Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик - Политология - Рефераты

Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB

Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик Режа: 1. Сиёсий хокимият, уни амалга ошириш механизми. Легитимлик тушунчаси 2. Ўзбекистонда шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштириш 3. Сиёсий партияларнинг келиб чиқиши, вазифалари ва турлари. Партиявий тизимлар 4. Ўзбекистонда сиёсий партиялар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари

Сиёсатшунослик категориялари орасида марказий ўринни эгалловчи хокимият тушунчаси жамият ва сиёсатнинг негизларидан биридир. Хокимият бой ва хилма-хил шаклларда, даражаларда намоён бўладиган ижтимоий ходиса бўлиб, у одамларнинг барқарор уюшмалари: оилада, ишлаб чщаришда, турли ташкилот ва муассасаларда, Шунингдек, давлатда мавжуд. Хокимиятнинг энг асосий ва ўзига хос кўринишларидан бири — сиёсий хокимиятдир. Сиёсий хокимият — сиёсат субъектларининг сиёсатда ифодаланган иродасини турли йўллар, усуллар ва воситалар ёрдамида амалга ошириш фаолиятининг ўзига хос шаклидир. У жамият хаётида алохида ўринни эгаллайди. Бу шу билан белгиланадики, сиёсий хокимият жамият ва давлат хаётини бир бутунлигича ва яхлитлигича қамраб олади, уни йўналтиради хамда тартибга солади, хокимиятнинг бошқа кўринишларини бирлаштиради, уларни халқ манфаатларига бўйсундиради. Жамият хаётини сиёсий хокимиятсиз тасаввур этиб бўлмайди. Чунки усиз жамиятда тартибсизлик, бош-бошдоқлик, ўзбошимчалик бошланади. Шунинг учун хам сиёсий хокимиятнинг асосий мақсади — жамият ва давлат хаётини тартибга солиш хамда бошқаришдир. Демак, сиёсий хокимият у ёки бу восита: обрў, хуқуқ„ зўрлик ёрдамида ўз иродасини амалга ошириш, жамият хулқ-атворига белгиловчи таьсир кўрсатишнинг усул ва имконият-ларидир. Сиёсий хокимият бир қатор белгиларга эга бўлиб, уларнинг асосийлари қуйидагилардир: — легаллиги, яъни давлат миқёсида ошкора, очик равишда куч ишлата олиши; — қарорларининг хар қандай бошқа хокимиятучун мажбурийлиги, истаган ижтимоий жараёнларга таъсир кў рсата олиши. Сиёсий хокимиятнинг қ удратли корпорациялар, ОАВ ва бошқа муассасаларнинг таъсирини, агар бу таъсир қонунга зид бўлса, чеклаши ёки уларни умуман т уг атиши мумкинлиги; — оммавийлиги, яъни умумийлиги ва шахссизлиги. Бунинг маъноси шуки, сиёсий хокимият кичи к, контакт гурух л арда бўладиган шахсий хокимиятдан фарқли улароқ, хуқуқ ёрдамида барча фуқароларга бутун жамият номидан мурожаат қила олади; — бир марказлилиги, яъни қарорлар қабул қилишда моноцентрик, ягона марказнинг мавжудлиги. Бозор иқтисодиётига асосланган демократик жамиятда иқтисодий, ижтимоий ва маданий-ахборот хокимиятлари полицентрик, яъни кўп марказлидир. Бунда кўплаб мустақил мулкдорлар, ОАВ, ижтимоий фондлар ва бошқалар мавжуд бўлади;

— сиёсий хокимият имкониятларининг (ресурслари) хилма- хиллиги. Кенг маънода хокимият имкониятлари индивид ёки гурух бошқаларга таъсир этиш учун фойдаланадиган барча нарсани англатади. Тор маънода эса субъектнинг хокимият объектига таъсир этишини таъмин-лашда қўлланиладиган барча воситалар тушунилади. „Ижтимоий айирбошлаш" назариясига ( П .Блоу ва бошқа лар) кўра хокимият асосида ноёб имкониятларнинг тенгсиз тақсимоти ётади. Имкониятларга эга б ў лмаган шахслар уларни бунга эга бўлган кишиларнинг фармойишларини (буйру қл арини) бажаришга алмаштиришдан оладилар. Бу билан айримлар бош қ аларга боғлиқ холга тушиб қо ладилар, уларга б ў йсунад ил ар. Сиёсий хокимият ўз фаолиятида нафақат мажбурловчи, балки иқтисодий, маданий-ахборот имкониятлари каби хокимият манбаларидан хам фойдаланади. Жумладан: иқтисодий имкониятлар — ижтимоий ва шахсий ишлаб чикариш учун зарур бўлган моддий неъматлар, уларнинг умумий эквиваленти бўлган пул, техника, унумдор ерлар, фойдали қазилмалар устидан назорат қилиш, турли-туман моддий бойликларга эгалик қилишни англатади. Жамият тараққиётининг нисбатан тинч даврларида хокимиятнинг бу имкониятлари унинг бошқа имкониятларига нисбатан устуворлик касб этади. Сабаби, иқтисодий назорат — бу инсон хаётининг бирор сохасини шунчаки назорат килиш эмас, балки жамиятнинг барча мақсадларига эришиш воситалари устидан назорат қилишдир. Ижтимоий имкониятлар — ижтимоий зинапоядаги ўринлар, ваколатлар, даражалар, лавозимлар, имтиёзларни тақсимлаш қобилиятини англатади. Албатта, бу тақсимотда иқтисодий имкониятларнинг хам муайян таъсири бор Масалан, даромад ёки бойлик иқтисодий имкониятлар бўлишига қарамай, ижтимоий мақомни (статус) хам тавсифлайди. Бироқ, ижтимоий имкониятлар амал, обрў-эътибор, маълумот, тиббий хизмат, ижтимоий таъминот каби кўрсаткичларни хам ўз ичига олади. Жамоатчилик фикри хокимияти (ижтимоий хокимият) демократик сиёсий тизимда катта роль ў йнайди. Шунинг учун хозирги замон ривожланган давлатлари кучли ижтимоий имкониятларга эгадирлар. Улар бундай имкониятлар ёрдамида ахоли кенг қатламларининг ижтимоий ахволини яхшилашга сезиларли таъсир кўрсата оладилар. Маданий ахборот (информаци он ) имкониятлар и — билим ва ахборотлар, уларни олиш ва тар қ атиш воситалари: фан ва таълим муассасалари, ОАВ ва бошқалардир. Хозирги кунда ил ғ ор мамлакатларда маънавий таъсир этишнинг барча кўринишлари орасида илмий ахборот имкониятлари биринчи ўринга чиқмоқда. Билимдан хокимият қарорларини тайёрлашда, кишиларнинг онгига бевосита таъсир этищда кенг

фойдаланилмоқда. Бундай таъсир ижтимоийлашув муассасалари (таълим, ОАВ) орқали амалга оширилмоқда. Мажбурлаш (куч ишлатиш) имкониятлари — қурол, жисмоний мажбурлаш ва бунинг учун махсус тайёрланган кишилар институтларидир. Давлатда унинг негизини армия, хуқуқни мухофаза қилувчи идоралар, уларнинг имкониятлари ташкил этади. Шу нарса диққатга сазоворки, хозирги замонга хос сиёсатнинг демократлашуви жараёнида анъанавий куч ва бойлик ўзининт илгариги таъсирини йўқотмоқда. Демографик имкониятлар — бу одамлар. Чунки улар орқали иқтисодий, сиёсий, маданий-ахборот имкониятлари ишлаб чиқилади. Хокимият турлари юқорида қайд этилган имкониятлардан келиб чиққан холда туркумланади. Бошқача айтганда, сиёсий хокимият жамиятда якка холда эмас, балки хокимиятнинг қуйидаги турларига таянган холда харакат қилади: — иқтисодий хокимият иқтисодий имкониятлар устидан назоратни, турли моддий неъматларга эгаликни; — ижтимоий хокимият ижтимоий зинапоядаги мавқе (мақом, амал, имтиёзлар)ни; — маданий ахборот хокимияти билимлар, ахборотлар ва уларни тарқатиш воситалари ёрдамида кишилар устидан хукмронлик қилишни; — мажбурлаш хокимияти эса жисмоний куч ишлатиш ёки қўллаш тахдиди асосида одамларни назорат қилишни билдиради. Хокимият турлари юқорида қайд этилганлар билан чекланмайди. У субъектига кўра — давлат, партия, касаба уюшмаси, армия, оила ва бошқалар хокимиятига; қандай функцияларни бажаришига кўра — қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятига; хокимият субъекти ва объекти ўзаро харакатининг услубига кўра — демократик, авторитар ва тоталитар хокимиятларга хам бўлинади. Шунингдек, хокимият тарқалиш кенглиги бўйича — халқаро ташкилотларга; макродаражада — давлатнинг марказий органларига; мезодаражада (ўрта даражада) — вилоят, туман ташкилотларига; микродаражада — бошлағич ташкилотлар хокимиятларига ажралади. Сиёсий хокимият хокимиятнинг бошқа турларидан қуйидаги асосий хусусиятлари билан фарқ қилади. 1. Суверенитет — хокимиятнинг мустақиллиги ва б ў линмаслигидир. Масалан, мамлакатда коалицион хукумат ва кўп партияли парламент бўлган тақдирда хам сиёсий х окимият турли сиёсий кучларнинг келишилган сиёсати орқали амалга оширилади.

2. Ирода — муайян сиёсий мақсад ва дастурнинг мавжудлиги ва уни амалга оширишга қаратилган тайёргарлик. 3. Авторитет — сиёсий хокимият субъектининг ижти моий хаётнинг барча жабхаларидаги таъсирининт мамлакат ва унинг ташқарисидаги умум эътирофи. 4. Мажбурлаш — ўз иродасини жисмоний куч ишлатиб бўлса-да амалга ошириш. (Бу хусусиятни диктатура билан айнанлаштирмаслик керак.) Сиёсий хокимият юқорида қайд этилган хусусиятларга тўла эга бўлсагина, у сиёсий хокимият мақомига эга бўлади. Шундай қилиб, сиёсий хокимиятнинг мақсади жамият ва давлат хаётини тартибга солиш хамда бошқаришдир. Бироқ, сиёсий хокимият томонидан амалга ошириладиган тартибга солиш ва бошқариш фуқаролар эркинлигини, қонун устуворлигини хам таъминлаши зарур. Шу боис, демократик давлатда хокимиятни ташкил этишнинг негизи, сиёсий-хуқуқий, Конституциявий принцип сифатида хокимиятлар бўлиниши тамойилига риоя қилиниши лозим. Зеро, А. Гамильтон айтганидек, „Одамлар хокимиятни яхши|кўрадилар, хокимиятни кўпчиликка беринг, улар озчиликни эза бошлайдилар, хокимиятни озчиликка беринг, улар кўпчиликни эза бошлайдилар. Шунинг учун хам хокимият улар ўртасида тенг бўлиниши ва шундай бўлиниши керакки, токи хар икки томон ўзини бошқасидан химоя қила олсин". Хокимиятлар бўлиниши тамойилини назарий жихатдан асослаб берган мутафаккирлар Джон Локк ва Шарл Луи Монтескьелар қайд этганидек, бунинг учун давлат хокимияти қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд хокимиятига бўлиниши керак. Хокимиятни суиистеъмол қилиш имконияти бўлмаслиги учун шундай тартиб ўрнатилиши керакки, унда турли хокимиятлар ўзаро бир-бирини тутиб туришлари керак. Хокимиятлар бўлиниши тамойилининг қоидалари 1787 йилги АҚШ Конституциясида, кейинчалик франсузлар қабул қилган „Инсон ва фуқаро хуқуқлари декларацияси"да, бугунги демократик давлатлар, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида хам акс этган. Сиёсий хокимият яхлит ва бир бутун ижтимоий ходиса бўлиб, субъект ва объект унинг таркибий кдемлари хисобланади. Субъект —хокимиятнинг фаол йўналтирувчи қисми. У алохида инсон, ижтимоий гурух, кишиларнинг бирлиги, масалан, халқ ёки хатто БМТга бирлашган жахон хамжамияти, давлат институтлари ва сиёсий партиялар бўлиши мумкин.

Хокимият субъектлари кўп поғоналидир. Масалан: 1) индивидлар ва ижтимоий гурухлар — бошланғич пoғoнадаги субъектлар; 2) сиёсий ташкилотлар — ўрта поғонадаги субъектлар; 3) сиёсий элита ва лидерлар — юқори поғонадаги субъектлар. Бироқ хар қандай инсон хокимиятнинг субъекти б ў лавермайди. Аввало, х о кимликка нисбатан хохиш-истак зарур. Кўпчилик кишилар хокимиятга эгалик қилишдан рухий қо ни қ иш хис этмайдилар. Агар хокимият турли имтиёзларни олиш учун кенг имкониятлар очиб бермаганида эди, умуман рахбарлик лавозимларидан ва улар билан боғлиқ, бўлган масъулиятдан кўплар ўзларини олиб қо чган б ў лур эдилар. Улар учун хокимиятга интилиш инструментал характерга эга, яъни, бошқа бир ма қс адларга эришиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Объект — хокимиятнинг иккинчи мухим элементи. Чунки хокимият объектнинг тобелигисиз мавжуд б ў ла олмайди. Агар бундай тобелик б ў лмаса, субъект хукмдорлик иродасига ва хатто мажбур қилишнинг кучли воситаларига эга бўлишига қарамасдан, хокимият хам б ў лмайди. Шунинг учун хам объект хокимият субъекти қарорларининг бевосита бажарувчиси бўлиб, усиз хокимиятни тасаввур қилиб б ў лмайди. Объектга индивид, ижтимоий гурух, с инф, жа-мият киради. Назардан соқит қилмаслик керакки, жамиятда, сиёсий хокимият таркибида кишиларнинг субъект ва объект, бошлиқ ва ижрочига б ў линиши нисбий ва ўзгарувчандир. Айрим муносабатда шахс бошлиқ бўлиб, бошқасида — ижрочи бўлиб чиқиши, вақти-вақти билан индивидлар ролларини алмаштиришлари хам мумкин. Хуллас, хокимият объектининг сифати, фаоллиги жамиятнинг сиёсий маданияти билан белгиланади. Бу маданият қанчалик юқори бўлса, мустабид тузумга эхтиёж шунчалик кам бўлади. Сиёсий хокимиятни амалга ошириш механизми мураккаб жараён бўлиб, у тўрт таркибий қисм рахбарлик, бошқа риш, ташкилотчилик ва назоратни ўз ичига қамраб олади. Рахбарлик — жамият хаётидаги принципиал ахамиятли қарорларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш, қарорларнинг мақсади, вазифаларини, натижаларини аниқлашдир. Бошқариш — амалий фаолият бўлиб, уни одатда маъмурий аппарат бажаради. Ташкилотчилик — қабул қилинган қарорларни амалий фаолиятда бажаришда алохида одамлар, гурухлар, муассаса ва ташкилотларнинг келишувини, ўзаро алоқасини ташкил этишни ўз ичига олади.

Назорат — одамлар, ижтимоий гурухлар ўртасида ижти моий нормаларга риоя қилинишини амалга оширади. Хокимиятни ўз вазифасини бажаришга қобилиятли қилиш уни муассасалаштиришни, сиёсий хукмронлик шакли сифатида мустахкамлашни тақозо этади. Хукмронлик — бу сиёсий тартибот бўлиб, бунда айримлар буйруқ беради, бошқалари эса бўйсунади, буйруқ берувчилар бўйсунувчиларнинг демократик назорати остида хам бўлиши мумкин. Сиёсий хукмронликнинг муқобили — жамиятни ўз-ўзини бошқариш асосида ташкил этиш хисобланади. Лекин, бундай бошқаришнинг яқин келажакда амалга ошиши гумондир. Сиёсий хокимиятнинг хукмронлиги фуқаролар томонидан турлича бахоланиши мумкин. Ахолинииг хокимиятга ижобий бахо бериши, унинг қонунга мувофиқлигини, бошқариш хуқуқини тан олиши ва ихтиёрий тарзда бўйсунишга розилиги хокимиятнинг легитимлигини билдиради. „Легитимлик" атамаси (лот. leg, legitimus — „қонун") „қонунийлик", „қонунлаштирилганлик" кўринишида таржима қилинган. Бундай таржима унчалик аниқ эмас. Чунки бундай таржима кўпроқ „легаллик" атамаси мазмунига мос келади. Шунинг учун легитимлик ва легал лик айнан бир хил тушунчалар эмас. Легаллик х окимиятнинг хуқуқий асосланишини, унинг хуқуқий меъёрларга мос келишини, қонунга мос равишда фаолият кўрсатишини англатади. Шу маънода легаллик нолегитим хокимиятларга хам хосдир. Легитимлик эса — бу ишонч, хокимиятни оқл аш ва қўллаб- қувватлашдир. Фуқаролар томонидан бундай тан олинишга хамма сиёсий хокимиятлар хам эриша олмайди. Макс Вебер фикрича 1 , сиёсий хокимият, ўз легитимлигига кўра уч турга б ў линади: 1. Анъанавий легитимлик азалдан ў рнатилган тартибларнинг б у зилмаслиги ва муқаддаслигига бўлган ишончга, хокимиятга б ў йсунишлик урф-одатларига биноан қарор топади. Унинг негизини сиёсий анъаналарга, урф-одатларга ишонч ташкил этади. Бундай хукмронликнинг соф кўриниши патриархал хукмро нли кдир. Вебер уни т у зи л ишига кўра оилага ў хшатади. Хо кими ятнинг ушбу турида лавозимга тайинлашда интизом ёки ўз сохасидан яхши хабардорликдан кўра шахсий садо қ ат мухим хислат хисобланади. Анъанавий легитимлик монархияларга хос хусусиятдир. Бунда кўп асрлик анъаналарга, хокимиятнинг мерос тари қ асида ўтишига, фуқароларнинг хукмдорларга сўз с из б ў йсунишларига асосланилади. 2. Харизматик легитимлик (юнон тилида „ charisma " — худо томонидан инъом этилган илохий қобилият) шахснинг х аддан ташқари илохий қобилиятига, фав қ улодда истеъдодига, яъни харизмасига

ишонишга асосланади. Унинг негизини тарихий анъаналар эмас, балки халқнинг муайян шахсга нисбатан чексиз ишончи ташкил этади. Халқ лидерни ўз дохийси сифатида қ абул қилади. Дохий эса гунох с из ва хатосиз деб хис қ илинади. Ўтиш даври сиёсий тизимларида хокимиятнинг хариз матик легитимлиги тез-тез кузатилади. Хар бир тарихий давр муайян харизматик турдаги легитимликни илгари суради. Бундан хозирги давр хам истисно эмас. 3. О қи лона- х у қ у қ ий легитимлик легитимликнинг муста қ ил тури. У фу қ ароларнинг алохида шахсларга эмас, балки давлат тузилишига бўлган ишончига асосланади. Унинг асосини оқилона антланган манфаатлар ташкил этади. Бу манфаат кишиларда умумжахон томонидан эътироф этилган қоидалар бўйича шаклланган хукумат қарорларига ихтиёрий б ў йсуниш хиссини, истагини уй ғ отади. Легитим ликнинг бу тури либерал хокимият мавжуд бўлган жамиятларда қарор топади, чунки либерал хокимият ижтимоий ташкилотлар ва кучлар ўртасида консенсусга шароит яратади. О қ илоиа—хуқуқий легитимлик ил ғ ор, демократик давлатларга хос хусусиятдир. Бундай давлатларда одамлар рахбар шахсга эмас, балки қонунларга б ў йсунадилар, Хокимият вакиллари демократик принциплар асосида сайланадилар ва фаолият юритадилар. Уларда Конституция асосий хуқуқий хужжат хисобланиб, ижтимоий хулқ-атворнинг муайян қоидаларини белгилаб беради. Буқоидаларга барча фуқаролар, шу жумладан сиёсий рахбарлар хам амал қилишлари урфга айланади. Айрим х олларда, айниқса шаклланаётган демократияларда хокимиятнинг легитимлиги сайланувчи ташкилотларга бўлган хурмат эмас, балки давлатнинг аниқ рахбар шахсига нисбатан бўлган хурматга асосланиши хам мумкин. Х озирги замон сиёсий амалиётида о қ илона-хуқуқий легитимликни соф, мукаммал тарзда учратиш қийин, уни кўпинча бошқа турлар билан бо ғ ланган, о қ илоналикнинг анъанавийлик билан т ў лдирилган ва бойитилган холида учратиш мумкин. Хулоса қилиб айтганда, хокимият легитимлиги ахолининг сиёсий маданиятига асосланади ва тузумнинг фуқароларнинг қадриятли тасаввурларига мос келишини англатади. Аммо, легитимликка, яъни фуқаролар маъқуллаши ва қувватлашига эга бўлмасдан туриб, хокимиятнинг самарадорлигига эришиш мураккабдир. Бу эса сиёсий хокимиятдан жамиятдаги ўткир иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ечиш қобилиятини амалда намойиш этишни талаб қилади. 2. Ўзбекистонда шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштириш

Мустабид тузум ва маъмурий буйруқбозликка асосланган собиқ сиёсий тизимнинг бархам топиши, жамиятнинг демократияга томон юз тутиши мустақил Ўзбекис тонда шахс ва сиёсий хокимият муносабатларини хам демократлаштириш масаласини кун тартибига қўйди. Бироқ, демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришда мухим омил бўлган бу вазифани бажариш осонликча кечмайди. Бунинг боиси давлат қурилиши ва айникса, бошқарувида собиқ совет тузумидан ворис бўлиб қолган эскича бошқарув тафаккури, усуллари ва восита-ларининг қолдиқлари чуқур илдиз отганлиги, хамон сақланиб қолганлигидир. Мустақиллик қўлга киритилгач ўтиш даврида бажарилиши зарур бўлган вазифаларни хаётга татбиқ этишда кўпгина ижобий ишлар амалга оширилди. Бироқ, тадқиқотчиларнинг қайд этишларича, бу масалада хали ечимини кутаётган муаммолар тўла бартараф этилгани йўқ. Жум ладан, „демократия бошқарув тизими билан халқ ўртасида вертикал эмас, балки горизонтал муносабатлар бўлишини, маъмурий шахснинг оддий фуқаро билан мулоқоти конституциявий асосда ва мақомда бўлишини тақозо этади" 1 . Демократия принципи Ўзбекистан шароитида ўзининг миллий, маънавий ва маданий асосини топаётган бўлсада, демократия нормалари ва талаблари билан собиқ совет маъмурий-буйруқбозлик усули ва кўникмаси ўртасида зиддият вужудга келаётганлиги кўзатилмоқда. Бироқ, бошқарув тизимидаги бюрократия, маъмурий буйруқбозлик ўз-ўзидан эмас, балки муайян ижтимоий мухитда шаклланади. Шунинг учун бюрократия, маъмурий буйруқбозликнинг сақланиб қолишида фақат бошқарув тизими — хокимлар, вазирлар ва бошқа ижро хокимияти намоян-даларинигина қоралаш инсофдан бўлмайди. Фуқаролар сиёсий онгининг ночорлиги, хуқуқий маданият ва саводхонликнинг заифлиги хам бунда муайян роль ўйнамоқда. Бунинг реал сабаблари мавжуд. Биринчидан, собиқ тузум кўпчилик онгида давлат халқдан устун турувчи, халқ тақдирини белгиловчи бенуқсон куч деган тушунчани шакллантирган эди. Иккинчидан, давлат идораларида ишлаш моддий ва маънавий жихатдан имтиёзларга эга бўлиш имкониятларини яратганди. Ман- сабпарастлик мутасадди қатламларда тарбиянинг ўзак принципларидан бирига айланган эди 2 . Мустақиллик Ўзбекистонда кадрлар сиёсатини қайта кўриб чиқишни, давлат идоралари учун маънавий соғлом шахсларни тарбиялашни, эскича андозалардан чиқишни тақозо этди. Зеро, шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштиришда озодликка чиққан халқ учун уни юксак мақсадлар сари етакловчи сиёсий элитани шакллантириш мухим вазифага айланди.

Мустақилликни мустахкамлашга, шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштиришга хавф соладиган салбий жараёнлардан бири айнан маънавий носоғлом маъмурий аппарат, жиноятчилик ва коррупция келтирадиган хавф бўлганлиги учун хам Президент И. А. Каримов „Коррупция домига илинган амалдорлар шахсий бойлик орттириш мақсадларини ва ypyғ-аймоқларнинг манфаатларини давлат манфаатларидан устун қўяди. Бу эса, мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий йўлига хамда ахолининг аксарият қисмига тузатиб бўлмайдиган зарар етказади" 1 деб қайд этган эди. Шунинг учун, назаримизда, жамиятни хатосиз бошқаришнинг энг юксак тартиблари ва қоидалари яратилганда хам, бу тартиб ва қоидаларни хаётга татбиқ эта оладиган оқилона маъмурий аппарат (сиёсий элита) бўлмас экан, барча харакатлар зое кетиши мумкин. Сиёсий элита ўз-ўзидан шаклланмайди. У жамиятда зарур сиёсий шарт-шароитлар вужудга келгандагина етакчи куч сифатида майдонга чиқади. Уни шакллантирувчи сиёсий куч сифатида мамлакатдаги сиёсий партиялар, сиёсий харакатлар, жамоат ташкилотлари ва сиёсий мухолифат кучлар майдонга чиқади. „Агар демократияга интилиш қоғозда эмас, амалда бўлса, сиёсий элита жамиятда хокимиятнинг тақсимланиш принципига риоя қилади, мавжуд сиёсий хокимиятга нисбатан вето ва импичмент институтларини қўллашни қувватлайди, ОАВ нинг чиндан хам тўртинчи хокимият эканлигини тан олади ва бу мақомнинг жамиятда қарор топишини таъминлашга ўз хиссасини қўшади. Ошкорали к, сиёсий муносабат ва рақобатда горизонтал холатни таъминлаш — жамиятнинг демократлашуви талабларидандир. Сиёсий элита ОАВ ёрдамида жамият сиёсий х а ётини ошкора, х еч қандай сиёсий чеклашларсиз (цензурасиз) масъулият билан оммага етказади, омма кайфиятини ўз фаолияти учун омил деб билади" 2 . Шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштиришда мухим омил бўлган юқоридаги вазифаларни бажариш учун Президент хузурида Давлат қурилиши ва бошқаруви Академияси (1995), Адлия вазирлиги қошида Хуқуқшунос кадрларни қайта тайёрлаш маркази барпо этилди. Шунингдек, Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури асосида олиб борилаётган миллий кадрлар тизимини янгилаш сиёсати бу борада кутилган самарани беришидан умид қилинмоқда. Демократик давлат бошқаруви талаблари парламентнинг роли ва таъсирини кучайтиришни, хокимиятнинг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида янада мутаносиб ва барқарор мувозанатга эришишни, нодавлат ташкилотлари ва уюшмалари мавқеининг ошиб боришини,

давлатчилигимиз ривожлана борган сари бошқарувнинг турли хил вазифаларини бевосита халққа топшириш, яъни ўзини-ўзи бошқариш органларини янада ривожлантиришни тақозо этади. Юқорида зикр этилган мақсад ва йўналишларнинг барчаси аввало мамлакатимизни модер низация қилиш борасида узоқни кўзлайдиган „Кучли давлатдан — кучли фуқаролик жамияти сари" деган тамойилни ўзида ифода этади. Хулоса шуки, мустақиллик йилларида мамлакатимизда шахс ва хокимият муносабатларини демократлаштириш тараққиётимизни таъминлашнинг асосий омилига айланди. Бу вазифани бажаришни изчиллик билан давом эттириш эса фуқаролик жамиятини қуриш имкониятини яратади. 3. Сиёсий партияларнинг келиб чиқиши, вазифалари ва турлари. Партиявий тизимлар Хозирги замон жамиятларининг сиёсий хаёти мураккаб, зиддиятли ва серқиррали бўлиб, унда кўп сонли иштирокчилар, яъни сиёсат субъектлари иштирок этади. Бу иштирокчилар орасида энг кўзга кўринарли ўринлардан бирини сиёсий партиялар эгаллайди. Бугунги ривожланган дунёда сиёсий партия мавжуд бўлмаган давлат борлигини тасаввур қилиш мушкул, деярли барча давлатларда икки ёки кўппартиявий тизим мавжуд. Цивилизациянинг энг мухим ютуқларидан бўлмиш сиёсий партиялар ижтимоий хаётдаги демократия ва барқарорликни таъминлашда асосий омиллардан бири бўлиб, у ижтимоий ташкилотлар орасида энг сиёсийлашган ташкилотдир. „Сиёсий партия" тушунчасининг луғавий маъноси нима, унинг пайдо бўлиши ва кейинги тарихи қайси даврларга бориб тақалади деган савол туғилиши табиий. Дархақикат, „партия" атамаси лотинча „parts" сўзидан олинган бўлиб, „қисм, бўлак" деган маъноларни англатади. Сиёсий партия деганда фуқароларнинг муайян сиёсий мақсадлар атрофида бирлашган ва муайян сиёсий ташкилотларга уюшган қисми, бўлаги тушунилади. Дастлабки партиялар Қадимги Грецияда худудий бўлиниш асосида ташкил топган бўлиб, Платон, Аристотель ва бошқа олимлар томонидан салбий бахоланган эди. Хусусан, Аристотель Қадимги Грециядаги уч асосий сиёсий партия — денгиз сохилида, текисликда ва тоғли худудларда истиқомат қилувчи фуқаролар ўртасидаги мавжуд кураш, ўзаро рақобат хақида ёзиб, бу партиялар ижтимоий яхлитлик ва давлат бирлигига рахна солиши мумкин, дея қайд этган эди.

Қадимги Римда „партия" тушунчаси асосан у ёки бу император (масалан, Цезарь ёки Сула) сиёсатини қўллаб-қувватловчи гурухни ифодалаш учун ишлатилганлиги тарихдан маълум. Ўрта асрлардаги сиёсий партиялар жамиятда зиддиятлар кучайганда, феодаллар ва бошқа синфлар ўртасида юзага келган ижтимоий келишмовчиликлар шароитида вужудга келган. Замонавий маънодаги сиёсий партиялар маълум бир ижтимоий гурухнинг манфаатларини уюшган ва изчил тарзда ифода эта оладиган вакиллик сифатида XVII—XVIII асрлардаги инглиз ва франсуз буржуа инқилоблар даврида шаклланди. Саноат инқилоби натижаси ўлароқ, капиталистик бозор муносабатларининг тезкор ривожи Европа жамиятларининг кучли табақаланишига олиб келди. Ижтимоий муаммоларни сиёсий йўл билан, яъни хокимият орқали хал этиш хаётий масалага айланди. Шу тарзда сиёсий партияларнинг роли хам ортиб борди. М. Вебер таклиф этган сиёсий партияларнинг шаклланиш тарихига оид классификацияга кўра сиёсий партиялар дастлаб зодагонларнинг сиёсий тўгараклари тарзида пайдо бўлиб, кейинчалик сиёсий клубларга сўнгра эса оммавий партияларга айланганлар. (Бироқ хамма партиялар хам ўз тарихларида бу уч босқични босиб ўтмаганлар. Одатда," кўпинча сиёсий клуб ёки ижтимоий-сиёсий харакатлардан сиёсий партиялар келиб чиққан.) Масалан, Англияда 1831 йилда тузилган „Чарлтон клаб" консерваторлар партиясига, 1836 йилда тузилган „Реформ клаб" клуби эса либерал партияга асос бўлди. Шаклланаётган айрим сиёсий клублар парламентлар билан узвий боғлиқ эди. Жумладан, Франция миллий мажлиси депутатларининг бир қисми бўлган якобинчилар 1 1791 йилда бутун Франция бўйича 448 та провинциал гурухларга эга эдилар. Шу тари қ а Францияда XVIII асрга келиб сиёсий партия лар у зил- кесил шаклланди. Бу пайтда Франция ижтимоий х а ётида фаол иштирок этган якобинчилар, жирондистлар, эберистлар, анархистлар хозирги замонда кенг тар қ алган ў нг, с ў л, марказ ва хоказо партияларга асос солдилар. Улар кейинчалик утопик (хаёлий) коммунистик ва социалистик партияларга асос бўлишди (Ш. Фурье с , Сен-Симон ва бошқалар). АҚШда сиёсий партиялар XVIII аср охири XIX аср бошларида конгресс (яъни, парламент) фракциялари (федералчилар ва республикачилар) шаклида пайдо бўлиб, икки партиявийлик асосидаги партиявий тизимни вужудга келтирди. Бу тизим кейинчалик АҚШда буржуа демократиясининг асосини ташкил қилди.

XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, сиёсий партияларга бирлашиш жамиятнинг фақат зодагон қатламларигагина хос хусусият бўлмай қолди. Чунки бу даврда кўп сонли оддий фуқароларни ўз сафларига бирлаштира олган оммавий партиялар хам ташкил топдики, бундай оммавий партиялар - нинг дастлабкиларига 1861 йилда ташкил топган Англия либерал партиясини хамда 1863 йилда тузилган биринчи оммавий ишчи партияси бўлган Умумгерман Ишчилар Союзини киритишимиз мумкин. Пайдо бўлаётган сиёсий партияларнинг фаолиятида сиёсий хокимият билан алоқадорлик, унга таъсир кўрсатиш имкониятлари кучайиб борди. Х ў ш, бунинг сабаблари нимада эди? Оммавий сиёсий партияларнинг вужудга келиши ва сиёсий мавқеининг кучайиб боришида XIX асрнинг иккинчи ярмида Европа мамлакатларида умумий сайлов хуқуқининг фуқаролар томонидан сиёсий хуқуқ сифатида қўлга киритилиши сиёсат субъектлари сонининг кескин ошувини таъминлади. Қуйидаги далилларга эътибор берайлик: Англияда 1830 йилда сайлов хуқуқидан 200 минг, 1832 йилда 600 минг, 1883 йилга келиб эса 9 миллион фуқаро фойдаланадиган бўлди. XX асрда Хитой коммунистик партияси энг кўп аъзолари бўлган (50 мингдан ортиқ) оммавий сиёсий партияга айланди. Хуллас, сиёсий партиялар бугунга келиб, дунёнинг ривожланган давлатларида халқ билан хокимият ўртасида асосий боғловчи бўғин бўлган демократик институтга айландилар. Бундан хулоса шуки, сиёсий партия жамиятнинг бир бўлаги бўлиб, у муайян гурух ёки қатламнинг мақсад ва манфаатларини ифода этувчи, уни умумдавлат ва умуммиллат манфаатлари билан уйғунлаштирган холда фаолият кўрсатадиган, ривожланишнинг сиёсий йўналишларини аниқлаб берадиган сиёсий ташкилотдир. Сиёсий партия одатда муайян сиёсий дастур асосида фаолият кўрсатади. Бунинг боиси — сиёсий партия атрофида жамиятнинг муайян гурух л ари, таба қа лари, синфлари маълум бир масла к, ғоя асосида бирлашадилар. Давлат хокимиятини қўлга киритиш мақсади хар бир сиёсий партиянинг ғоявий-сиёсий хужжатларида, хусусан унинг дастурида ифодаланади. Ғоявий-сиёсий дастурда партия нима учун ва ким учун сиёсий хокимиятни қўлга киритмоқчи эканлиги, қандай аниқ мақсадларни ўз олдига қўйганлиги масаласи акс этган бўлади. Бироқ, барча сиёсий партиялар хам бу мақсадларини очиқ-равшан ифода этишмайди. Кўпинча партиялар „барча фуқароларнинг" ёки „мехнаткашларнинг манфаатларини ифода этамиз" деган

шиорларни илгари суришади. Аслида эса жамият аъзолари манфаатлари турлича бўлиб, хеч қачон бир-бирига тўлиқ мос келмайди. Сиёсий партиялар одатда бутун жамиятнинг эмас, балки жамиятдаги муайян бир ижтимоий гурухнинг, гохида эса ахоли қатламлари катта бир қисмининг манфаатларини ифода этадилар. Бунинг учун сиёсий партиялар жамиятдаги муайян гурухлар манфаатларидан келиб чиқиб, харакат қиладилар. Бу манфаатлар улар учун ижтимоий база, манба бўлиб хизмат қилади, партиялар ушбу манфаатларни химоя қиладилар ва уларни қондириш учун хокимиятга эришишни ўз олдиларига мақсад қилиб қўядилар. Сиёсий партиялар хамиша хам ўз туб мақсадларини очиқ баён этмасликларининг сабаби жамоатчилик хайрихохлигини йўқотишни истамасликларидадир. Чунки кенг жамоатчиликнинг, бутун жамиятнинг хайрихохлигига, қўллаб- қувватлашига эришиш йўлларини қидириш — сиёсий партиянинг мухим хусусиятларидан биридир. Сиёсий партиянинг вазифалари: 1. Муайян сиёсий мақсадни ишлаб чиқиши, партия ўз мафкураси ва дастурини яратиб, уни маъқулловчи жамоат чилик фикрини шакллантиришга харакат қилади. 2. Сиёсий фаолиятда иштирок этиш. Бунда, муайян манфаатлар химоя этилади. 3. Фуқароларнинг сиёсий фаоллигини қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш. Бунда, фуқаро рухияти партия мақсадларини амалга оширишга йўналтирилади ва жамоат чиликнинг фикрини шакллантиришда ОАВ дан фойдаланилади. 4. Партиянинг хукмрон элитасини шакллантириш, хокимиятнинг вакиллик органлари ва жамият ўртасидаги алоқани таъминлаш, бошқа сиёсий институтлар билан биргаликда давлат ва ижтимоий бошқарувнинг механизмини шакллантириш, хокимият тузилмалари ва механизм-ларининг барқарорлигини таъминлаш. 5. Сиёсий маданиятни ошириш. 6. Парламент ва хукумат фаолиятига таъсир кўрсатиш. 7. Сиёсий етакчиларни тарбиялаш. 8. Давлат олдида турган ма қс адларнинг шаклланиши ва амалга оширилишида фаол иштирок этиш. Сиёсий партия фаолиятидаги асосий йўналишлардан бири — партиянинг дастурини, ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий стратегиясини ишлаб чиқишдир. Бунда малакали мафкурашунос ходимлардан фойдаланилади. Партиялар ўз ғоявий функцияларини бажаришда бир томондан ғоялар ишлаб чиқишга, иккинчи томондан, бу ғоялар тарафдорларининг одамлар

орасида кўпайишига харакат қиладилар. Бунда улар умуман жамиятни тараққий эттиришнинг моделларини жамоатчилик ва давлат эътиборига хавола этадилар, гарчи бу моделлар аслида, муайян ижтимоий бирликларнинг манфаатларини химоя этадиган моделлар бўлса хам. Хулоса қилиб айтганда, сиёсий партиялар фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардир: 1) муайян ижтимоий гурухларнинг манфаатларини аниқлаш ва асослаш; 2) сиёсий доктрина ва дастурларни яратиш; 3) хокимият учун курашда иштирок этиш ва давлат хокимиятини амалга оширишда давлат фаолияти дастурини яратиш; 4) жамиятни ёки унинг муайян қисмини сиёсий тарбиялаш, жамоатчилик фикрини шакллантириш; 5) давлат аппарата учун ходимларни тайёрлаш ва тавсия этиш. Ўзбекистан шароитида эса юқоридагилардан ташқари сиёсий партиялар янги бир демократик тузум қуришда жамият олдида турган энг долзарб муаммоларни илгари суришда, уларни хал этишнинг йўлларини кўрсатишда, давлат ва жамият курилишида амалий таклифлар билан чиқишда ташаббускор бўлишлари зарур. Сиёсий партиялар турлари. Сиёсатшуносликда сиёсий партияларни турларга ажратишда турли хил ёндашувлар мавжуд. Бу ёндашувларнинг хар бирида муайян бир мезонга (критерийга), масалан партиянинг синфий табиати, сиёсий фаолият воситалари, мавжуд ижтимоий тузумга муносабати, таркибий тузилиши, сиёсий тизимдаги ўрни ва роли, мафкурага нисбатан муносабатига кўра партиялар у ёки бу турларга ажратилади. Сиёсий партиялар синфий табиатига кўра: — ишчи партияларга (социал-демократи к, коммунистик); — буржуа партияларига (майда буржуа партиялари, миллий буржуазия партиялари); — ўрта табақалар партияларига (демократик партиялари ); — синфлараро партияларга (ишчи-дех қ он, зиёлилар" миллатчилар партиялари); — дех қ онлар партияларига б ў линади. Сиёсий фаолият воситаларига кўра: — парламент ва нопарламент партияларга. Мавжуд ижтимоий тузумга нисбатан муносабатлари га кўра:

— ин қи лобий, реформисти к, либерал, консерватив партияларга б ў линади. Таркибий тузилишига кўра: — кадрлар партияларига ва оммавий партияларга. Жамиятнинг сиёсий тизимида эгаллаган ўрнига кўра: — хукмрон ва кам таъсирли партияларга, с ў л, марказ, унг партияларга хамда мухолиф партияларга б ў линади. Мафкурага нисбатан муносабатига кўра эса сиёсий партиялар: — ў та мафкуралаштирилган партияларга ва прагматик партияларга б ў линади. Энди юқорида қайд этилган мезонлар бўйича партия ларни турларга ажратишни батафсилроқ тахлил қиламиз. Партияларни таркибий тузилишига кўра, кадрлар партиялари ва оммавий партияларга бўлиш 1950 йилларда машхур франсуз сиёсатшуноси ва социологи М. Дюверже томонидан ишлаб чиқилган. Кадрлар партиялари XIX асрнинг ўрталарида сиёсатдаги электорал қўмита ва пар ламент гурухларининг эволюцион ривожланиши натижасида пайдо бўлган. Шунинг учун кадрлар партиялари ўз аъзоларининг кам сонлилиги ва аъзолик мажбуриятларининг оддийлиги билан ажралиб турадилар. Бундай партиялар аввало, профессионал сиёсатчиларга, молия элитасига суянадилар. Чунки, про фессионал сиёсатчи ва молия элитаси партияни моддий жихатдан таъминлай оладилар. Кадрлар партияларида пар ламент аъзолари, яъни депутатлар хукмрон мавқеини эгаллайдилар. Ўз юксак ва хукмрон мавқеи боис бундай партиялар сиёсий кучлар майдонида марказдан ў нг қанотда турадилар хамда либерал ва консерватив партиялар сифатида фаолият юритадилар. Сайловларда ғалаба қилиш учун кадрлар партиялари ўз сафларидаги аъзоларни кўпайтиришни эмас, балки жамият элитаси вакилларини, фаолларни жипслаштиришга харакат қиладилар. „Нима учун?" деган ха қ ли с авол ту ғи лади. Чунки сиёсий элита биринчидан, сайловчилар орасида обр ў -эътиборга эга, иккинчидан, у сайлов кампаниясидаги харажатларни қо плашга ёрдам беради. Демак, кадрлар партияларида аъзолар сонига эмас, балки сифатига асосий эътибор берилади. Оммавий партиялар эса аъзолари сони кўплиги ва аъзоликнинг доимийлиги билан ажралиб турадилар.Улар умумий сайлов хуқуқи жорий этилиши муносабати билан асосан ишчилар харакати тўлқинида пайдо бўлган. Оммавий партияларга коммунисти к, социал-демократи к, популистик ва XX асрда бир неча йиллар айрим давлатларда хукмронлик қилган фашистик партиялар мансубдирлар.

Демократик мамлакатларда хар бир сиёсий партия имкони борича кенгроқ ахоли қатламларини қа мраб олишта харакат қилади. Шу муносабат билан сўнгги 20 йил ичида Fap б жамиятида аралаш социал базага эга бўлган, эклектик ғ ояга таянувчи партиялар пайдо бўлди. Эклектизм - юнончада „ eklektikos " — яъни, танлаб олувчи деган маънони англатади. Бундай партиялар сиёсий қарашларида хамиша х ам бирли к, яхлитли к, тадрижийлик мавжуд б ў лмайди. Эклектик партияларда турли қараш, ғоя , принцип ва назарияларнинг ўзаро чатишиб, бирлашиб кетганлиги к у затилади. Эклектизмга мойил партиялар ўз аъзоларидан кўра сайловчиларга кўпроқ эътибор берадилар, улар унчалик мафкуралаштирилмаганлар, тез-тез з ў рликдан холи оммавий акциялар (тадбирлар) ташкил этадилар, кенг аудиторияга мурожаат этадилар ва сайлов кампаниясига катта эътибор билан ёнда ш адилар. Парламент партиялари XVI—XIX асрларда хали мехнаткашлар сайлов хуқуқи ва парламентда ўз вакилларига эга бўлмаган даврларда буржуа партиялари сифатида пайдо бўлган. Нопарламент ёки авангард партиялар эса парламент ва сайловларсиз ишчи партиялари сифатида XIX асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлган эди. Бироқ, хозирги замонда хар қандай партия, жумладан нопарламент партиялар хам ўз келиб чиқишидан қатъи назар парламент партиясига айланишга харакат қилмоқда, яъни хокимиятга парламент орқали келишга интилмоқда. Сиёсий партияларнинг жамиятнинг сиёсий тизимида тутган ўрнига кўра „сўл", „марказ" ва „ўнг" партияларга бўлиниши Буюк Франсуз инқилоби даврида рўй берди. 1789 йилда Францияда Таъсис мажлиси депутатлари мажлисида залда қирол хокимиятини тиклаш тарафдорлари - ўнгда, республикачи-инқилобчилар эса — мажлис раисининг чап томонида ўрин эгалладилар. Шундан буён „сўл" қараш тарафдорлари ахолининг камбағал қатламлари манфаат-ларини ифода этувчи қатъиятли, инқилобий, радикал кайфиятли кучлар хисобланади. Жамиятнинг ўзига анча тўқ қатламлари манфаатларини ифода этувчи реформистик, консерватив қараш ва фаолият тарафдорлари эса „ўнг" кучлар ёки „ўнг партиялар"га киритилади. Масалан: — коммунистик ва социалистик партиялар — „с ў л" партиялар; — социал-демократик партиялар — „с ў л-марказ" пар тиялар; — дех қ онлар, майда буржуа, экологик партиялар — „марказ" партиялар; — ўрта буржуазия ва миллий буржуазиянинг партиялари — „ ў нг- марказ" партиялар; — консерватив партиялар эса — „ ў нг" партиялар хисоб ланади.

Шунингдек, миллатчи, фашисти к, экстремистик партия ва ташкилотлар „ультра ў нг" партияларга мансубдирлар. Табиийки, сиёсий партиялар турларига оид хар қандай мезон шартлидир, бироқ, бу мезонлар жамиятнинг сиёсий ва партиявий хаётидаги мураккаб ва кўп қиррали жараёнларни ўрганишга ёрдам беради. Партияларни турларга бўлишнинг энг оммабоп, оддийроқ мезони хам мавжуд. Бу мезонта кўра улар авторитар, демократи к, консерватив, либерал, клерикал, неофашистик ва хоказо партияларга б ў линадилар. Партиявий тизимларни турларга бўлишда уларни уч гурухга ажратиш кенг тарқалган. Бундай таснифлашда бир партияли, икки партияли ва кўппартияли тизимлар ўзаро фарқланади. Бир қ утбли ёки бир партияли тизимда якка партия хукмронлик қилади. Мухолиф ва йўлдош партияларнинг мавжуд эмаслиги бу партиянинг мутлақлашувига ва ижтимоий хаётнинг мафкуралашувига сабаб бўлади. Бу эса мамлакат ижтимоий-сиёсий тараққиётининг тур ғ унла-шувига ва хатто та хл ика остида қолишига хам олиб келади. Собиқ тоталитар тузумда хукмронлик қилган коммунисток партия тақдири бунга яқ қо л мисолдир. Мамлакат сиёсий хаётида устувор ахамиятли икки партияли тизимга Буюк Британия ва АҚШни мисол тариқасида қайд этиш мумкин. Буюк Британияда хокимият амалда консерваторлар (анъанавий қарашлар тарафдорлари) ва лейбористлар (мехнат) партиялари, АҚШда эса респуб- ликачилар ва демократлар партиялари орасида кечади. У қадар катта таъсирга эга бўлмаган кичик партиялар шу икки партия атрофида бирлашишлари мумкин. Икки партияли тизим муайян даражада хукумат барқарорлитини таъминлайди. Президентлик бошқарувидаги республикаларда, масалан, АҚШда президентнинг бевосита рахбарлигидаги хукумат фаолияти парламентдаги президент партиясининг мавқеи ва таъсири билан белгиланади. Бундан ташқари модифи кация қилинган икки партияли тизим хам мавжудки, уни „Икки ярим партияли тизим" дейишади. Сайловларда икки асосий партиядан бири ютиб чиқиш имкониятини кучайтириш учун шу икки партиянинг хар бири мақсад жихатдан ўзига якин, лекин мавқеи пастроқ бўлган партия билан иттифоқ тузишга харакат қилади. Кўп қутбли ёки кўппартияли тизимнинг ўзагини кўппартиялилик тамойили асосида фаолият юритадиган уч ёки ундан ортиқ партиялар орасидаги рақобат ташкил этади. Бундай партиявий тизимнинг шаклланишига турли омиллар: тарихий, миллий, ижтимоий, ғоявий омиллар сабаб бўлиши мумкин. Масалан, кўп синфли, кўп табақали, мулкчиликнинг

турли шакллари, барқарор демократик анъаналар мавжуд жамиятларга икки партияли ёки кўп партияли тизим мос келади. Бироқ, кўппартияли тизим устувор афзалликларга (масалан, плюрализм) қарамай, муайян камчиликларга хам эга. Маълумки, икки партияли тизимда икки ра қ иб партия ўз электоратини (сайловчиларини) максимал даражада кенгайтиришга харакат қилади. Натижада сиёсий тизим эффективлиги кучаяди. Кўппартиявийлик тизимида кўп сонли майда партиялар мавжудлиги ва уларнинг хар бири нисбатан кўп сонли б ў лмаган сайловчилар манфаатларини ифода этиши боис, хокимият сиёсат субъектларининг кўплаб зиддиятли харакатларига дуч келиши мумкин. Нихоят, кўппартиявийлик тизими айрим холларда парламентда барқарорликни таъминлаш имкониятини й ўққ а чиқариши мумкин. Натижада вужудга келиши мумкин бўлган коалицион хукумат эса барқарорликни таъминлай олмаслиги мумкин. Бироқ, кўппартиявий тизимнинг бундай эхтимолли камчиликларини партия коалицияларини тузиш орқали бартараф этиш мумкин. Чунки, бундай йўл туфайли сиёсий партиялар фракцияларидан иборат партиявий коалициялар хеч бўлмаганда парламентда ўз сиёсий харакат ва йўлларини ўзаро мувофиқлаштириб оладилар. 4. Ўзбекистонда сиёсий партиялар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари Шуни эътироф этиш керакки, Ўзбекистонда кўппартия вийлик содир бўлган воқеликдир. Собиқ шўро хукуматининг қуролли истилоси натижасида Туркистонда XX асрнинг 20-йилларида таъқибга олиниб, тугатилган „Турон", „Иттиходи тараққий", „Бирлик", „Шарқ озодлиги", „Ёш бухороликлар", „Ёш хиваликлар" каби кўплаб партия ва ижтимоий-сиёсий ташкилотлар фаолият кўрсатганлиги тарихдан маълум. Бугун эса, эришилган миллий мустақиллик туфайли Ўзбе кистонда сиёсий партиялар яна жамиятнинг ижтимоий-сиёсий таркибига, демократик парламентнинг асосий омилига айланиб бормоқда. Хозирда мамлакатимизда Халқ демократик партияси, „Адолат" социал-демократик партияси, Фидокорлар миллий- демократик партияси, „Миллий тикланиш" демо кратик партияси, Ўзбекистон либерал-демократик партияси фаолият кўрсатмоқда. СССР парчалангач, унинг худудида ташкил топган бошқа мустақил мамлакатлар қатори Ўзбекистонда хам партияларнинг аста-секин ривожланишига имконият йўқ эди. Бунинг натижасида партияларга коммунистик тузум емирилиши биланоқ сайловларда иштирок этишга тўғри келди. Мавжуд партиялар Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва

Олий Мажлиснинг 1996 йил 26 декабрда кучга кирган „Сиёсий партиялар т ўғ рисида"ги қонуни асосида ўз фаолиятларини амалга оширадилар. Сиёсий партия тузиш учун камида саккизта худудий субъектда (вилоятда), шу жумладан, Қ оракалпо ғи стон Республикаси ва Тошкент шахрида яшайдиган хамда партияга бирлаши ш истагида бўлган камида беш минг фуқаронинг имзоси бўлиш талаб этилади. Партия Ўзбекистан Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга олинтач, юридик шахс ма қо мини олади. Минтақавий партиялар тузилишига йўл қў йилмайди. Чунки турли минтақавий партияларнинг мавжуд бўлиши ягона мамлакатнинг б ў линиб кетиш хавфини ту ғ диради. Ўзбекистонда: — Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб қўювчи; — Ўзбекистан Республикаси суверенитети, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фуқароларнинг Конституциявий хуқуқ ва эркинликларига қарши чиқувчи; — урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тар ғ иб қилувчи; — халқнинг соғлиги ва маънавиятига тажов у з қилувчи; — миллий ва диний рухдаги партияларни тузиш ва уларнинг фаолият кўрсатиши тақи қ ланади 1 . Шунингдек, ушбу қонуннинг 4- моддасига кўра судъялар, прокурорлар ва прокуратура терговчилари, ички ишлар органлари, миллий хавфсизлик ходимлари, харбий хизматчилар сиёсий партияларга аъзо бўла олмайдилар 2 . Чунки, ушбу соха ходимлари партия аъзолари қўллаб- қувватлайдиган муайян ғоялар, мафкуралар асосида эмас, балки Конституция ва у асосида ишлаб чиқиладиган қонунлар асосида ўз вазифаларини бажарадилар. Бундан ташқари демократик давлатда бирор бир мафкура давлат мафкураси сифатида тан олинмаслиги хам бу модданинг мантиқан тўғри қабул қилинганлигини кўрсатади. Шуни эътиборга олиш керакки, давлат хокимияти ва бошқарув органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва уларнинг мансабдор шахслари сиёсий партиялар ички ишларига аралашишлари ёхуд, агар фаолият қонунга хамда ўз уставларига мувофиқ амалга оширилаётган бўлса, улар фаолиятита у ёки бу тарзда тўсқинлик қилишлари ман этилади. Ноэкстремистик партиялар ўртасидаги маданиятли рақобатга асосланган партиявий тизим биз қураётган хуқуқий демократик жамият тақдирида улкан роль ўйнайди. Шу муносабат билан Президент И. А. Каримов „Модомики, биз демократик жамият қурмоқчи эканмиз,

жамиятимизда албатта кўппартиявийлик тизими бўлиши керак... Кўппар- иявийлик, аввало, жамиятимизда ўз манфаат ва қарашларига эга бўлган хар қайси ижтимоий қатлам ва гурухнинг мақсад ва интилишларини тўлиқ акс эттириши керак. Чунки хаёт бор экан, инсон бор экан, хар қайси тоифа ўзининг манфаатларини қандайдир йўллар билан амалга оширишга харакат қилади, бу хаётни қандай ташкил этиш лозим, инсон, оила қандай шароитда тинч ва бахтли яшаши мумкин, деган масалалар атрофида фикр юритади, керак бўлса, қонуний йўллар билан ўз мақсадига эришишга интилади... Шунинг учун хам хар қайси партия — халқнинг маълум қатлами манфаатларини ифодаловчи сиёсий куч, десак, айни .ақиқат бўлади" 1 , — деб таъкидлайди. Бугун мамлакатдаги беш сиёсий партиянинг хар бири қонунчилик палатасида ўз фракциясига эга. Хар бир фракция қонунчилик палатасидаги қайси қўмита рахбарлигига номзод кўрсатган бўлса, ўша қўмитанинг фаолиятини ташкил этмоқда. Бўлиб ўтган сайловларда ғалаба қозониб, парламентда энг кўп ўринни эгаллаган Ўзбекистон Либерал-демократик партияси 3 та қўмита, Халқ демократик партияси ва Фидокорлар миллий- демократик партияси 2 тадан қўмита фаолияти учун масъулдир. Миллий тикланиш демократик партияси замонавий ахборот коммуникациялари, Адолат социал-демократик партияси эса кўпроқ давлат бюджети билан боғлиқ масалалар билан шуғулланмоқда. Хозирги шароитда қуйи палатани реал хокимият кучига эга бўлган сиёсий партия вакиллари билан мустахкамлаш ва энг мухими, хар бир сиёсий партиянинг ижтимоий обрўйини оширишга имкон яратиш, соғлом, яратувчи сиёсий оппозицияга кенг йўл бериш орқали сиёсий хаётда демократия принципини мустахкамлаш зарур. Акс холда қ уйи палата ўзининг сиёсий вазифасини самарали бажара олмайди. Хусусан, қайд этилган сўнгги масала т ўғр исида Президент И. А. Каримовнинг „Бизнинг заиф томонимиз — хақи қ ий оппозиция й ў қ. Хукмронлик қилаётган кучга нисбатан оппозиция й ў қ. Биз оппозиция деганда расмий сиёсатга қа рши кучни тушунамиз. Қонунчилик палатасида ха қ и қ ий оппозиция пайдо бўлиши лозим. Бу ерда тортишувлар бўлиши керак. Б ў лмаса, ха қ и қ атни юзага чи қа риб б ў лмайди. Ха қ иқат бахсларда ту ғ илади, деб бежиз айтилмаган" 1 деган сўзлари ди ққ атга сазовор. Шу жихатдан Ўзбекистон Республикасининг „Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш хамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида"ги Конституциявий қонуни кўппартиявийлик тизимини ривожлантиришда мухим қадам бўлди. Чунки, демократик давлатларда мамлакат парламентига

сайловларда иштирок этаётган у ёки бу партия ўзининг дастурий мақсадларини янгидан шакллантирган хукуматнинг қандай йўлни (курсни) танлаши, унинг ўз олдига қўйган мўлжали ва мақсадли вазифаларига ўз муносабатини билдирган холда белгилайди. Янгидан сайланган парламентда мутлақо кўпчилик ўринни эгаллаган партия хукуматни шакллантиради, унинг етакчиси ёки вакили эса Бош вазир лавозимига даъвогарлик қилиш хуқуқини қўлга киритади. Парламентда кўпчилик ўринни эгаллашга муваффақ бўла олмаган партия эса „норасмий хукумат"ини сақлаб қолаверади ва у зарур бўлган пайтда мамлакат келажаги учун масъулиятни ўз зиммасига олиши мумкин. Мазкур янги қонуннинг эътиборга молик жихати шундаки, „янгитдан шакллантирилган хукуматнинг тутган йўли (курси) ва дастури ёки унинг айрим йўналишларига қўшилмайдиган сиёсий партиялар фракциялари, шунингдек, сайловчилар ташаббускор гурухларидан сайланган депутатлар ўзларини мухолифат деб эълон қилишлари мумкин. Парламентдаги мухолифатнинг қонун билан кафолатланган хуқуқлари парламент кўпчилик томонидан камситилиши мумкин эмас" 1 . Ривожланган демократик давлатларда кўпгина партиялар парламентдан жой олишга муваффақ бўлишдан анча илгари вужудга келган бўлиб, айни ўша даврда уларнинг ташкилий ва ички тузилиши шакл хамда сайқал топган. Партиянинг шаклланиши учун узоқ вақт талаб этилади, сайлов кампанияси жараёнида унинг дастури хамда ташкилий тузилиши кўп маротаба синовдан ўтиши, ўз сафига янги аъзоларни жалб этиш юзасидан кўп йил иш олиб бориши, фуқаролар сиёсий маданияти ва сиёсий фаоллигини анча юқори даражага кўтариши тақозо этилади. XX асрнинг 80-йиллари охири ва 90-йиллари бошларида сохта демократия асосида беқарорлик, бош-бошдоқлик авж олган бир пайтда хар хил муттахамлар сиёсат майдонига кириб келдилар. Уларнинг мақсади фақат бузиш, емиришдан иборат эди. Холбуки, сиёсий плюрализмнинг қарор топиши бутун дунёда бўлгани каби Ўзбекистонда хам узоқ давом этувчи жараён бўлиб, у фақатгина жамият хаётидаги шарт-шароитларга боғлиқ, бўлмай, балки жамоанинг хамда хар бир шахснинг онгидаги ўзгаришларга, шахснинг ижтимоий-маданий ва ахлоқий маънавий фазилатлари камолотига хам боғлиқдир. Шунинг учун Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 10-моддасига кўра, Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб бориши хам мутлақо тўғридир. Жамиятнинг бирон-бир қисми, сиёсий партия, жамоат бирлашмаси, ижтимоий харакат ёки алохида шахс Ўзбекистон халқи номидан иш олиб боришга хақли эмас. Президентликка турли жамоат уюшмалари билан бир

қаторда сиёсий партияларнинг ўз партиясидан номзод кўрсатиш хуқуқининг мавжудлиги ва ғалабадан сўнг у ёки бу етакчи партия номидан Президентнинг давлатни бошқариши дунёдаги айрим етакчи давлатлар (масалан, АҚШ) тажрибасидан маълум. Ўзбекистонда хам Президентликка номзод кўрсатишда мавжуд барча сиёсий партиялар тенг асосда иштирок этадилар. Аммо, Президент сайловдан кейин, у ғалаба қилган партия номидан эмас, балки бутун халқ номидан иш кўрадики, бу дунёда давлат ва жамият қурилиши тажрибасини янада бойитади.(Германия, Греция, Руминияда хам Президент ўз ваколати даврида бирон-бир партия аъзоси бўлиб туриши мумкин эмас) Бунинг айрим объектив ва субъектив сабаблари мавжуд: 1. Аввало, Конституциямизнинг 10-мо д даси буни та қо зо этади. 2. Биздаги кўппартиявийликка асосланган сиёсий тизим хар бир партия учун қонун доирасида ўз фаолиятини эркин амалга оширишда зарур шарт-шароитларни яратиб беради. 3. Партиявийлик бирон-бир партияга мансубликни билдирса, президентлик ўзи г а хос ма қо мга э г а. У айрим гурух, қ атлам қарашларини, манфаатларини кўзлаб эмас, балки давлат хокимиятининг бирдан-бир манбаи бўлган халқ номидан иш кўради. У сиёсий институтлар ўртасида хакамдир. 4. Сиёсий партияга нисбатан синфийлик тамойили нуқтаи назаридан ёндашиш, сиёсий курашлар ор қа ли хокимиятга даъвогарлик қилиш йўлини хамма давлатлар учун хам ягона ва бирдан-бир ма қ бул йўл деб б ў лмайди. 5. Кўппартиявийлик бизда маълум маънода хали шаклланиш даврини бошдан кечирмоқда. Мавжуд сиёсий партияларнинг хаммасини хам уюшганли к, сиёсий етуклик даражасига етишида, халқни ўз ор қ асидан эргаштира олишида муайян ўтиш даври талаб этилади. Бугун Ўзбекистонда кўппартиявийликнинг ривожтанган тизимини ривожлантириш давр талабидир. Бунинг учун: — хар бир сиёсий партиянинг ўз электорати — уни қўллаб- қувватлайдиган ижтимоий қатлами бўлиши керак. Агар шундай бўлмаса, бу партия хақиқий сиёсий куч бўла олмайди. 2007 йилда бўлиб ўтган президентлик сайлови шундай ижтимоий қатлам шаклланаётганлигини кўрсатди. Лекин хали барча партиялар хам шундай электоратга эга деб айта олмаймиз; — сиёсий партиялар ўз ғоя, мақсад ва вазифалари билан бир-биридан фарқ қилиши зарур. Шундагина улар жамиятдаги хилма-хил қараш ва манфаатларни тўлақонли акс эттирган бўлади;

— партиялар ўз ғоявий-сиёсий платформаларини химоя қила олишлари, шу билан бирга бошқа партияларнинг ғоявий-сиёсий платформаларидаги камчиликларни аниқлай олишлари лозим; — хар қандай партия умуммиллий партия сифатида фаолият юритиши, фақат Марказда қолиб кетмаслиги ва жойларда албатта ўз аъзолари, фаоллари ва тарафдорларига эга бўлиши лозим. Акс холда хар қандай партия сиёсат сахнасидан тушиб кетади; — партиялар мамлакатимиз ижтимоий хаётининг ва давлат турмушининг у ёки бу воқеаларига нисбатан ўзларининг қатъий муносабатларини жамоатчилик эътиборига етказишга харакат қилишлари лозим. Айнан шу хол партияларнинг ғоявий-сиёсий платформаларига янада сайқал бериш, халққа ўзини танитиш имконини беради. Юқорида қайд этилган масалаларнинг хал этилиши партияларга ўз қиёфаси, ўз услубига эга бўлиш, ўз сафларини анчагина тўлдириш имконини беради ва Ўзбекистоннинг кўппартиявийлик тизимини янада ривожлантириш имконини яратади. Хулоса шуки, Ўзбекистонда кўппартиявийликнинг ривожланган тизими зарурати жамоатчилик онгида хали етарли даражада шаклланмаганлиги боис сиёсий партиялар фаолиятидаги юқорида келтирилган субъектив омилларга боғлиқ камчиликларни тузатиш уларнинг халқдан ажралиб қолмасликларига, унинг қалбига йўл топа олишларига ёрдам беради. Дунё халқлари, миллатлари сахнасида ўз муносиб ўрнимизни бизга бошқа халқ, мамлакат ёки давлат яратиб бермайди. Албатта, бу вазифани ўзимиз бажармоғимиз лозим. Шунинг учун бугунги сиёсий жараёнларда умуммиллий эхтиёждан келиб чиққан холда партиялар инсон хуқуқлари ва эркинликларини химоя қилишда амалий муқобил таклифлар билан чиқишлари, турли ижтимоий гурухларнинг демократик жараёнлардаги иштирокини таъминлашлари, ўз ваколатлари даражасида халқни эргаштириб, уни мустақилликни мустахкамлашга сафарбар этишни амалга оширишлари зарурдир.

Похожие

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси

Сиёсий етакчилик

Сиёсий қарашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши

Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари