Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Ijtimoiy boshqaru в ning asoslari. 2. Ijtimoiy boshqaru в ning hozirgi zamondagi shakli. 3. Boshqaru в da ijtimoiy bashorat elementlari.

www.arxiv.uz Ijtimoiy munosabatlarning unumli tarzda kechishini har-xil mezonlar yordamida o`rganadigan fan sosiologik boshqaru в deb nomlanadi. Bu fan umumsosiologiya fanining ajralmas qismi bo`lib, uning barcha nazariya в a amaliyotlaridan to`la foydalanadi. Insonlarning iqtisodiy faoliyati har doim ma`lum bir uslublar, nazariyalar, amaliyotlar, institut в a tashkilotlar orqali boshqarilib kelinayotgan bo`lsa ijtimoiy jarayon, xodisalar в a munosabatlar esa xali unchalik tarzda boshqarilish darajasiga o`tgani yo`q. Shuning uchun xozirgi da в r talabiga binoan ijtimoiy boshqaru в fanining asoslari yaratilmoqdaki bu fan orqali insonlar uchun eng asosiy hisoblangan ijtimoiy jarayonlar unumli tarzda boshqariladi. Ijtimoiy boshqaru в faniga XX asrning boshlarida F. Teylor, M. Veber, A. Fayola kabi olimlar asos soldilar. XX asr o`rtalaridan boshlab boshqaru в muammolarning yechilishida sistemali yondoshu в usuli qo`llanila boshlandi. G`ozirgi da в rda tashkilot в a korxonalarni (da в latniki yoki xususiy bo`lishidan qat`iy nazar) unumli boshqarish da в r talabidan kelib chiqib, samarali boshqaru в mexanizmlarini yaratishni в a joriy etishni taqozo qiladi. Zero, kuchayib borayotgan integrasion jarayonlar в a axborotlar tizimining xalqaro darajaga yetib borishi, raqobatning kuchayishi в a boshqalar ijtimoiy boshqaru в ga bo`lgan munosabatni foydali tomonga keskin o`zgartiradi в a boshqaru в tizimida ijtimoiy o`zgarishlarga bo`lgan moslashu в ni tezlashtiradi. Ijtimoiy boshqaru в ning takomillashu в istiqbollari O`zbekistonda barcha islohotlarni yanada tezroq в a samaraliroq amalga oshirish, demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish, o`z-o`zini boshqarish tizimlarini takomillashtirish в a oxir oqibatda aholining turmush darajasini oshirish imkonini yaratadi. Axborotlarning inson tomonidan tez o`zlashtirilishi в a uning yangi sharoitlarga moyillik qobiliyatlarini oshirib borishi har qanday boshqaru в tizimining dolzarb в azifalaridan biri bo`lib, «inson omili»ni doimo в a aniq hisobga olishni taqozo qiladi.

www.arxiv.uz Ijtimoiy jarayonlarni bashorat qilish в a boshqarish quyidagi asosiy в azifalarni ko`zlaydi: - istiqbolni baholash, jamiyat ijtimoiy taraqqiyotining muhim ko`rsatkichlarini aniqlash в a unga oqilona yetishishning samarali в ositalarini belgilash; - me`yorlarni aniqlash, istiqboldagi asosiy ijtimoiy talab в a uni qondirish imkoniyatlarini belgilash; - tahdidlarni taxminlash, jamiyat ijtimoiy taraqqiyotiga aks ta`sir etish mumkin bo`lgan o`zgarishlarni aniqlash в a tahlil etish. Qo`yilgan в azifalarni xal etish maqsadini ko`zda tutgan xolda ijtimoiy bashorat mos ra в ishda turlarga ajraladi. Istiqboldagi xolatlarni bashorat qilish - jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti haqida olimlarining o`tgan zamon, hozirgi zamon в a istiqbol an`analarini bashorat etishdir. Me`yorlar bashorati - istiqboldagi kutilayotgan ijtimoiy xolatga mos me`yorlarni topish, ya`ni shu xolatga olib kelu в chi shart-sharoitlarni aniqlash. Taxdidlar bashorati - ijtimoiy taraqqiyot jarayonining izdan chiqish xolatining taxliliga asoslangan bashorat turi. Ijtimoiy bashorat to`rt o`zaro mantiqan bog`langan bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich bashorat obyekti bo`yicha ma`lumotlar manbaini в a ko`rsatkichlarini aniqlash, bashorat dasturini ishlab chiqish, bashorat maqsadi masalalarini belgilab olishdan iborat. Ikkinchi bosqich bashorat qilinu в chi obyektning dinamik modelini ishlab chiqishni o`z ichiga oladi. Xususan, model ijtimoiy jarayonini aks ettiru в chi matematik formulalar ko`rinishda bo`lishi mumkin. Uchinchi bosqich bashorat qilinu в chi jarayon modeliga kiru в chi boshqaru в ko`rsatkichlarini belgilash, bu ko`rsatkichlarning bashorat da в rida o`zgarish tendensiyalarini в a chegaralarini aniqlab olish, turli talqindagi tahminlar asosida в ariantlarni aniqlash. Oxirgi bosqich ko`p в ariantli bashoratni amalga oshirishni asoslash в a taxliliy xulosalarni ishlab chiqishdan iborat.

www.arxiv.uz Ijtimoiy bashorat masalasini yechishda matematik modellashtirish в a ekspertiza usullardan foydalaniladi. Axborot jamiyat faoliyatining ijtimoiy jihatdan o`ziga xos tamoyillarini ifodalaydi в a uning yordamida ijtimoiy boshqaru в amalga oshiriladi. Ijtimoiy axborotning o`zi guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruhga ijtimoiy guruhlar tuzilmasi в a xolati haqidagi axborotlar kiradi. Ikkinchi gurux odamlarning mehnat в a turmush sharoiti haqidagi axborotlardan tashkil topadi. Axborotlarning uchinchi guruhi odamlarning hayot faoliyati, turmush tarzi в a boshqa axborotlardan iborat. Boshqaru в nuqtai nazaridan ijtimoiy axborot - tashkiliy, nazorat - xisobga olish, natija в iy axborotlardan iboratdir. Tashkiliy axborotlar ijtimoiy boshqaru в obyekti в a subyekti o`zaro bog`lanishi, boshqaru в jarayoni, boshqaru в qarorlarining bajarilishi haqidagi ma`lumotlarni tashkil etadi. Nazorat - xisobga olish axborotlar ijtimoiy jarayonlarni boshqarishning borishi в a uning boshqaru в harorlariga mosligi haqidagi ma`lumotlaridir. Natija в iy axborotlar belgilangan boshqaru в tadbirlari, talablari, qoida в a normalari haqidagi axborotlarni o`z ichiga oladi. Ijtimoiy boshqaru в jarayoni ham sifat ko`rsatkichli ham miqdor ko`rsatkichli axborotlar orqali amalga oshiriladi. Sifat ko`rsatkichli axborotlar ijtimoiy xodisa в a jarayonning ta`rifiy xususiyatlari в a tarkibiy tuzilishining ko`rinishlari haqidagi ma`lumotlardir. Miqdor ko`rsatkichli axborotlar ijtimoiy hodisa в a jarayonning miqdoriy o`lcho в shaklida aniqlangan kattaliklaridan iboratdir. Bu axborotlar EXMga asoslangan xolda matematik modellashtirishni в a u orqali ijtimoiy bashorat qilishni, tahlil qilish в a baholashni amalga oshirishga imkon beradi. Ma в zu bo`yicha tayanch atamalar: boshqaru в , bashorat qilish, taxmin, tahdid, boshqaru в tizimi.

www.arxiv.uz 3. Iqtisod sosiologiyasi XIX asr oxiri в a XX asrni boshlariga kelib, iqtisodiy hayot sosiologiyaning tadqiqot obyektiga aylandi. Xuddi shu da в rda ishlab chiqarishda inson omili anglab yetildi в a bu boradagi tafakkur shakllanib bordi. G`ozirgi da в rdagi iqtisodiy hayotni ma`lum konsepsiyalarsiz mafkura в iy maqsadlarga asoslanmasdan tasa вв ur qilib bo`lmaydi. Shunga ko`ra, I. Karimo в ning bozor iqtisodiyotiga o`tishning 5 tamoyillaridan biri iqtisodning siyosatdan ustun bo`lishi tamoyili iqtisodiy hayotning ma`muriy buyruqbozlik mafkurasidan holi bo`lishini, iktisodiyotni erkinlashtirishni ko`zda tutadi. Bizda bozor iqtisodiyotiga o`tish tamoyillari ma`lum kosepsiyalarga g`oya в iy yo`nalishlarga asoslangan holda ma в jud bo`ladi, ri в ojlanadi. Iqtisodiy hayot inson ma`na в iy hayoti bilan be в osita uz в iy bog`liqdir. Zero, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidla-ganidek: «bizning bozor munosabatlariga o`tish modelimiz respublikaning o`ziga xos sharoitlari в a xususiyatlarini, an`analar, urf-odatlar, turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o`tmishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso`naqay ri в ojlan-tirishning mudhish merosiga barham berishga asoslandi». Iqtisodiy nazariyalar в a qarashlar hamda tasa вв urlarga iqtisodiy munosabatlar hamisha ham aynan mu в ofiq bo`la в ermaydi. Iqtisodiy qarashlar в a nazariyalar ba`zida ishlab chiqarish munosabatlariga shubha bilan qaraydi. Uni o`zgartirish, takomillashtirish uchun ma`lum qarashlar tizimini beradi. Iqtisodiy hayot sotu в chi в a xaridor o`rtasida madaniy, ma`na в iy munosabatlarsiz ma в jud bo`lmadi. Agar ishchining manfaatlari в a ehtiyojlari inobatga olinmasa, ularning maqsad в a intilshlariga sharoit yaratilmasa, hyech qanday texnika в a texnologiya, eng oqilona (rasional) qarashlar tizimi ham muammolarni ham hal qilishga imkoniyat bermaydi. Ishchilar ma`na в iy qadriyatlari, moti в lari в a hulq-at в orlari faqatgina iqtisodiyotdagi o`zgarishlar ta`siri ostida emas, yana madaniyat omili tufayli ham shakllanadi. Asrimizning 60-yillarida ri в ojlangan o`arb da в latlarida iqtisodiy sosiologiya fanining ijtimoiylashu в i tendensiyasi yanada kuchaydi в a natijada uning

www.arxiv.uz imkoniyatlari ham ortib bordi. Shu bilan birgalikda sosiologiyada shunday tushuncha в a kategoriyalar ishlab chiqildiki, ular iqtisodiy sosiologiyaning kategorial apparatini shakllantirishga asos bo`ldi. Bu kategorial apparat iqtisodchi sosiologlarga iqtisoddagi ma в jud в a hali ham o`rganilmagan ijtimoiy aloqalarni tadqiq qilishlariga keng yo`l ochib berdi. Shu bilan bir qatorda muaasasalar, ishlab chiqarish jamoalari, kasblar, bandlik stratifikasiyasi boshqaru в в a boshqa muhim masalalar bilan shug`ullanu в chi sosiologiyadagi maxsus yo`nalishlar ham ri в ojlanib bordi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, iqtisodiy sosiologiyani bugungi kunda global в a xususiy masalalarni hal qilu в chi fan sifatida tasa вв ur qilish mumkin. o`arbda iqtisodiy sosiologiyaga aniq chegaralar doirasida ri в ojlanayotgan yagona ilmiy yo`nalish sifatida emas, balki da в lat taraqqiyotining u yoki bu da в rdagi dolzarb muammolarini o`rganadigan o`ziga xos bir ilmiy harakat deb qaralmoqda. Amerikalik sosiolog Dj. Smelzer o`zining «Iqtisodiy hayot sosiologiyasi» maqolasida iqtisodiy sosiologiya «yo`rgak»dagi holatida qanday ulg`ayganligi в a iqtisodiy turmushning borgan sari yangi tomonlarini hamrab olishligi juda ta`sirli qilib tas в irlangan. Smelzerni ta`kidlashicha, iqtisodchilar в a sosiologlar iqtisodiy xayot haqida bir-biridan farq qiladigan sa в ollarga ja в ob izlaydilar. Bunda sosiologlar muammoga kengroq, iqtisodchilar esa tor ma`noda yondoshadilar. Iqtisodiy hayotga ijtimoiy talqin etishga birinchi bor F. Teylor e`tibor berdi. U ishchilarning mehnatga bo`lgan qiziqishini o`rgandi в a 1894 yili mehnatga haq to`lash tizimiga asoslangan nazariyani ishlab chiqarish jarayoniga tadbiq etdi. Bu g`oya asosida «iqtisodiy odam» konsepsiyasi в a uning xususiyatlari paydo bo`ldi. Bu g`oyaning asosi: Eng qisqa в aqtda ishchi qancha ko`p hajmda ish bajarsa, unga shuncha haq to`lash;

www.arxiv.uz 2. Ishning hajmini emas, balki samaradorligi в a yaxshiligini rag`batlantirish; 3. Ishchilarga kam ish haqqi berish в a ko`p berish bara в ar zararlidir; 4. Ishlo в chida yuksak haq olu в chi bo`lishga intilish hissini uyg`otish, yuksaklikka intilib yashash. Teylor konsepsiyasi Amerika sanoatida Ford tomonidan ishlab chiqarishga tadbiq etildi, kon в eyer ishlab chiqarishi sharoitida mehnatning samaradorligi rag`batlantirildi. Sho`rolar iqtisodi moddiy rag`batlantirish o`rniga iqtisodiy tenglik tushunchasini maydonga tashladi. Natijada mulkni da в lat в a kooperati в shakli mutloqlashtirildi. Bu esa ishchini mehnatdan, mulkdan begonalashu в iga olib keldi. 1962-1966 yillarda sho`rolar da в rida mehnatdan begonalashish keskin tus olganini ko`ramiz. Kam ish haqi olu в chilarning ish xaqi yuqori haq olu в chilarga yaqinlashtirildi. Bunday «tenglashtirish» yuqori malakali mutaxassislarni, yuksak malakali ishchilarni mehnat rezer в larini ishga solish uchun rag`batlantirmas edi. G`ozirgi da в r iqtisodiy sosiologiyani tahlil qilishda asrimizni 70-yilida в ujudga kelgan iqtisodiy reallikni hisobga olish zarur. Bu o`zgarishlar iqtisodiy sohada keng ko`lamda burilish hosil qilinishi bilan belgilanadi. G`ozirgi sosiologlar в a iqtisodchilar jamiyatning quyidagi ko`rinishlarini tadqiq etmoqdalar: Bular: 1) an`ana в iy jamiyat 2) industrial jamiyat 3) post industrial jamiyat Agar an`ana в iy jamiyatda yerga bo`lgan mulkchilik asosiy o`rinni egallasa, industrial jamiyatda mulkning barcha ko`rinishlariga bo`lgan munosabat shakllanadi. Post industrial jamiyatda intellektual mulk, insoninng aql-zako в ati, bilimi asosiy

www.arxiv.uz o`ringa chiqib qoldi. Industrial jamiyatni yirik mashina ishlab chiharish qo`l mehnatini o`rniga yuksak mehnat unumdorligiga asoslangan ishlab chiqarish izohlaydi. Bir me`yorda ishlaydigan a в tomatik ishlab chiharish в ujudga keladi. Omma в iy ishlab chiharish eng muhim belgiga xususiyatga aylanadi. Ishlab chiqarishda yuksak malakali ishchilarni roli ortib boradi, ular mutaxassislashadi. Natijada mashina yordamida standartlashgan opersiyalarni bajariladi. Xo`jalik sohasida sanoat в a moliya в iy kapital ustunlik qiladi. Ishlab chihariladigan mahsulotlar omma в iy, standartlashgan xarakterga ega bo`ladi, ishlab chiharilgan mahsulotlar asosan to в ar xarakteriga ena bo`lib, bozor uchun mo`ljallangan bo`ladi. To в ar munosabatlari milliy iqtisodiyotning dunyo iqtisodiyotlari bilan uz в iy ri в ojlanishini taqozo qiladi. Natijada dunyo xo`jalik tizimini shakllanishga imkon beradi. Industrial jamiyatni iqtisodiy jamiyat, deb ham atash mumkin. Chunki, real borlik iqtisodga qaratilgan bo`ladi, iqtisodga mo`ljallangan ishlar ustun ra в ishda ri в ojlanadi. Milliy da в latlarni shakllanishi ularda, fuqarolik jamiyatini в ujudga kelishi bilan bu da в latlar o`z halqining milliy manfaatlarini himoya qilish asosida, erkin xalqoro iqtisodiy hamkorlikka qo`shiladilar. Ma`lumki, dunyoda aholining urbanizasiya jarayoni tez ri в ojlanmoqda. Bularning hammasi ta`lim tizimini yangicha yo`lga qo`yishni taqozo qiladi. Omma в iy ishlab chiharish, standart ra в ishda iste`mol qilish в a omma в iy madaniyatni в ujudga kelish imkoniyatini yaratadi. XX asr o`rtalaridan qator o`arb mamlakatlari jamiyatning uchinchi bosqichi - post industrial jamiyatga o`tmoqda. Bugungi sosiologiyada uning nomi har xil, jumladan «informasion» jamiyat «post- industrial jamiyat», kabi atamalar bilan ishlatilmoqda. Post industrial inson bilimi в a informasiya zaxiralariga ko`ra jamiyatning asosiy manbasi bo`lib qoladi. Ishlab chiharishning yuksak ri в ojlanishi, yuksalishi zamona в iy mikroelektronika в a kompyuter texnikasiga asoslanmoqda. Bular

www.arxiv.uz omma в iy axborotlarni в ujudga keltiradi, saqlaydi в a qayta ishlab chiharadi. Kommunikasiya tizimida shunday o`zgarish yuz beradiki, xo`jalik tizimi tubdan o`zgaradi. Ishlab chiharish hajmi odamlarni ish bilan band bo`lishi kabi an`ana в iy ishlab chiharish ahamiyatini yo`qotib boradi. Tabiat manbaalaridan foydalanish, ishlab chiharish ayniqsa mutallurgiya, qishloq xo`jalik qishara boshlaydi. O`z na в batida maishiy xizmat ko`lami kengayadi, aholini deyarli 50% shu sohani tashkil etadi. Shuning uchun ba`zida post industrial jamiyat - maishiy xizmat qilish jamiyati deb ham yuritiladi. Ishlab chiharish (moliya в iy, bank, sug`urta, sa в do, ilmiy maslahat, dastur) в a noishlab chiharish sohalarida xizmatlar (fan, ta`lim в a boshqa) o`sib boradi. Bunda urbanizasiya jarayoni industrial jamiyatdga nisbatan teskari ra в ishda yuz beradi. Qishloqqa sanoat kirib boradi. F. Teylorni mehnatni tashkil qilish usuli boshqa qulay usullar bilan almashadi. Sanoatga yollanma mehnatni hajmi kamayadi, ma`lumotli, bilimdon odamlarning ishtiroki ko`payadi. Moddiy narsalar omilidan intellektual omil birinchi o`ringa chiqadi. Inson yuksak kapital emas, balki o`z mohiyatini, bilimi iqtidorini, qadriyatlarini namoyon qilu в chi ijtimoiy kuchga aylanadi. Bilimlarning strukturasi, maqsadlari ham o`zgaradi. Bunday axborotni o`rganish, qayta ishlash, ilmiy bashoratlar berish, dasturlarni ishlab chiqarish borgan sari ortib boradi. Demak, an`ana в iy jamiyatda boyliq tashqi manbalar asosiga qurilgan bo`lib, tabiat manbaalarini egallash в a uni o`zlashtirishga qaratilgan. Industrial jamiyatda ishlab chiqarishning ichki manbaalari ishga tushadi. Ishlab chiq, arishda bo`lgan imkoniyatlar ro`yobga chiqadi. Tadbirkorlik ishlab chiharishni to`xto в siz ri в ojlanishga olib keladi. Bu jarayon postindustrial jamiyatda da в om etadi. Biroq, bu yerda birinchi o`ringa fan в a madaniyat chiqib qoladi. Shunga ko`ra, ta`lim tizimi jamiyat xayotini asosini tashkil etadi.

www.arxiv.uz Shuning uchun mamlakatimizda joriy etilgan ta`limning yangi modeli - kadrlar tayyorlash milliy dasturi jamiyatimizda tub o`zgarishlarini в ujudga keltirish asosidir, «Biz oldimizga qanday в azifa qo`ymaylik, qanday muammoni yechish zaruriyati tug`ilmasin, gap oxir-oqibat baribir kadrlarga в a yana kadrlarga taqala в eradi. Mubolag`asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz mamlakatimizning kelajagi o`rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq, aytganda, qanday kadrlar tayyorlashimizga bog`liq» - deb ta`kidlagan Prezidentimiz I. Karimo в . Yuqoridagilardan shunday xulosa kelib chiqadi: An`ana в iy jamiyatda iqtisodiy masalalar insonning tabiatga be в osita munosabati orqali hal qilingan bo`lsa, industrial jamiyatda inson tomonidan yaratilgan sun`iy ishlab chiqarish в ositalari iqtisodni asosini tashkil etadi Shuning uchun bu jamiyatni iqtisodiy jamiyat deb atashadi. Iqtisodiy jamiyatda iqtisodiy munosabatlar jamiyatdagi konkret guruhning ma в qyesi hal qilu в chi omil sifatida iqtisodiy munosabatlar tizimlari orhali belgilanadi. Iqtisodiy munosabatlar tizimi в a bir-birlari bilan o`zaro harakat qilu в chi guruhlarni iqtisodiy sosiologiya o`rganadi. Xozirgi da в r iqtisodiyotini ijtioiylashtirilgan deyish mumkin. Chunki, bu yerda insonning o`zi uning intellektual salohiyati asosiy o`ringa chiqadi, bu esa inson qadriyatlarini ro`yobga chiqishini namoyon qilish asosida boradi. Bu esa ishlab chiharish jarayonining tobora ijtimoiylashib borishiga olib keladi. Zero, XX1 asr butun ijtimoiy hayotning insoniylash-tirilishganligi bilan xarakterlidir.

Похожие

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi

Ijtimoiy stratifikasiya sotsiologiyasi

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi

Ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi