Сиёсий етакчилик - Политология - Рефераты

Сиёсий етакчилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Сиёсий етакчилик Режа: 1. Хокимият таркибида сиёсий етакчилик Сиёсий таълимот ва қарашларда етакчи тўғрисидаги тасаввурларнинг шаклланиши ва ривожланиши. 2. Сиёсий етакчилик табиати ва турлари 3. Сиёсий етакчиликнинг шаклланиш тартиби. Демократик жамиятда сиёсий етакчи ва сиёсий элитанинг ўрни

Етакчилик. Дунёнинг турли минтақаларидаги давлатлар ва халқлар ижтимоий-сиёсий хаётида туб ўзгаришлар рўй бераётган хозирги замонда сиёсий етакчилик феномени алохида ахамият касб этмоқда. Жамиятни қайта қуриш ва хокимият таркибининг асосий элементларидан бири бўлган сиёсий етакчи ролини билиб олиш фақатгина у ёки бу сиёсий арбобга хос шахсий сифатларни, унинг ижтимоий хаётга таъсирини аниқлаш учунгина эмас, балки аввало сиёсатнинг чуқур ижтимоий-фалсафий мохиятини тушуниб олиш учун хам мухимдир. Турли партиялар, жамоат ташкилотлари фаолияти муайян сиёсий етакчиларнинг сиёсий фаолиятида акс этади. Чунки сиёсий хокимият муайян шахсий сифатлар, феъл-атворларга, муайян ижтимоий гурухга мансуб бўлган шахслар томонидан амалга оширилади ва етакчига хос бўлган индивидуал хусусиятлар уларнинг хокимиятни қандай амалга оширишларига хам таъсир этади. Ўзбекистан Республикасида давлатнинг асосий мақсади — хуқуқий демократик жамият қ уришдир. Бу ма қс аднинг амалга ошиши кўп жихатдан барча д аражалардаги рахбарларнинг дунёқараши, билими, қобилиятларига боғлиқ. Демократик жамиятларда хокимиятнинг персонификациялашуви (ижтимоий онгда хокимиятнинг шахс тимсолида тасаввур этилиши) кучаяди, чунки ахоли сайловларда ,, дастурий ваъдаларга эмас, балки партияларнинг ишончга сазовор, халол рахбарларига кўпроқ ишонч билан қ арайди. Шу жихатдан қ араганда сиёсий жараёнлар тахлилидан маълум б ў лмоқ д аки, зудлик билан қарорлар қабул қилиш, муайян вазифани т ўғ ри тушуниш қобилияти талаб этиладиган ижтимоий тараққиётнинг туб бурилиш даврларида сиёсий етакчилик роли жуда катта ахамиятга эга бўлади. Хокимият ва ташкилот мавжуд бўлган барча жойда етакчиларнинг бўлиши табиий, чунки „етакчи" сўзининг инглиз тилидан таржимаси (leader) „бошловчи", „рахбарлик қилувчи'" маъноларини англатади. Сиёсий таълимот ва қарашларда етакчи тўғрисидаги тасаввурларнинг шаклланиши ва ривожланиши. Етакчиликдек мураккаб ва мухим ижтимоий ноёб ходисани ўрганиш хамда тахлил этишнинг ибтидоси узоқ тарихга бориб тақалади. Қадимги замон тарихчилари Геродот, Плутарх, Конфуций ва бошқалар ўз даври етакчилари — монархлар, лашкарбошиларни тарих ижодкорлари деб хисоблаганлар. Сиёсий етакчилик ходисасини тахлил этишда Шарқда Абу Наср Форобий, Низомулмулк, Амир Темур, Алишер Навоийнинг хизматлари, Ғарбда эса Н. Макиавеллининг илмий мероси диққатга сазовордир. Уларнинг фикрича, сиёсий етакчи — бутун жамиятни жипслаштирувчи, ижтимоий тартибларни сақлаб қолиш ва мустахкамлаш учун хар қандай воситаларни қўлловчи хукмдордир.

Шарқ Уйғониш даврининг буюк вакили Форобий „Давлат бошлиғининг хикматлари" рисоласида давлатни етук шахс (маърифатли шох), етук хислатларга эга бўлган бир неча шахслар (аристократия) ва сайланган шахслар (демократия) ёрдамида самарали бошқариш мумкинлигини, давлат бошлиғи ва давлат хизматчилари бошқарув санъатини яхши билишлари шартлигини қайд этади. Низомулмулк эса ,,Сиёсатнома" („Сияр ул-мулук") асарида шохнинг жасур, доно, тадбиркор ва қатъиятли бўлиши ғоясини илгари сурган. Давлатни идора қилишда амалдорлар (масъул ходимлар) катта ўрин тутишган, уларни танлаш ва жой-жойига қўйишга ўзига хос талаб даражасида қаралган. Сиёсий етакчилик ходисасинрт ўрганишда ўз даври ва ўз халқи талаб- эхтиежларини тўғри англаган прагматик хукмдор — Амир Темурнинг назарий қарашлари ва амалий сиёсий фаолияти хам диққатни жалб этади. Шу маънода Херман Вамберининг „Темурни Чингизхон билан бир қаторга қўйиб, уни ёвуз, ўзбошимча, мустабид хоким деб атовчиларнинг фикрлари икки томонлама хатодир. У, аввало, ўзининг ғолибона қуролини замонасининг одатига кўра ишга солган осиёлик хоким эди. Унинг душманлари таъкидлаган қабих ишлари ва вайронагарчиликлари эса бирор жиноят учун олинган ўч эди, холос. Тўғри, бу уч жуда қаттиқ, лекин шу билан бирга адолатли эди" 1 , деб ёзганлиги хам бежиз эмас эди. Подшохсиз раият ва давлатсиз жамият бўлиши мумкин эмас, деб хисоблаган А. Навоий жамият бўлиши учун давлат бўлиши зарурлигини, турли манфаатлар кишиларни бир-биридан ажратишини ва айни пайтда бирлаштиришини, бу — жамият қонуни эканлигини, шу қонунни назорат қилиш — одил подшо ва бошқарув тизимининг вазифаси, деб уқтиради. Умуман, сиёсий етакчиликнинг шарқона тахлилида етакчига насихатгўйлик ёндашуви устуворлик қилади. Унга кўра давлат арбоби сиёсати хар қандай вазиятда хам ахлоқий тамойиллар: ростгўйлик, халоллик, одамларга хайрихохлик ва хоказоларга зид бўлмаслиги керак. Таъкидлаб ўтиш лозимки, етакчини ахлоқий тамойилларга риоя қилишга чорловчи бундай шарқона қарашлар хозирги замон демократик жамиятларида сиёсатнинг инсонийлашувида, унинг инсон хуқуқлари кафолати сифатида танилишида ўз ифодасини топмоқда. Сиёсий етакчиликни ўрганишда Ғарбда сиёсий билимлар ривожига буюк италян гуманисти Н. Макиавелли катта хисса қўшган. Унинг фикрича, сиёсий етакчи — жамиятни |жипслаштирувчи хамда ижтимоий тартиб ва ўз хукмронлигини сақлаш учун хар қандай воситалардан фойдаланувчи подшох. Масалан, „Миллий давлатни қуриш ва мустахкамлашда давлат бошлиғи шердек довюрак, тулкидек айёр бўлиши, агар пировард мақсадга фойдали бўлса, ўз ваъдаларини бажармаслиги хам мумкин, чунки юксак натижалар худди шундай йўл тутган князларга насиб этган" 2 каби Макиавелли томонидан ишлаб

чиқилган, айёрлик ва кучни мохирона бирлаштиришни тақозо этувчи ғарбона менталитет акс этган амалий маслахатлар Кромвель, Напо леон ва бошқа кўплаб европалик сиёсатчилар томонидан юқори бахоланган. XIX асрга келиб шахс иродасини жамият тараққиётининг белгиловчи кучи, деб хисобловчи волюнтаристик назариялар пайдо бўлган. Етакчилик тўғрисидаги бу назария вакиллари Томас Карлейль (1795—1881) ва Ральф Уолдо Эмерсонлар (1803—1882) фикрича, одамларнинг кўпчилиги барча муносабатларда етакчиларнинг йўналтирувчи таъсирисиз нормал хаёт кечира олмайдилар. XIX асрнинг иккинчи ярмида Фридрих Ницше (1844— 1900) томонидан ишлаб чиқилган етакчилик тамойили ўз даври сиёсий фикри ва амалий сиёсатига катта таъсир кўрсатган. Ницшенинг қарашларига биологик турларнинг эволюцион ривожланиши тўғрисидаги Ч. Дарвин назарияси кучли таъсир кўрсатган. Шу боис, Ницшенинг назарий қарашларида олий биологик тип — етакчи-инсон, ўта қудратли одам шаклланишининг зарурлигини асослашга қаратилган ўринишни кўрамиз. „Инсониятнинг мақсади, — деб ёзади Ницше, — унинг олий вакилларида мужассам бўлади... Инсоният буюк одамларни яратиш учун тинимсиз мехнат қилиши зарур — унинг вазифаси фақат шунда ва бошқа хеч нарсада эмас" 1 . Унинг фикрича, ў та қ удратли бундай буюк одам яхшилик ва ёмонликнинг нариги томонида туради. У ахлоқ меъёрлари билан чекланмаган бўлиб, оддий одамларга нисбатан шафқатсиз, ўзига тенг, ў та қудратли етакчи инсонлар билан эса илтифотли ва мулойим бўлиши мумкин. Агар одам маймундан қандай устунликка эга бўлса, Ницше назариясидаги етакчи хам одамлар устидан шундай устунликка к ў тарилган шахсдир. У юксак х а ётий қувватга эгалиги ва хокимиятга бўлган иродаси билан бошқа кишилардан ажралиб туради. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, кейинчалик ўз ирқий иддаоларини „асослаш" учун фашизм назариётчилари Ницше таълимотидан ўз ёвуз мақсадлари йўлида фойдаланишга у ринганлар. Етакчилар тўғрисидаги замонавий назарияларга Габриель Тард (1843— 1904) ижоди сезиларли даражада таъсир кўрсатган. У ижтимоийлашув тўғрисидаги назария асосчиларидан бири бўлиб, хаётнинг асосий қонунларидан бири — етакчиларга улар издошларининг тақлид қилишидир, деган ғояни асослашга харакат қилади. Жамият тараққиётининг асосий манбаларидан бири Тарднинг фикрича, ташаббускор ва ноёб шахслар томонидан килинган янгиликлар, кашфиётлардир. Етакчиликнинг таърифлари. Замонавий сиёсатшуносликда етакчиликнинг бир неча таърифлари мавжуд: 1. Етакчи — йўл кўрсатувчи маъносини англатади. Етакчи бошқаларга таъсир эта олиш, муайян мақсадларга эришиш учун уларнинг биргаликдаги

фаолиятларини ташкил эта олиш қо билиятита эга бўлади. Етакчи ва унинг издошлари ўртасидаги муносабатларда тенгсизлик мавжуд бўлиб, у етакчидан гурух аъзоларига қараб доимо бир томонлама й ў налган бўлади. 2. Етакчилик — бу бошқарувчанлик ма қо ми, қарорлар қабул қилиш билан боғлиқ бўлган ижтимоий позициядир. 3. Сиёсий етакчилик — бу сиёсат бозорида амалга ошириладиган махсус тадбиркорлик шаклидир. Бунда сиёсий тадбиркор, яъни етакчиликка даъвогар шахс ра қо бат к у рашида ижтимоий вазифаларни хал этишга оид даст у рини рахбарлик амалига алмаштиради. Бу ерда сиёсий тадбир-корликнинг мохияти шундаки, „сиёсий товар" потенциал етакчи шахси билан бир нарса деб қ аралади хамда ушбу товарни „умумий бойлик", бахт-саодат сифатида реклама қилиш рўй беради. 4. Сиёсий етакчилик сиёсий фаолият тури бўлиб, у икки томоннинг ўзаро алоқаларини англатади: биринчи томон — етакчилар ўз издошларининг манфаатларини ва эхтиёжларини биладилар ва баён этадилар, иккинчи томон эса шу манфаатларни ифодалаш ва амалга ошириш учун ўз ваколатларининг бир қисмини етакчига ихтиёрий равишда топширадилар. Етакчилик феноменининг негизи аслида инсон ва жамият табиатининг ўзидадир. Хатто, етакчиликка ўхшаш бўлган „илк етакчилик" хайвонот дунёсида учрайди. Бу ерда биологик ўзаро муносабатлар та қо зо этувчи ёзилмаган қонунларга биноан подани бошқарувчи етакчи ажралиб чиқади. Жамиятда хам етакчилик эхтиёж махсули сифатида майдонга чиқади, чунки ўз-ўзини ташкил этиш, хаётий ва функционал қобилиятларни таъминлаш учун одамларнинг хулқ-атворини тартибга солиш зарурати пайдо бўлади. Бундай тартибга солиш вазифалар ва ролларнинт вертикал (бошқариш — б ў йсуниш) ва горизонтал тақсимланиши хамда бошқарувни амалга оширувчи тузилмаларнинг ажралиб чиқиши оркали юзага чи қ арилади. Натижада, етакчилик муассасавийлашади, яъни у расмий етакчиликка айланади. Расмийга тескари бўлган норасмий етакчилик эса субъектив қо билиятни, етакчилик ролини бажаришга тайёрлик хамда лаёқатни, Шунингдек, муайян гурух ёки жамият томонидан унинг рахбарлик хуқуқлари тан олинишини характерлайди. Юқоридаги таърифлар ва тахлилдан келиб чиқиб, сиёсий етакчилик хукмдорлик даражасини эгаллаган бир ёки бир неча шахсларнинг бутун жамиятга, ташкилотга ёки гурухга доимий устувор ва қонуний таъсирини ифодалайди, дейиш мумкин. Етакчилик тузилмасидаги уч асосий таркибий қисм: етакчининг индивидуал белгилари; унинг имконият ва воситалари; унга таъсир кўрсатадиган вазият етакчилик самарадорлигига бевосита таъсир кўрсатади. Хулоса қилиб айтганда, сиёсий етакчи сиёсий жараёнлар билан бирга, бутун жамият, сиёсий ташкилот ёки харакатни хам бошқаради. У воқеаларнинг

бориши ва сиёсий жараёнлар йўналишини ўзгартира олади. Сиёсий етакчилар жамиятдаги сиёсий жараёнларни жонлантирадилар, жамиятнинг тарихий ривожланишини белгиловчи дастурларни, ғояларни илгари сурадилар. 2. Сиёсий етакчилик табиати ва турлари Хислатлар назарияси. Етакчилик табиатини тушунтиришга бўлган интилишлар кўпгина назарияларни пайдо қилди. Улардан энг қадимийроғи ва ахамиятини хозирга қадар йўқотмагани хислатлар назариясидир. Ушбу назариянинг асосчиларидан бири Э. Богардус фикрича, аъло дара-жали интеллектуал истеъдодлар шахсга эртами-кечми етакчиликка олиб келувчи кўзга кўринган мавқени беради. 1 Етакчилик ходисасини етакчининг юксак фазилатлари асосида тушунтириш ушбу назариянинг мохиятини ташкил этади. Етакчининг юксак фазилатларига ўткир заковат, фахм-фаросат, темир ирода, қайноқ энергия, юксак ташкилотчилик, кишиларга ёқа билиш, билимдонлик, масъулиятни ўзига ола билиш киритилади. Хозирги демократик давлатларда сиёсий етакчиларнинг зарурий сифатларига хушсуратлик, нотиклик хусусиятлари хам асосий талаблар сифатида қўйилмоқда. Ўтказилган социологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики шахснинг етакчилик қилиши учун унга хос муайян) хусусиятлар йиғиндиси катта ахамият касб этади. Рақобат мухитида етакчилик ўринларини эгаллаш учун хақиқатан хам муайян шахсий хислатлар керак. Лекин бу зарурий хислатларни мутлақлаштириш даражасида эмас. Бу хислатлар тўплами тарихий давр, айрим давлатлар ва аниқ вазиятга боғлиқ холда ўзгариб боради. Масалан, хозирги замонда хам сиёсий муваффақиятларга имкон берувчи шахсий хислатлар Щвеция, Афғонистон, Корея ва Сомалида тубдая фарқланади. Бунинг устига кўпчилик, асосан, нодемократик давлатларда ўртамиёна, ғўp, ёркин хислатларга эга бўлмаган шахсларнинг тез-тез сиёсий етакчилар сифатида сиёсат майдонига келишлари кузатилган. Буларни хисобга олиш хислатлар назариясининг ривожига — унинг омилий-тахлилий тамойили яратилишига олиб келди. Бу тамойил етакчиларнинг соф индивидуал хусусиятларини ва муайян сиёсий мақсадларини амалга ошириш жараёнида намоён бўлган хулқ-атворларини таққослайди. Масалан, В.И. Лениннинг яқинлари билан муносабатида намоён бўлувчи индивидуал хислатлари хеч хам зўравонликка чанқоқ ва одамларнинг кулфатларига бефарқ, рахмсиз ва золимлигидан дарак бермасди. Бироқ, унинг ўжарлиги ва утопик мақсадга интилишлари уни хокимиятни сақлаб қолиш учун жиноятлар олдида тўхтамайдиган, умуминсоний ахлоқ меъёрларини инкор этувчи диктаторга айлантирган.

Хуллас, етакчи шахсига хос хусусиятлар йиғиндиси тарихий давр ва дунёдаги турли давлатлар шароитларига кўра турлича бўлиши мумкин. Вазиятлар назарияси. Етакчиликнинг муайян ижтимоий шарт- шароитларга боғлиқлигини вазиятлар таълимоти янада ривожлантирди ва асослаб берди. В. Далль, Т. Хильтон, А. Гарднер, Р. Стогдилл ва бошқалар етакчилик ходисасининг нисбийлигидан, кўп хиллилигидан келиб чиқадилар. Уларнинг фикрларича, „етакчи — муайян вазият махсулидир. Айнан вужудга келган муайян вазиятлар сиёсий етакчиларни танлаб олади ва уларнинг хулқ- атворини белгилайди. Шу маънода тарихда тасодифий етакчилар бўлмайди, хар бир етакчи ўз даврининг, ўз даври тарихий вазиятининг махсулидир. Исканхар Зулқарнайн, Оливер Кромвель, Чингизхон, Жалолиддин Мангуберди, Амир Темур хам ўз даврининг йўлбошчилари эдилар. Р. Стогдилл ёзишича, етакчилик қандайдир ижтимоий вазиятларда кишилар ўртасида мавжуд бўладиган алоқалардир, бир вазиятда етакчи бўлган кишилар бошқа вазиятларда хам албатта шундай бўла олмайди" 1 . Масалан, „намунали, қудратли ва илғор ислом жамияти" қуриш мақсад қилиб белгиланган Эрондаги вазият муқаррар равишда етакчиларнинг европача ёки америкача типини рад этади. Худди шунингдек, Эрон типидаги етакчи (гарчи 2005 йилнинг 24 июнида Эрон президентлигига сайланган техника фанлари доктори Махмуд Ахмадинажот мамла-катнинг сўнгги 24 йиллик тарихида илк дунёвий бошқарувчи бўлса-да) Ғap6 сиёсий майдонида ўзини намоён этиши мумкин эмас. Нефть ва газ захирасига эгалик қилиш борасида дунёда Саудия Арабистони ва Россиядан кейинги ўринда турувчи Эронда ахоли жон бошига тўғри келадиган миллий даромад 320 доллар экани (қиёс: Саудияда бу кўрсаткич 19 минг доллардан ортиқ) Осиёнинг бу йирик мамлакати жиддий иқтисодий ислохотларга мухтожлигини кўрсатади 2 хамда унинг сиёсий етакчисига мураккаб вазифаларни уддалаш масъулиятини юклайди. Бундан ташқари, давлатнинг инкироз холатидалиги ёки барқарор ривожланишдалигига боғлиқ равишда етакчига қўйиладиган талаблар хам бир- биридан фарқланади. Мисол учун, XX асрнинг 80-йиллари охирларида совет тузумининг инқирози Б. Елцин, И. Каримов, Н. Назарбоев ва бошқа етакчиларни илгари сурди. Улар эски тоталитар тузумни емириш ва демократик жамиятни барпо этиш сари халқни етакладилар. Таъкидлаш жоизки, вазиятлар назарияси сиёсий етакчининг индивидуал хусусиятларини рад этмайди, лекин уларни мутлақлаштиришни хам ноўрин хисоблайди ва сиёсий етакчининг табиатини тушунтиришда мамлакатдаги шарт-шароитларга устуворлик беради. Вазиятлар таълимотига аниқлик киритиш, ривожлантириш ва сифат жихатдан бойитиш натижасида сиёсий етакчиликни унинг издошлари ва

тарафдорлари (конституентлари) ёрдамида тушунтириш таълимоти вужудга келди. Замонавий сиёсатшуносликда „тарафдорлар" тушунчаси кенг қамровли бўлиб, сиёсий фаоллардан ташқари етакчи нинг сайловчилари, шунингдек, у билан муносабатда бўлувчилар хам бу тушунча мазмуни таркибига киритилади. Уларни тахлил қилиш сиёсий етакчининг хулқ-атворини, қабул қиладиган қарорларини олдиндан билиш имкониятини беради. Етакчи билан муносабатларнинг шаклланиши ва амал қилишида сиёсий фаолларнинг роли каттадир. Айнан тарафдорлар, яъни конституентлар ўз етакчиларининг шахсий сифатларини ва имкониятларини бахолай оладилар, уни қўллаб-қувватлаш кампаниясини ташкил этадилар, бир сўз билан айтганда етакчини „яратадилар". Бироқ, анча афзалликларига қарамай вазиятлар наза рияси каби конституентлар назарияси хам сиёсий етакчининг хокимиятни эгаллагандан кейин нима сабабдан ўзини хокимиятга келтирган қатлам ва тарафдорларнинг манфаатларига зид харакатлар қилиши сабабларини тушунтириб бера олмайди. Тарих сабоқлари шуни кўрсатадики, кўпгина сиёсий етакчилар хокимиятга келгач, уни хокимият тепасига келтирган қатламлар ва гурухлар ман фаатларига қарши фаолият юритганлар. Бунга ёрқин мисол А. Гитлернинг сиёсий фаолияти бўлиб, у хокимиятга чиққандан кейинги йиллар давомида уни хокимиятга келтирган тарафдорларининг бир қисмини йўқ қилди. Бунга ўхшаш мисолларни Шарқда шайбонийлардан Абдуллахон II нинг ўғли Абдулмўмин фаолиятида хам кўришимиз мумкин. Юқорида келтирилганлардан маълум бўладики, етакчи ва конституентлар ўзаро таъсирини икки томонлама йўналтирилган харакат сифатида қараш лозим. Бунинг устига етакчилар ўз ижтимоий таянчларини муайян даражада ўзгартиришлари мумкин. Бун д а й хол, айни қ са, авторитар ва тоталитар сиёсий тузумларда фожиали ту с олиши мумкин. Бунинг сабаблари сиёсий тизимнинг характерига, рахбар қў лида хокимиятнинг жамланиши даражасига ва умуман жамиятнинг сиёсий маданиятига бориб тақалади. Сиёсий етакчилик табиатини, унинг субъектив механизмларини тушунтириш ва уни бир хилда изохлаш мураккаб. Бу жараённи ўрганишда псиоаналитика наза рияси анча ютукларга эришган. Ушбу назария асосчиси З . Фрейддир. Бу назарияга кўра, сиёсий етакчилик негизида сенсуал характердаги, яъни сезги, хиссиётларга асосланган майллар ётади. Сублимация, яъни бошқа холатга ўтиш жараёнида у ижодий фаолиятга, жумладан сиёсий етакчиликка хам интилиш сифатида намоён бўлади. Кўпгина кишиларда рахбарлик лавозимларини эгаллаш субъектив компенсаторлик вазифасини бажаради. Турли камчиликларга йўл қўймасли к, номукаммалли к, қадрсизлик хиссиётини енгишга ёрдам беради.

Сиёсий етакчиликнинг психоаналитик назариясига хисса қўшган Франфуркт мактаби вакиллари Э. Фромм ва Т. Адорнолар авторитаризмга мойил ва хокимиятга интилувчи шахс типини аниқладилар. Бундай шахс оммавий ишончсизлик, асабийлик хукмрон бўлган носоғлом ижтимоий мухит, оилавий невроз холатини келтириб чиқарувчи шароитларда шаклланади. Киши бундай шароитда буларнинг хаммасидан қутулиш учун хукмронлик ёки бўйсуниш муносабатларидан қочишга интилади. Етакчилик — авторитар шахс учун ўзининг ўзгарувчан кайфиятларидан холи бўлишга ва ўз иродасига бошқаларни бўйсундиришга имкон берадиган психологик эхтиёж. Бошқалар устидан чексиз хукмронлик қилиш бундай киши га ўзига хос сархушлик бахш этади. У ўзига хос садизм, зўравонлик шаклидир. Бошқаларнинг кучсизлиги авторитар типдаги индивидларда назорат ва уларни камситиш истагини уйғотади. Шу билан бирга, авторитар шахс мазохистик хусусиятга хам эгадир, ўзидан зўрроқ куч билан тўқнашганда унга сажда қилади. Бошқаларнинг кучсизлиги унда ғазабланиш, уларни тахқирлаш кайфиятларини туғдиради. Бундай хулқ-атвор шакли психологик маънода кучлиликнинг эмас, кучсизликнинг намоён бўлишидир. Авторитар шахс хаққоний кучга эга бўлмасдан, бошқа кишилар устидан хумронлик қилиш ёрдамида шу кучга эгалигига ўзини ишонтиришга харакат қилади. Бундай шахс ирра-ционалдир, у жохилликка, мистикага мойил бўлиб, биринчи навбатда хиссиётлар асосида иш юритади, тенглик ва демократияга тоқат қила олмайди. Бошқа барча кишиларни „кучли— кучсиз" муносабатлари воситасида идрок этади. Умуман, психоаналитика назарияси сиёсий етакчиликка интилишнинг барча сабабларини қамраб ололмаса-да, унинг асосий ички сабаблари хақидаги тасаввурларни анча кенгайтирди. Интерфаол тахлил. Етакчилик тўғрисида юқорида кўрсатиб ўтилган назариялар унинг турли томонларини кўришга имкон беради, бироқ, унинг бир бутун кўринишини бера олмайди. Етакчиликни комплекс тадқиқ этишни амалга оширишни интерфаол тахлил бажаради. У етакчиликнинг тўрт асосий жихати: етакчининг хусусиятлари; у бажариши лозим бўлган вазифалар, унинг издошлари ва конституентлари; етакчи ва унинг конституентларининг ўзаро муносабатлари механизмини хисобга олади. Бироқ, етакчиликнинг ягона, универсал тамойилини яратишнинг имкони йуқ. Чунки етакчилик ходисаси намоён бўлиши ва вазифаларига кўра турли- туман бўлиб, тарихий давр, сиёсий тизим тури, етакчи ва унинг конституентлари хусусиятлари каби қатор омилларга бо ғл и қ дир. Сиёсий етакчилик турлари. Хозирги замой сиёсатшунослигида сиёсий етакчилар у ёки бу мезонларга кўра хилма-хил турларга ажратилади.

Рахбар остидагиларига муносабатига кўра авторитар ва демократ йўлбошчиларга ажратилади. 1. Авторитар етакчилик — танх о й ў налтирилган таъсир этиш хусусиятига эга бўлиб, тақи қ ловчи чоралар, куч ишлатишни назарда тутади. 2. Демократик етакчилик — рахбар томонидан гурух ёки ташкилот барча аъзоларининг фикрлари, манфаатларини хисобга олишда, уларни бошқарувга жалб этишда ифодаланади. Сиёсатшуносликда сиёсий етакчиликни турларга ажратишнинг кенг тарқалган кўринишларидан бири Макс Вебернинг „Сиёсат — хам майл, хам касб сифатида" номли мақоласида қайд этилган хокимиятни легитимлаштириш усуллари хақидаги таълимотига бориб тақалади 1 . Унга мувофиқ етакчилар анъанавий, харизматик ва рационал-легал етакчиларга бўлинади. Биринчи турдаги етакчилик асосида одатлар, иккинчисида эътиқод ва хиссиётлар, учинчисида эса тафаккур ётади. Анъанавий етакчилик. Етакчиликнинг бу тури анъаналар, маросимлар, одат кучи каби механизмларга таянади. Итоат қилиш одати анъаналарнинг муқаддаслигига ва хокимиятнинг мерос тариқасида ўтишига асосланган. Урф- одат ва анъаналар жамиятда нафақат йўналтирувчилик вазифасини, балки авлодлараро ворисийликни, тарихий тараққиётнинг узвийлитини хам таъминлайди. Бизнинг замонамизда монархияни гохо ўз тарихий ролини бажариб бўлган, ўтмишга хос хокимият бошқаруви деб хисоблашади. Лекин бу фикр унчалик тўғри эмасга ўхшайди. Акс холда хозирги Испанияда айнан монарх бошқаруви жамиятни генерал Франконинг диктаторлик режимидан демократияга томон нисбатан муваффақият билан олиб ўтганлитини қандай изохлаш мумкин? Умуман олганда, етакчиликнинг бу тури дохийлар, оқсоқоллар, шохлар бошқаруви учун хосдир. Харизматик етакчилик. Етакчиликнинг бу турига М. Вебер инқироз даврида жамиятни инқилобий тарзда янгилашнинг мухим харакатлантирувчи кучи сифатида қарайди. Чунки етакчиликнинг бу тури хукмдор — етакчи нинг қудратига нисбатан халқнинг чексиз ишончига асослангандир. Омманинг фикрича, рахбарлик учун алохида хислатлар, буюк сифатлар, ғайриоддий қобилиятларга эга бўлган харизматик етакчилар халқни ижтимоий янгиланиш вазифаларини ечишга сафарбар эта оладилар. Аслида эса етакчииинг индивидуал сифатлари унинг харизмаси шаклланишида иккинчи даражали роль ўйнайди. Масалан, Ленин, Станин, Гитлер, Мао Цзедун, Ким Ир Сен, Фидель Кастролар харизматик етакчилар бўлишган. Рационал-легал етакчилик етакчини сайлаш тартиби, унга берилган хокимлик ваколатларининг оқиллиги, қонунийлиги тўғрисидаги тасаввурларга асосланади. Чунки, жамият тараққиётидаги нисбатан тинч даврларда тарихий

анъаналарни асраб-авайловчи ва зарурий ислохотларни амалга оширувчи рационал-легал етакчиларга ижтимоий эхтиёж, зарурат юзага келади. Умуман эса, кўпчилик давлатларнинг тарихида сиёсий етакчилик турларининг алмашинувида маълум бир кетма-кетлик кузатилади. Масалан, харизматик етакчи анъанавий етакчига, у эса, ўз навбатида, ислохотчи- қонунчига (раци онал-легал етакчига) ўз ўрнини беради. Етакчиларни турларга ажратишнинг яна бир кўриниши хақида АҚШнинг Принстон университети профессори Роберт Такер таклиф киритган. У 1987 йилда нашр этилган . „Политическая культура и лидерство в Советской России. От Ленина до Горбачева" („Совет Россиясида сиёсий маданият ва етакчили к, Лениндан Горбачевга қ а д ар") номли асарида етакчиларни уч турга бўлади: 1. Консерваторлар — жамиятни ўз холатида са қл аб қолишга қаратилган фаолият олиб борувчилар. 2. Реформаторлар — хокимият таркибини кенг қамровли ислохотлар воситасида тубдан ўзгартиришга интилувчилар. 3. Инқилобчилар — одатда қурол кучи билан бошқа ижтимоий тузумга тез, сакраш орқали ўтишни режалаштирувчилар. Хозирги замон сиёсатшунослигида етакчиларнинг 4 та йиғма тимсоли айтиб ўтилади: 1) байро қ дор ёки буюк инсон; 2) хизматчи; 3) савдогар; 4) ў т ў чирувчи. Байроқдор етакчи воқеликни ўзича кўра билиш, жозибали идеал, оммани қизиқтира олиш қобилияти билан ажралиб туради. Ленин, Гитлер, Мартин Лютер Кинг, Хумайнийлар бундай етакчиларнинг типик вакиллари бўлишган. Хизматчи етакчи хам ўз тарафдорлари ва сайловчиларининг манфаатларини ифода этишга интилади ва улар номидан иш кўради. Савдогар етакчи учун ўз ғоя ва режаларини чиройли қилиб кўрсатиш, уларнииг афзаллигига фуқароларни ишонтира олиш хамда бу ғояларни „сотиб олишга" мажбур қилиш ва шунингдек, уларни амалга оширишга оммани жалб этиш хосдир. Ўт ўчирувчи етакчи долзарб ижтимоий муаммоларга ечим топиб, даврнинг мухим талабларини мўлжалга олади. Унинг хатти-харакати аниқ вазиятга кўра аниқланади. Реал хаётда етакчиликнинг бу тўрт идеал тимсоли одатда соф холла эмас, балки аралаш холда учрайди.

Етакчиларнинг вазифалари улар фаолиятининг бош йўналишидир. Вазифалар доираси сиёсий тартибот, фуқаролик жамиятининг етуклиги, ахоли турмуш даражаси каби омилларга боғ-лиқ бўлиб, биринчидан, жамиятдаги вазиятни тахлил этиш ва бахолашни мўлжалловчи ташхисни; иккинчидан, ижтимоий муаммоларни хал этишга хизмат қилувчи фаолият йўналиши ва дастурини аниқлашни; учинчидан, мақсадларни амалга ошириш учун ижрочиларни (амалдор шахслар, омма) сафарбар этишни қамраб олади. Етакчининг вазифаларини янада аниқроқ тавсифлаш хам мумкин. Бу аниқ жихатларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Жамиятни жипслаштириш ва бирлаштириш. Етакчи бошқа давлатлар билан муносабатларда миллий бирликни ўзида намоён қилиши, умумий мақсадлар ва қадриятлар йўлида фуқароларни бирлаштириши, Ватанга, давлатга, халққа хизмат қилишда ўрнак бўлиши лозим. 2. Энг мақбул сиёсий қарорларни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш. Етакчи хато қилишдан кафолатланмаган бўлса хам, ижтимоий вазифаларни хал қилишнинг энг мақбул йўлини топа олишлик қобилияти одатда унинг рахбарлик лавозимини эгаллашини оқлайди. 3. Ижтимоий хакамлик, қўриқчилик, оммани қонунсизликдан, турли даражадаги амалдорларнинг ўзбошимчалигидан химоя қилиш, тартибот ва қонунчиликни назорат, рағбатлантириш ва жазолаш чоралари орқали сақлаб туриш. 4. Хокимият ва омманинг мулоқотини, сиёсий ва хиссий алоқа каналларини мустахкамлаш ва шу билан фуқароларнинг хокимиятдан бегоналашувининг олдини олиш. Оммавий ахборот воситалари, айниқса, телевидение, шунингдек сайловчилар билан ўзаро учрашувлар ва бошқа тадбирлар орқали сиёсий етакчилар омма билан бевосита алоқада бўлишнинг кенг имкониятларига эга бўладилар. 5. Янгиланиш ташаббускори бўлиш, оптимизм ва ижтимоий энергиями тўплаш, оммани сиёсий мақсадларни амалга оширишга сафарбар қилиш. Етакчи халқ анъаналарини авайлаб сақлаши, ўз вақтида янгиликларни илғай олиши, жамият тараққиётини таъминлаши, халқда ижтимоий идеаллар ва ғояларга нисбатан ишонч уйғотиши лозим. 6. Сиёсий тизимии легитимлаштириш. Бу вазифа, асосан тоталитар давлатлар етакчиларига хосдир. Сиёсий режим ўзини ўзи оқлай олмаганида у буни харизматик етакчининг алохида хусусиятларидан излашга уринади. Масалан, большевиклар хокимиятнинг кўп асрлик анъаналарини шафқатсиз вайрон этганда Маркс, Ленин, Сталин шахсини илохийлаштириш орқали тоталитар тизимни легитимлаштиришга уринган эдилар. Лекин бу уриниш бутун тарихда бўлганидек, сиёсий тизим легитимлигини эмас, балки фақатгина унинг легаллигини таъминлаган эди, холос.

Маълумки, собиқ Иттифоқнинг инқирози ва парчаланиб кетиши жараёнида ўз мустақиллигини қўлга киритган республикаларда „миллий миқёс"даги ўтиш даври етакчиларини жамият ва давлат рахбарлигига олиб келди. Бу етакчилар ижтимоий-сиёсий барқарорликни таъминлаш, фуқаролар онгида демократик қадриятларни мустахкамлаш, уларнинг сиёсий ва фуқаролик фаоллигини ошириш, демократик ўзгаришлар кўламини кенгайтириш ва чуқур- лаштирищда сиёсий етакчи ва рахбарлар кенг муаммоларга дуч келдилар. Бундай шароитларда сиёсий етакчидан катта масъулият, ўткир зехн, хар қандай муаммонинг туб мохиятини кўра олиш, жасурлик ва дадиллик, одамларнинг табиатини яхши хис қилиш, уларга ишониш, улардаги яширин куч ва имкониятларни кашф эта олиш, янгича сиёсий тафаккур талаб этиларди. Бундай хусусиятларга эга бўлган Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг пухта ўйланган дастурини ишлаб чиқди хамда Ўзбекистоннинг салохияти буюклигига, унинг ўтмишда жахон тамаддунига катта хисса қўшганига асосланиб, келажаги хам буюк бўлиши тўғрисидаги ғояни илгари сурди. Турли сессия ва бошқа анжуманларда нафақат ютуқларимиз, балки хали хал қилинмаган муаммолар, иқтисодий мураккабликлар, ислохотимиз нималарда оқсаб қолаётгани хақида сўзлаб, жамоатчиликни, рахбарларни бу муаммоларни бартараф этишга чорламоқда. Шу муносабат билан Президент И. А. Каримовнинт „Қачонки рахбарнинг юраги хам, қўли хам тоза бўлса, тамадан, ғараздан йироқ бўлса унинг табиатида қатъийлик билан вазминлик, талабчанлик билан акл-заковат уйғун бўлса, фақат шундагина у одамларнинг ғам-ташвишини ўз қалбидан ўтказишга қодир бўлади" 1 , деб таъкидлаши бежиз эмас, албатта. Президент томонидан турли муассаса ва ташкилотлар рахбарлари олдита қўйилган талаблар суд ва хуқуқни мухофаза қилиш органлари ходимларига хам тааллуқли бўлиб, уларнинг масъулиятини кучайтиришга қаратилгандир. Чунки „Бу сохада хизмат қиладиган одамлар ўзининг профессионал ва фуқаролик бурчини, ўз вазифасини қанчалик халол ва сидқидилдан ижро этиши, хеч муболағасиз, бутун хокимиятнинг обрўси ва кишиларимизнинг адолатга ишончи қай даражада бўлишини белгилайди" 2 , Ўзбекистондаги хозирги сиёсий етакчиликнинг ўзига хос жихатлари хусусида хорижлик мутахассисларнинг хам фикр-мулохазалари эътиборга лойиқ. Ўзбекистондаги сиёсий тизим ва бошқарувдаги хусусиятларни тахлил қилиш, уларнинг фикрларича, бу ердаги етакчиликда ижтимоий-сиёсий вазият тақозо этаётган ўзига хос авторитаризмни хам, шарқона демократия билан уйғунлашган харизматизмни хам, ислохотчиликни хам, демократизм томон интилган рационал-легал етакчиликни хам ўзаро боғлиқ холда кўзга ташланаётганидан далолат беради.

Таниқли хуқуқшунос Л. Левитиннинг ёзишича ,, Хозир Ўзбекистонда Президент И. А. Каримов томонидан қатъий сиёсат юритилмоқда. Бироқ, бу сиёсат, биринчидан, аксарият ахолининг кучли ягона хокимиятга бўлган анъанавий эхтиёжларига жавоб беради, иккинчидан, барқарорликни таъминлаяпти, учинчидан, ислом ақидапарастлигига қатъият билан қарши турмоқда ва тўртинчидан, унда ташқаридан келаётган демократлаштириш талабларига мослашиш тамойили мавжуд" 1 . Евроосиё минтақасида авторитар анъаналар, рахбардан нажот кутиш, унга умид ва ишочни ўзида мужассам этувчи тасаввурлар узоқ тарихга бориб тақалади. Асосий масала эса сиёсий етакчи шахсининг буюк ўзгариш — давлат мустақиллигига эришган жамият талабларига қанчалик даражада мувофиқ келишидадир. Таниқли рус файласуфи Иван Ильин XX асрнинг 50- йилларидаёқ „Коммунистик режим қулаганидан кейин Россияда иккита имконият бўлади — ё қаттиқ ва оқилона авторитар режим уни парчаланишидан сақлаб қолади ёки бошидан-оёқ анархия юз беради", деб башорат қилган эди. Шу сабабли унинг „Ўтиш даврида авторитаризм Россия учун нажот йўлидир" 1 деган нуқтаи назари муайян маънода минтақадаги бошқа мамлакатларга хам тегишлидир. Бунинг устига Марказий Осиё халқлари қарийб 130 йил давомида мустамлакачилик зулми остида эзилганлигини, бир неча авлодлар умргузаронлиги тоталитар етакчилик хукмронлити остида кечганлигини инобатга оладиган бўлсак, бу ердаги авторитар бошқарув жараёнларига унчалик хайратланмай қараш мумкин, албатта. 3. Сиёсий етакчиликнинг шаклланиш тартиби. Демократик жамиятда сиёсий етакчи ва сиёсий элитанинг ўрни Замонавий сиёсатшунослик сиёсий етакчиликнинг шаклланиш тартибида икки хил йўналиш, принцип мавжудлигини қайд этади. 1. Номенклатура принципи (бирор юқори ташкилот хисобида турадиган ва шу ташкилот томонидан белгиланадиган, тайинланадиган ходим) тоталитар тизимларда амал қилади ва бунда етакчиликка танлаш жамоатчилик иштирокисиз, хукмрон, оз сонли одамлар гурухи орасида амалга оширилади. 2. Демократик принцип либерал-демократик тизимларда амал қилади. Уларда сиёсий етакчи очиқ сиёсий кураш натижасида сиёсат майдонига кириб келади, хокимият зинапояларида унинг қуйидан ю қ орига к ў тарилишини жамиятнинг муайян ижтимоий гурухлари оммавий тарзда қўллаб-қувватлайди. Номенклатура (аппаратга оид) принципи, асосан, тота литар ва авторитар режимларга хос бўлиб, унда сиёсий етакчилик аслида қўлга киритилмайди, балки шахс етак чиликка тайинланади ёки қўйилади. Бу масалани сиёсатдаги оз

сонли хукмрон гурух хал этади. Етакчилар, рахбар кадрларни танлашнинг бундай маъмурий-буйруқбозлик принципига собиқ СССРда амал қилинар эди. Сиёсий етакчиликни шакллантиришда номенклатура принципи хеч қандай сиёсий мухолифнинг аралашувига имкон бермайди, етакчининг ахлоқий ва сиёсий жихатдан бузилишига олиб боради.Вақт ўтиши билан номенклатурага хос етакчилик ўз эффективлигини йўқота боради. Брежнев, Черненко каби собиқ совет етакчиларининг сиёсий фаолияти бу фикрнинг исботидир. Гохо вазият тақозоси билан ушбу принципни бузишга харакат қилувчи, хукмрон гурухга „бе г она" бўлган шахсларнинг хокимияттепасига келиши эхтимоли хам рўй беради. М.С. Горбачёвнинг 1985 йилда хокимияттепасига кёлишини шу билан изохлаш мумкин. Демократик принципнинг характерли томони шундаки, сиёсий етакчи „биринчи шахс" ўрнини эгаллаш учун сиёсий элиталар ўртасида кечадиган очиқ сиёсий кураш жараёнида ўз авторитети (обрў-эътибори), муайян ижтимоий гурухдаги, жамиятдаги умум эътироф этган обрў-эътибори орқали етакчиликка келади. Етакчининг хокимиятда юқорига кўтарилиши муайян ижтимоий гурухлар, хусусан, сиёсий элита мадади, қўллаб-қувватлаши билан ошкора тарзда кечади. Х ў ш, сиёсий элита нима ва у сиёсий етакчиликнинг демократик принциплар асосида шаклланишида қандай ахамият касб этади? „Элита" атамаси франсуз тилидан олинган бўлиб, „сараланган, са й ланган" деган маънони билдиради. Сиёсий элита эса алохида ижтимоий сифатларга, сиёсий таъсир этишнинг муайян даражасига эга бўлган ва у ёки бу давлатнинг хокимият институтлари учун рахбар кадрларнинг асосий манбаи хисобланган катта ижтимоий гурух л арга мансубликни англатади. Сиёсат субъектлари орасида мухим ўринни эгалловчи сиёсий элиталар таркибига олий рахбар кадрлар, бошқарувчилар, катта обр ў га эга бўлган ғоявий иш билан шу ғ улланувчилар, Шунингдек, иқтисодий ва маъмурий доиралар, оммавий ахборот воситалари, таълим-тарбия муассасаларининг кўзга кўринган вакиллари киради. Сиёсий элиталар доимо ўзгариб боради. Уларнинг тараққиётида аристократи к ва демократик йўналишлар қайд этилади. Аристократик йўналишнинг устунлик қилиши сиёсий элитанинг „ёпи қл игига ва кристаллашувига", яъни сифат жих а тдан ўзгариб, тур ғ унлашувига олиб келади. Одатда хукмрон элита ўз имтиёзлари ва ижтимоий мав қ еларини мерос тари қ асида ўзининг ноэлитар авлодларига беришга харакат қилади. Натижада элита таркиби сифат жихатдан б у зилиб, жамиятда хукмронлик учун интилувчи янги ижтимоий кучлар — контрэлита гурухларининг кураши фаоллашуви рўй беради. Хукмронлик ва имтиёзли мавқеини эгаллаш учун юксак психологик ва ижтимоий сифатларга эга бўлган кўпгина кишилар интиладилар. Л екин хеч ким

ўз мавқеи ва лавозимини к ў нгилли равишда б ў шатиб бермайди, шунинг учун элиталар орасида очиқ ва яширин холда хукмронлик учун кураш бориши табиийдир. Демократик йўналишдаги тараққиётда сиёсий элиталар қатламларининг етакчиликка оид қобилиятлари одамлар хисобига янгиланиб боради. Бу эса сиёсий элитанинг дегенарация жараёнлари олдини олади ва уни жамиятни бошқаришдаги самарадорлигини таъминлайди. Хозирги даврда демократик жамиятлар учун долзарб вазифалардан бири элитар гурухларга қарши кураш эмас, балки жамият учун фойдали сиёсий элиталар гурухини шакллантириш, унда ижтимоий ваколатлилик янгиланиб туришининг юқори сифатини таъминлаиг, олигархиялашуви, халқдан бегоналашуви ва ёпиқ хукмрон, имтиёзли табақага айланишининг олдини олишдир. Сиёсий етакчиларни танлашнинг демократик принципи икки хил усул билан амалга оширилиши мумкин: 1. Стихияли танлаш (қуйидан кўтарилиш). Бунда ижтимоий фикр шкаласи йўналишига таянилади. Бундай танлаш усули сиёсий йўлнинг туб бурилиш даврида янги етакчиларни пайдо қилади. 2. Етакчи — рахбарларни мақсадга мувофиқ шакллан тириш — сиёсий таълим ва амалиётни ўз ичига қамраб олувчи яхлит бир тизимни тақозо этади. Ўзбекистонда сиёсий кадрларни тайёрлашда айнан иккинчи ёндашувга таянилмоқда. Шу мақсадда 1995 йилда Тошкентда Ўзбекистан Республикаси Президенти хузуридаги давлат ва жамият қурилиши академияси иш бошлади. Унда давлат бошқариш тузилмаларининг рахбарлик бўғини учун сифат жихатдан янги, юқори малакали мутахассислар тайёрланмоқда. Чунки сиёсий мехнат тобора кўпроқ шифокор, конструктор ёки адвокатлик касблари каби касбкорга айланмоқда. Янги парламент — Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлиги Ўзбекистондаги янги бир сиёсий касбга айланиб улгурди. Шунинг учун хам сиёсатчи амалда ахоли талабларини аниқ ифодалашни таъминлашни, коллектив қарорлар қабул қилиш ва уларни амалга ошириш учун зарур бўлган парламент ва хукумат органлари, оммавий ахборот воситалари, жамоат таш к илотлари ва алохида кишилар ўртасида алоқаларни йўлга қў ювчи, можароларни хал этиш ва келишув йўлларини топувчи, ижтимоий алоқалар сохасидаги мутахассисга айланиб бормоқда. Шак-шубха й ў қки, етакчиларни, сиёсий элитани мақсадга мувофиқ равишда шакллантириш етакчилик хақ и даги анъанавий, асосан, харизматик тасаввурларни кўп даражада ўзгартиради. Ўзбекистонда давлат аппаратини такомиллаштиришнинг ўта мураккаб муаммолари ечимини излашда авлодлар алмашуви йўлидан борилмоқда. И. А. Каримов бу масалада ўз нуқтаи назарини таърифлаб: „Менинг энг катта ишончим ёш авлоддир. Замонавий билимга эга, одобли, илмли, кўрсанг

хавасинг келадиган, баркамол ва шижоатли фарзандларимиздир. Мен ўзимнинг тақдиримни хам, мамлакатимиз ва мустақиллигимиз тақдирини хам ана шуларнинг қиёфасида кўраман" 1 , деган эди. 1991 йил 20 ноябрда қабул қилинган ва 1998 йилнинг 1 майида ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган „Давлат ёшлар сиёсатининг асослари тўғрисида"ги қонун хам ана шунга қаратилган. Ўзбекистан хозирнинг ўзидаёқ рахбарлик лавозимларига кўтариш учун мустақиллик даврида шаклланган янгича, демократик тафаккурга эга бўлган кадрлар вакиллари захирасига эга. Президентимиз И. А. Каримов томонидан хаётга татбиқ этилаётган жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этиш вазифалари мана шу янги, соғлом авлоддан самаралироқ фойдаланишни тақозо этади. Чунки, мамлакатни янада ривожлантиришнинг истиқболлари кўп жихатдан баркамол ёш авлодга боғлиқдир. Тахлил этилган масалалар юзасидан хулоса қилинганда, хозирги дунёда сиёсий етакчилик ривожланишининг қуйидаги бешта тенденцияси кўзга ташланмоқда: 1. Миллий етакчилар глобал муаммоларни эндиликда четлаб ута олмайдилар. Улар ўз ички сиёсатларига умум-жахон, глобал жараённинг бир қисми сифатида қа рамоқдалар. 2. Норасмий етакчиларнинг роли ва таъсири ортиб бормоқда. 3. Етакчилар фаолияти иқтисодий ва ижтимоий муам моларни хал қилишга кўпроқ қа аратиляпти. Бу етакчи фаолияти билан бо ғ ли қ равишда у ёки бу миллатнинг турмуш даражасининг ў сишида намоён б ў лмоқда. 4. Демократик назоратнинг ривожланиши боис етакчи- қ ахрамон ва етакчи-антиқахрамон каби сиёсатчиларнинг, пайдо бўлиши эхтимоли камаймоқда, яъни Наполеон, Гитлер, Ленин, Стаяин кабилар пайдо б ў лмаяпти. 5. Хокимиятлар бўлиниши ва фуқаролик жамияти, чегараларининг кенгайиши хисобига сиёсий етакчи хокимияти хам чекланяпти . Хуллас, сиёсий етакчилик икки хил усулда, яъни номенклатура ёки демократик йўл билан шаклланади. Сиёсий етакчиликнинг ижтимоий ахамияти тўғридан-тўғри сиёсий маданият даражаси ва омманинг фаоллиги билан боғлиқ. Фаол сиёсий маданиятнинг, барқарор демократик анъаналарнинг мавжудлиги, давлат томонидан назорат қилинмайдиган фуқаролик жамияти ва сиёсий мухолифатнинг борлиги заиф етакчилар учун имкониятларни кескин камайтиради. Турли хил ўзбошимчалик ва хокимиятни суиистеъмол қилишнинг олдини олади, шу билан бирга, сиёсатда индивидуал қобилиятлар хамда талантларни намоён қилишга кенг йўл очиб беради.

Похожие

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси

Сиёсий хокимият ва кўппартиявийлик

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Сиёсий қарашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши

Ўзбекистонда ўтиш даври сиёсий тизимининг ўзига хос хусусиятлари