Turkiston hududida vujudga kelgan dastlabki geosiy bilimlar va harakatlar - Политология - Рефераты

Turkiston hududida vujudga kelgan dastlabki geosiy bilimlar va harakatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

T urkiston hududida vujudga kelgan dastlabki geosiy bilimlar va harakatlar Reja: 1. O‘zbekiston hududidagi qadimiy davlatlar. Sharq va G‘arb o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar. 2. Farobiyning “Fozil odamlar shahri” asari. geosiyosiy bilimlar rivojida “Temur tuzuklari” asari. 3. Shayboniyl ar davlatining tashkil topishi. 4. Xalqaro munosabatlar tizimida Xuroson muammosi xususida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishadi.

O‘zbekiston hududidagi qadimiy davlatlar. Sharq va G‘arb o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar. Tarixni bilish, undan to‘g‘ri va xolis xulosalar chiqara olish inson ma’naviy kamoloti uchun nixoyatda muhim. Tapix buyuk muallim, o‘tmishdan saboq beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davr falsafasi haqida borar ekan, bu masala yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar «Bizga ming yillar qa’rida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, bugunning gapidan gapiring?", «O‘tmish qa’ridan tashbex izlagandan ko‘ra, bugungi muammolar ustida bosh qotirgan ma’qul emasmi?» degan xayollarga borish mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga o‘xshaydi. Ammo bir narsa aniq: o‘tmishni bilmasdan turib, kelajakni to‘g‘ri tasavvur etish mumkin emas. Zero, o‘tmishsiz kelajak yo‘q. SHu ma’noda, biz falsafa tarixini azbaroyi o‘tmishga qiziqqanimiz uchun o‘rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ro‘y bergan xilma- xil voqea va hodisalarning falsafiy fikr va ongida qanday aks etgani, ularni qanday g‘oyalarning tugilishiga sabab bo‘lgani, qaysi ta’limotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta’sir ko‘rsatgani, qaysi mafkura odamzodni ko‘proq rivojlanish yoki tanazzul tomon yetaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun o‘rganamiz. Tarixni o‘rganmoq va undan saboq olmoq har bir inson uchun zarurdir. Bu falsafa bilan shug‘ullanayotgan mutaxassis uchun ham, uni o‘rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz to‘g‘ri tushunib bo‘lmagani kabi, falsafani ham tarixsiz to‘g‘ri anglab bo‘lmaydi. SHularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta’limotlar haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Zardushtiylik ta’limoti. Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo‘lgan davr mahsuli bo‘lgan diniy-falsafiy ta’limotlardan bin zardushtiylikdir. Bu ta’limotga Zardusht asos solgan bo‘lib, SHarq va G‘arbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko‘ra, Zardusht eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanli haqida aniq bir to‘xtamga kelingani yo‘q.

U o‘zini payg‘anbar deb e’lon qilgan. Lekin uning payg‘anbarligi iloxiy asosga ega emas. Ya’ni bu haqikat iloxiy kitoblarda o‘z tasdig‘ini topmagan. Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, bu ta’limot Vatanimiz xududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo‘lgan. U o‘z davrida xalqni ezgulik va adolat g‘oyalariga da’vat etish, hayotbaxsh an’analarni shakllantirish, dehqonchilik va shahar madaniyatini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, uning g‘oyalari bilan bog‘liq qadriyatlar bugungi kungacha yashab kelmoqda va xalqimiz turmush tarzining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilashda o‘lkan himmat kasb etmoqda. Zardushtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. Unda qadimgi xalklarning dunyo to‘g‘risidagi tasavvurlari, o‘ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari yaxshilik va yomonlik, yorug‘lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va o‘lim borasidagi qarashlar o‘z ifodasini toptan. «Avesto»da, shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma’lumotlar ham berilgan. Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr istilosi va Grek-Baktriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim o‘rin tutgan. Manbaalarda Aleksandr qo‘shini mahalliy xalqlarning qattiq, qarshiligiga uchragani, u «Avesto»ning ko‘pgina qismini yondirib yuborgani haqida ma’lumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o‘qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni yoqish to‘g‘risida ko‘rsatma bergan, degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu tarixiy haqikatni, garchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo‘lsa-da, xaspushlashga o‘rinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o‘z zamonida fanlarning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga ko‘targan, buyuk donishmand sifatida yetti iqlimda tan olinga Arastudan 20 yil mobaynida muttasil ta’lim olgan edi. Binobarin, Filippning o‘g‘li Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan bir kimsa deb ta’riflash tori, haqiqatiga to‘g‘ri kelmaydi.

To‘g‘ri, u «Avesto»ni o‘tda qo‘ydirgan bo‘lishi mumkin. Lekin buni kitobning qadrini tushunmagani uchunmas, balki yerli xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod qo‘ygan milliy, g‘oyalar timsoli bo‘lgan va o‘z saltanatiga qarshi muttasil qurish olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini, nazarda to‘tib, shu ishni amalga oshirgan. Qolaversa, o‘zini dunyodagi eng rivojlangan xudud madaniyatini jahonga yoyish uchun, mas’ul deb bilgan, to‘g‘rirog‘i, o‘sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashxur jahongir uchun zabt etilgan xalqning «Avesto»dek buyuk kitobi bo‘lishi kutilmagan xol edi. U, yuqorida ta’kidlanganidek, maskur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o‘zlikni anglash, binobarin, kuch-kudrat manbaai bo‘lib qolaverishini nixoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, yaxudiylarning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo‘q qilishi, «Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi nushalarini ko‘ydirib yuborgani yuqoridagi misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi. Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zo‘rlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo‘lsa, keyingi asosiy faoliyati millatni o‘z tarixi va an’analaridan uzib qo‘yish, madaniy merosini talon taroj qilish, uning ma’naviyatini yo‘qotishdan iborat bo‘ladi Tarixning bu achchiq sabog‘i mustamlakadan ozod bo‘lgan, o‘z mustaqilligini saqlab kolish va mustahkamlashga intiladigan hech qanday xalq, taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo‘lib xizmat qiladi. XVI-XIX asrlarda vujudga kelgan geosiyosiy bilimlar va harakatlar Xonlikning tashkil topishi: Shayboniyxon halok bo‘lgach, uning o‘rniga amakisi Ko‘chkinchixon taxtga o‘tirdi. Ko‘chkinchixondan so‘ng taxtga o‘g‘li Abu Said (1530-1533) o‘tirdi. Undan keyin esa hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullaxon (1533-1540) qo‘liga o‘tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirtirdi. Ubaydullaxon Buxoroga ota-meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton Ubaydullaxonning otasiga bergan edi.

Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnnhrda tashkil etgan davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi. Turkiston XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan bosib olindi va mustamlakaga aylantirildi. Bu mustamlakachilik mohiyatini Turkiston o‘lkasi general-gubernatorlaridan biri A.N. Kuropatkinning o‘z kundaliklarida, biz Turkiston xalqlarini yarim asr mobaynida jahon madaniyati va tsvilizatsiyasidan chetda tutib turdik, degan so‘zlari yaqqol anglatadi. Lekin, ayni paytda, rus taraqqiyparvar ziyolilari orqali rus va jahon ilm-fani va madaniyati ham chor ma’muriyati to‘siqlari orasidan sizib kirar edi. SHu ijobiy ta’sir asta-sekinlik bilan mazlum Turkistonda yangi Uyg‘onish davrini boshlab berdi. Mahalliy ziyolilar orasida o‘z xalqini ozod ko‘rishga va jahonning boshqa millatlari bilan tenglasha oladigan darajaga olib chiqishga intilish natijasida bu Uyg‘onish Ovro‘pa ma’rifatchiligiga nisbatan juda shiddatkor hamda miqyosli bo‘ldi. SHuningdek, o‘rta asrlar o‘rtaga tashlagan ma’rifatparvarlik g‘oyalari uchun ham endilikda amaliy shakllarda yangicha- ma’rifatchilik tarzida namoyon bo‘lish imkoniyati yaratildi. Zero o‘sha g‘oyalarni yangilangan shakllarda amalga oshira oladigan faoliyatli ziyolilar vujudga kelgan edi. Ularni keyinchalik jadidlar deb atay boshladilar. Ma’rifatchilik asosan uch soha orqali tezkor tarzda taraqqiy topib bordi. Bular - maorif (yangicha maktablar ochish, ta’lim usulini yangilash), san’at (badiiy adabiyot, teatr) va matbuot. Pirovard maqsad millatni, bir tomondan, ilmli- ma’rifatli qilish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, uning axloqiy darajasini yuksaltirish va ana shu ikki jihatning uyg‘unlashuvi natijasida o‘zligini, o‘z qadrini anglagan bilimli shaxsni voyaga yetkkazish edi. Turkiston ma’rifatchilari tomonidan ana shu maqsadni amalga oshirish yo‘lida katta ishlar qilindi. Turkiston ma’rifatchiligining dastlabki bosqichlarida axloqiy g‘oyalar asosan badiiy va didaktik shakllarda o‘z aksini topdi. SHu jihatdan o‘zbek, va tojik xalqlarining mutafakkirlari Ahmad Donishning (1827-1897) «Navodir ul-vaqoe» asari diqqatga sazovor.

Ahmad Donish o‘z asarlarida Buxoro amirligi davlat tuzumini Rossiya davlat tuzumi bilan solishtirib, uni isloh qilish lozimligini ta’kidlaydi. Ayni paytda, an’anaviy axloqiy tushunchalar bilan fikr yuritar ekan, u adolatni ham podsho- hukmdor shaxsiga, ham davlat tizimiga xos fazilat sifatida olib qaraydi. Agar hukmdor adolatli siyosat yurgizsa, mamlakat hayotining hamma sohasi uchun adolatni mezon qilib olsa, san’atning gullab yashnashiga yo‘l ochib bersa - xalq hayoti farovon bo‘ladi, fazilatlar kuchayib, illatlar zaiflashadi. U, hukmdor donishmandlik fazilatiga albatta ega bo‘lishi lozim, davlatning mohiyatini aql belgilaydi, degan xulosaga keladi: oqilona boshqarilgan mamlakat aholisigina ma’rifatli va yuksak axloq egalari bo‘la oladi. SHuningdek, Ahmad Donish o‘z davridagi johillik, riyokorlik, poraxo‘rlik singari illatlar jamiyatni tanazzulga olib borishini ta’kidlar ekan, din peshvolarining noto‘g‘ri yo‘lga kirib ketganini, shayxlarning yolg‘onchiligini, ulamolarning poraxo‘rligini fosh qiladi. Qoraqalpoq xalqining buyuk mumtoz shoiri Berdaq (1827-1900) she’rlarida ham o‘sha davr axloqiy muhiti o‘z aksini topadi; u ham din peshvolarining o‘zi oxiratga ishonmasliklarini, tovlamachilik, ochko‘zlik, tekinxo‘rlik illatlariga mubtalo bo‘lganliklarini va bu bilan islom ildiziga bolta urayotganliklarini qattiq tanqid ostiga oladi. Buyuk o‘zbek mumtoz shoirlari Furqat (1858-1909), Muqimiy (1859-1903), Dilshod-Barno (1800 1906) asarlaridagi axloqiy muammolar taraqqiyparvarlik g‘oyalari bilan chambarchas bog‘lanib ketadi. CHunonchi, Furqat «Ilm hosiyati», «Gimnaziya», «Tarjimai hol» kabi asarlarida ma’rifatli bo‘lish yuksak axloq egasiga xos xislat ekanini, lekin, nodonlik oxir-oqibat turli xulqiy notavonlikka olib kelishini ta’kidlaydi. Muqimiyning hajviy asarlarida esa o‘sha davrda avj olgan firibgarliklar, amaldorlarning noinsofligi, adolatsizligi qattiq tanqid qilinadi. SHoirning «Voqeai Viktor», «Voqeai ko‘r Ashurboy hoji», «Tanobchilar», «To‘y» singari asarlari Turkiston xalqlari oyog‘idan tobora tubanlikka tortayotgai illatlarni ayovsiz fosh etadi.

O‘sha davrdagi boylarning nafsdan boshqa narsani bilmasliklarini, fahshu maishatga yuztuban ketganliklarini, chor atrofda adolatsizlik hukmronlik qilayotganining alam bilan yozadi. Turkiston xalqlarining axloqiy yuksaklik va ma’rifat vositasida milliy o‘zligini anglash darajasiga ko‘tarishda qozoq xalqining buyuk farzandi Abay (1845-1908) axloqiy qarashlarining ahamiyati katta. Abay she’rlarida, shuningdek, «Iskandar», «Mas’ud» dostonlarida ezgulik, adolat, mardlik shijoat singari fazilatlar o‘rnini illatlar egallab borayotganidan, xalqning yaxshilik bilan yomonlikni farqlay olmaydigan darajaga tushib qolganidan faryod chekadi: «Xulqi ketgan», «fe’li buzilgan», «aldamchi», «suq«, «ochko‘z» singari, sirtdan qaraganda o‘z xalqiga nisbatan beshafqatlarcha, xatto haqorat darajasiga ko‘tarilgan bu so‘z va iboralar aslini olganda, millatni jondan ortiq sevgan buyuk shoir qalbining alamli yig‘isidir. Turkiston ma’rifatparvarlarining yana bir yirik namoyandasi Dilshod Barnoning shogirdi Anbar otindir (1870). Uning axloqiy qarashlari lirik-falsafiy she’rlarida va «Qarolar falsafasi» (1898) risolasida o‘z aksini topgan. Anbar otin ham inson axloqiy darajasini aql, ilm-ma’rifat bilan bog‘laydi va ijtimoiy taraqqiyotga aqliy hamda axloqiy yuksaklik orqali erishish mumkin, degan aqidaga amal qiladi. Uning asarlarida axloqsizlik botqog‘iga botib borayotgan jamiyatga nafratni, shariat va tariqat namoyandalari aynib ketganligi, boylardan insof ko‘tarilganligi haqidagi fikrlar mardona ilgari suriladi. «Muqimiyga», «Mingboshi kal Omil hajvi», «Olimjon hoji ta’rifi» kabi she’rlarida ana shu yo‘nalishni ko‘rish mumkin. Tanqidiy-badiiy shakldagi bu yo‘nalish «Qarolar falsafasi» risolasida falsafiy-tahliliy shakl kasb etadi.

Sh ayboniyxon tomonidan o‘tkazilgan islohotlar: B irinchidan. Boshqaruvda suyurg‘ol tizimini joriy qildi. Hirot- Jonvafobiyga, Hisor-Maxdi va Hamza sultonlarga, Marv- Qo‘bizga, Balx- Sultonshohga, Qunduz- Ahmadga, Toshkentga- Suyunho‘jaga, Turkiston- Ko‘chkunchixonga, Buxoro- Maxmud Sultonga, Samarqand va Kesh - Muhammad Temur Sultonga berildi. I kkinchidan. Er-suv qayta taqsimlandi. Ko‘chmanchi zodagonlar egalari tashlab ketgan erlarni o‘zlariniki qilib olishdi. U chinchidan. Ijtimoiy hayotni tartibga soluvchi islohotlar o‘tkazildi. T o‘rtinchidan. Soliqlar qayta ko‘rib chiqildi. 1507 yilda pul islohoti o‘tkazildi. 5,2 gramm bo‘lgan kumush tangalar muomalaga chiqarildi. Shuningdek Ko‘chkunchixon, Ubaydullaxon va Abdullaxonlar ham pul islohoti o‘tkazgan. B eshinchidan. Ta’lim islohoti o‘tkazildi. Chunki amaldorlar guruhini vujudga keltirish va ularni jamiyatning asosiy tanchiga aylantirish zarurati sabab bo‘ldi. Ko‘p bosqichli ta’lim tizimi tashkil etildi. Uning quyi bosqichi ikki yillik maktab bo‘lib 6 yoshdan bolani olgan. Madrasa ta’limi uch bosqichdan iborat bo‘lib, har bir bosqichi 8 yil edi. O‘qish 21 yil davom etar edi.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet.

Похожие

“Katta o‘yin” kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati

Manfaat guruhlari va ijtimoiy siyosiy harakatlar

Siyosiy fikrning vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi

Markaziy Osiyo regionidagi geosiyosiy jarayonlar. yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlash muammolari

Geosiyosat asoslari tushunchasi predmeti ob’ekti va manbalari