri sifatida jamiyatning ijtimoiy tarkibi, ijtimoiy guruhlari va ularning tabaqalanish belgilari tizimini o`zida aks ettiradi. Hozirgi zamon stratifikasion yondashuvining nazariyotchilari ijtimoiy guruxlarning ishlab chiqarishdagi ishtiroki, jamiyatning asosan mulkka bo`lgan munosabat asosida tabaqalashuvi xususidagi marksistik yondoshuvni inkor etib, jamiyat ma`lumot, ruhiyat, ma`ishiy shart-sharoitlar, bandlik darajasi, daromad ko`lamlari va boshqa belgilarga ko`ra tabaqalanishini asoslab beradilar. Marksizmga tanqidiy ilmiy yo`nalish sifatida asoslab berilgan mazkur yondoshuv tarafdorlari jamiyatda turmush tarzi, ma`lumoti, kasbi va boshqa rang-barang farqlanmalarga ko`ra ajraluvchi ijtimoiy guruxlardan tashqari, yuqori tabaqa, o`rta tabaqa va quyi tabaqa doimiy amal etishini ta`kidlaydilar. Bunday tabaqalar yuqorida ta`kidlangan ijtimoiy farqlarning o`ziga xos yakuniy xosilasi, sintezi sifatida namoyon bo`ladi. Keyingi 20 yilda rivojlangan o`arb, xususan AQShda o`rta tabaqa konsepsiyasini o`rta sinf konsepsiyasi bilan ayni uy І unlashtirish tendensiyasi yuz bermoqda. O`rta sinf jamiyatning o`ziga xos milliy, irqiy, intellektual va moliyaviy tenglik va barqarorlik me`yori sifatida o`ziga xos ijtimoiy konsensus vazifasini ham o`tamoqda. Shu boisdan ham o`rta sinf hissasining ortishi jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlik sharti sifatida ham talqin etilmoqda. O`rta sinf vakillari miqdori esa ulardagi ko`chmas mulk hajmi, bankdagi mabla І lari, turli manbalardan olgan foydalari va boshqa daromadlardan davlatga to`lanadigan

www.arxiv.uz soliqlari salmo І iga ko`ra yilma-yil aniqlab boriladi. o`arb mamlakatlarigi turmush tarzining o`ziga xos barometri vazifasini o`tayotgan o`rta sinf fenomeni garchi rivojlangan Yevropa mamlakatlari uchun ijtimoiy-iqtisodiy qadriyat darajasida baholanib kelinayotgan bo`lsada, bu qadriyat o`rta sinf vakillarini yuqori va quyi sinf vakillari bilan ma`naviy yaqinlashtirish imkonini bermadi. Ma`lumki, har qanday taraqqiyot tabiiy ravishda bir tomondan, shaxsning individuallashuv jarayonlarini, o`zlikka uy І unlashuv holatlarini kuchaytirib, shaxslarning yakka tarzda alohida faoliyat bilan mash І ullik darajalarini oshirsa, ikkinchi jihatdan, jamiyat a`zolarining mulk, kasb, irq, millat, jins, xudud, mayl, maqsadlar, didlar asosida tabaqalanishuv jarayonlariga kuchli turtki beradi. Shu boisdan ham stratalar ko`pligi jamiyatning o`z-o`zini ichki boshqaruvi mahsuli va sivilizasion jarayonlarining tabiiy ifodasidir. Ijtimoiy o`zgaruvchanlik quyidagicha turlanadi: 1. Reproduktiv; 2. Statusli-xizmat pillapoyalaridan yuksalish, hayot darajalarining farovonlashuvi; 3. Xududiy - qishloqdan shaharga, davlatdan davlatga ko`chishlar; 4. Ma`naviy qadriyatlar, fikr, tushunchalar, І oyalar, his-tuy І ularning o`zgarishi; 5. Jamiyatning siyosiy-ijtimoiy idora etilishi mohiyatiga ko`ra o`zgarishlar; 6. Ilmiy-texnikaviy o`zgarishlar. Ustivor taraqqiyot mezoni sifatida yuksak texnologiyalar, informasion boshqaruv sohalarining tobora mustahkamroq o`rin tuta boshlashi. Insoniyatning 5 ming yillik o`tmishi kishilarning xavf umumiy bo`lganda birlashuvlari tarixidan iboratdir. Keng xalq ommasining necho І li ko`p miqdorda birlashuvi uning xavfga qarshilik salmo І ini shunchalik oshirib turgan. Ammo xavf tazyiqi susayishi bilan birlashuvlar nuqtalari ham yemirila borgan. Insoniyat tarixida stratalar xalqning madaniy takomillashganlik belgilari sifatida ham baholanib kelingan. Xususan, gilamdo`zlar, do`ppido`zlar, temirchi-

www.arxiv.uz chilangarlar, bo І bonlar, me`morlar, xattotlar va boshqa kasbiy stratalar muayyan mehnat faoliyati orqali nafaqat o`ziga xos iqtisodiy-ijtimoiy hayot yo`ri І ini amalga oshirganlar, balki o`z qavmlari siru-sinoatlarining o`zgalar mulkiga aylanmasligi, erishilgan komillik qadriyatiga putur yetmasligi xususida ham qay І urganlar. Stratalarni o`rganish xalqimiz tarkibidagi rang-baranglikni aniqlash imkonini beradi, zero, o`z tarixini avlod-ajdodlari kitobiga kiritgan, shajaraviy tizimni yozish an`analari sohiblari-sayyidlar, eshonlar, sufiylar, podshohzodalar, xo`jalar umuman olganda millatimiz o`tmishini ham aks ettirganlar. Xalqimiz o`z stratalarini himoya qilib ham kelgan, zero, bu himoya nafaqat qavmlar,, shakllangan kasb va ijtimoiy guruxlar mavqyeini muxofaza etish shakllarida, balki axloqiy yondashuvlar tizimini turmush tarzi yaxlitligini, xalq urf-odat va an`analarini saqlash uchun kurash lavhalarida ham namoyon bo`lib kelgan. Masalan, o`zbek xalqi butun yaxlitligicha erkaklari va ayollari stratasiga bo`linadi. O`zbek ayollari o`zbek erkaklardan bir makon va bir zamonda istiqomat qilishlaridan qat`iy nazar, turmush tarzi, faoliyat yo`nalishlari, estetik qarashlari va urf-odatlariga ko`ra ma`lum darajada ajralib turadilar. O`zbek xonadonlariga xos ichkari va tashqari hovlilarda bir-biridan mustaqil hayot tarzi amal qilib kelgan. Tashqari hovlida erkaklar dunyosi talablari doirasidagi to`y, aza, marosim va boshqa ayrim urf-odatlar, o` І il bolalar tarbiyasiga oid munosabatlar tizimi, tijorat ishlari, mahalla, qo`shnichilik aloqalariga doir masalalar hal etilgan. Ichkari hovlida esa ayollar dunyosiga xos urf-odatlar va marosimlar, kichik yoshdagi farzandlar va qizlar tarbiyasi, estetikasi, badiiy ijodiyoti amal qilgan, rivojlangan. Shuningdek ichkari hovlida ayollar badiiy hunarmandchiligi - do`ppido`zlik, gilamdo`zlik, kashtachilik, tikuvchilik va boshqalar izchil, o`z ichki an`analari doirasida rivojlanib kelgan. Ichkari xovlidagi ayollar badiiy ijodiyoti musiqiy san`atda ham o`ziga xoslikka ega bo`lgan. Agar tashqari hovlida o`zining baland pardalarda ifodaviy ijrosiga ega bo`lgan karnay, surnay, doira, no І ora, tanburga murojaat etilgan bo`lsa, ichkari hovli nozik va quyi pardalarda o`zbek ayollariga xos nazokat, xayo, nafislik ramzi bo`lgan dutor, arfa, chanqovuz singari musiqa asboblarini taqozo etgan. Shuningdek, o`zbek urf-

www.arxiv.uz odatlari tarkibida faqat ayollar ma`naviy olamini ifodalovchi kelin salom, challar, beshik to`y, chimildiq va xokazo o`nlab marosimlarni qayd etish mumkin. Ana shularning barchasi o`zbek xalqi tarkibida erkaklar va ayollarga xos alohida turmush tarzi, mentalitetini tarkib toptirgan bo`lib, o`zbek ayollari stratasini o`zbek erkaklar stratasidan farqlab o`rganish zaruratini aktuallashtiradi. O`zbek xalqi stratalarining tarkibi va tizimi taxlili etno-regional xususiyatlarni ham hisobga oladi. Ma`lumki, o`zbek xalqi tarixan shakllangan 92 uru І -etnoelement mahsulidir. Bu etno - tasnif tarkibidagi har bir uru І , xoh u man І it bo`lsin (XVII-XX asrlarda hukmdorlik qilgan Buxoro xonlari man І itlar uru І idan bo`lgan), xoh u barlos bo`lsin (Temuriylar barlos uru І idan bo`lgan) yoki qo`n І irot (Alpomish Qo`n І irot uru І idan bo`lgan), yovmit (ba`zi Xiva xonlari yovmit uru І idan bo`lgan) bo`lsin, alohida stratifikasion tadqiqot talab etuvchi etnik birliklardir. Mazkur uru І larning ijtimoiy-tarixiy o`rni tahlil etilganda, uning nafaqat o`zbek xalqi etnogenezisini o`rganishdagi ahamiyati oydinlashadi, balki uning umumturkiy makroetnosida tutgan tarixiy o`rni va ijtimoiy mavqyei yuzaga chiqadi. O`zbekistonda keng tarmoqli yaxlit stratifikasion tadqiqot ishlarini amalga oshirish zaruriyati va dolzarbligi bugungi kunda o`zbek xalqi milliy o`zligini to` І ri idrok etish, milliy mentalitet imkoniyatlaridan samaraliroq foydalanishga yo`l ochadi. Bugungi kunda O`zbekiston ijtimoiy jarayonlar tarkibi va tizimini xarakterlovchi o`n ikkita stratifikasion tizimlar tipini ajratib ko`rsatish mumkin. Ular quyidagilar: - ijtimoiy-kasbiy tasnifga ko`ra tiplar; - qavm-sulolaviy asoslarga ko`ra tiplar; - madaniy-estetik darajalarga ko`ra tiplar; - yosh davrlariga ko`ra tiplar; - jinsiy tasnifga ko`ra tiplar; - etno - xududiy tiplar; - diniy - konfessional tiplar;

www.arxiv.uz - partiyaviy va e`tiqodiy farqlarga ko`ra tiplar; - uru І -qabilaviy tiplar; - muayyan manfaatlar doirasida uyushgan korporativ tiplar; - huquqbuzarlikka moyillikka ko`ra tiplar; - madaniy-ramziy intilishlarga, qiziqishlarga ko`ra aholi tiplari. O`zbekistondagi ijtimoiy stratifikasiya jarayonlarini o`rganishda konkret sosiologik tadqiqot metodlari, xususan, anketa, intervyu, test, hujjatlarni o`rganish usullariga real holatlar taqozasi asosida yondashiladi va ular orqali olingan birlamchi ma`lumotlar kontent-analiz usulida qayta ishlanadi. Shuningdek, tadqiqot davomida ilmiy-amaliy ekspedisiyalar uyushtirish, regionlarning baobro` kishilardan iborat ekspertlar guruxi fikrlarini to`plash, Davlat statistika qo`mitasi manbalaridan foydalanish ham ko`zda tutiladi. Jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalarni o`rganishning asosiy tamoyillari: - tadqiqot davomida ijtimoiy stratalarga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish, ularning ijtimoiy tarkib va tuzumdagi o`rni va mavqyeini hurmat qilish; - Stratalar ijtimoiy statikasi va dinamikasi jarayonlarini ilmiy baholashda tizimiy va yaxlit yondashish; - O`zbekistondagi ijtimoiy stratalarning milliy mentaliteti, regional - xududiy xususiyatlarini alohida e`tiborga olish; - Ijtimoiy stratalar tarkib topishiga sezilarli ta`sir o`tkazuvchi siyosiy - iqtisodiy, ijtimoiy, diniy-konfessional, mafkuraviy omillarni o`rganish; - Ijtimoiy stratalar tasnifini tuzishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish.

Похожие

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi