O‘zbekiston va Shanhay tashkilotining geosiyosiy istiqbollari - Политология - Рефераты

O‘zbekiston va Shanhay tashkilotining geosiyosiy istiqbollari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

1O‘zbekiston va Shanhay tashkilotining geosiyosiy istiqbollari Reja: 1. SHanhay tashkilotining tashkil etilishi ob’ektiv zaruriyat sifatida. 2. ShHT ning mintaqa xavfsizligini ta’minlashdagi ahamiyati. 3. Markaziy Osiyo yangi siyosiy munosabatlar tizimida. 4. Markaziy Osiyoning geosiyosiy imkoniyatlari

2ShHT ning tashkil etilishi ob’ektiv zaruriyat sifatida. SHanxay hamkorlik tashkilotining xalqaro maydonda va mintaqada qanday vazifalarni bajarishi, unga a’zo davlatlarning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari va bundan ko‘zlangan maqsadi nima ekanligi, umuman SHHT haqida bir fikrga kelish uchun avvalambor, bu tashkilotning tarixiga nazar tashlashga to‘g‘ri keladi. SHanxay hamkorlik tashkilotining vujudga kelish tarixini o‘rganish, tahlil qilish tashkilotning tuzilishi-o‘tgan o‘n yillar davomida Yevroosiyo mintaqasida kechgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning natijasi, zaruriyati ekanligini ko‘rsatadi. XX asrning 90-yillari boshlarida Rossiya Federatsiyasi (RF) va Xitoy Xalq Respublikasi (XXR), shuningdek Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston davlatlarining o‘zaro hududiy chegara rayonlari va ichki siyosatlarida turli nizolar kelib chiqishini oldini olish ushbu davlat rahbarlarining oldida turgan asosiy vazifalardan biriga aylanib qolgan edi. Markaziy Osiyo davlatlarining o‘z mustaqilliklarini qo‘lga kiritishi XXR uchun kutilmagan bir hol ediki, bu holat azaldan Xitoyning g‘arbiy qismida yashab kelayotgan turkiyzabon xalqlar milliy tafakkurining uyg‘onishiga va miliy masalada ayirmachilik kayfiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi. Agarda jarayon shu shaklda rivojlansa- tashqi omillar ta’sirida XXRning g‘arbiy rayonlarida yuzaga kelayotgan vaziyatni ijobiy tomonga yo‘naltirishning imkoni bo‘lmay qolardi va bu holat Xitoy rahbariyati manfaatlariga umuman to‘g‘ri kelmas edi. Bu jarayonni o‘z vaqtida payqay olgan XXR davlat rahbarlari bunday qiyin sharoitdan chiqib ketish yo‘lini topish maqsadidagi sa’y-xarakatlari Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston davlatlari ishtirokidagi «SHanxay beshligi» tuzilmasini tashkil etilishiga olib keldi.

3«SHanxay beshligi» tuzilmasi 1996 yil 26 aprelda Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston davlatlari rahbarlarining SHanxay uchrashuvida tuzilgan bo‘lsada, bu jarayonning boshlanishi 1964 yilning fevralidagi Xitoy va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi chegara masalalari bo‘yicha o‘tkazilgan muzokaralarga borib taqaladi. Afsuski, ayrim sabablarga ko‘ra bu muzokoralar doirasida 20 yil mobaynida siljish bo‘lmadi. Xitoy-sovet munosabatlaridagi bu sohadagi sezilarli o‘zgarishlar atigi 80- yillarning ikkinchi yarmidan, ya’ni Sovet Ittifoqi davlati tepasiga M.S.Gorbachev kelganidan keyingina jonlandi. Aynan shu davrdan boshlab muzokoralar olib borish faollasha boshladi. 1989 yil mayda Mixail Gorbachevning Xitoyga rasmiy tashrifi davomida tomonlar SSSR va Xitoy o‘rtasida sovet-xitoy davlatlari chegarasining SHarqiy qismi to‘g‘risida SHartnoma imzoladilar. Ayni vaqtda tomonlar sovet-xitoy chegarasiga tegishli 100 kilometrlik hududda xarbiy kuchlarini minimal darajagacha, ya’ni ikki davlat o‘rtasida do‘stona qo‘shnichilik munosabatlarini hamda chegara hududlarda aholining tinch xo‘jalik faoliyati bilan shug‘ullanishini ta’minlaydigan darajagacha qisqartirishga kelishib olindi. Ushbu bitim doirasidagi vazifalarni amalga oshirish yuzasidan 1989 yilning noyabrida tomonlar muzokara stoliga o‘tirdilar. Aynan ushbu voqea «SHanxay beshligi» shaklanishiga rasmiy turtki bo‘ldi, ya’ni chegaralarda harbiy kuchlarni qisqartirish va harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash kabi sovet-xitoy muzokoralarining kun tartibidagi masalalar yangi tuzilma - «SHanxay beshligi» forumi uchun ham asosiy masalalar bo‘lib qoldi.

4O‘n ikki yillik tarixi davomida ushbu forum o‘zining uch bosqichdan iborat rivojlanish yo‘lini bosib o‘tdi. Birinchi bosqich - 1989 yil noyabdan 1991 yil dekabrigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davrda, Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin xitoy-sovet munosabatlari «yakkama-yakka» tartibda olib borildi. 1989 yil noyabrida Sovet Ittifoqi va Xitoy o‘rtasida chegara xududlarida qurolli kuchlarni qisqartirish va harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash to‘g‘risida muzokaralar boshlandi. Muzokoralar jarayoni juda jo‘shqin tusda o‘tdi va 1990 yil 24 aprelida sovet-xitoy chegara xududlarida qurolli kuchlarni qisqartirish va harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlashning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida sobiq Sovet Ittifoqi va Xitoy Xalq Respublikasi hukumatlari o‘rtasida SHartnoma imzolandi. Ikkinchi bosqich - 1991 yil dekabrdan 1997 yil aprelgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda muzokaralar ikki tomonlama, ya’ni bir tomondan Xitoy va ikkinchi tomondan - Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston davlatlarining birgalikdagi delegatsiyasi o‘rtasida olib borildi. 1991 yil dekabrida Sovet Ittifoqi tarqalgandan keyin bu davlatlar Xitoy bilan chegara masalalarini, shuningdek chegaradosh hududlarda harbiylar sonini kamaytirish va harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash borasida muzokoralarni davom ettirish uchun birgalikdagi delegatsiyani shakllantirgandilar. SHu bilan birga muzokoralar davomida kun tartibidagi masalalarning oxirgi bloki bo‘yicha, ya’ni 1990 yil aprelida Xitoy va Sovet Ittifoqi tomonidan imzolangan «Asosiy tamoyillar to‘g‘risidagi bitim»ga asosan tomonlar harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash bo‘yicha yagona to‘xtamga keldilar hamda 1996 yil 26 aprelda SHanxayda Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston liderlarining birinchi uchrashuvida «chegara rayonlari bilan bog‘liq hududlarda o‘zaro harbiy sohada ishonchni mustahkamlash to‘g‘risida»gi bitim imzolandi . Bitimga muvofiq tomonlarning chegarada joylashtirilgan qurolli kuchlari bir-birlariga hujum qilmasligi, biron bir tomonga qarshi yo‘naltirilgan yoki xavf tug‘diruvchi harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazilmasligi kerak edi.

5SHuningdek, o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlarning masshtabi, kuni va «ramka»si o‘zaro chegaralab qo‘yildi. Tomonlar chegaragacha bo‘lgan 100 km masofada o‘tkaziladigan muhim harbiy tadbirlardan bir-birlarini xabardor qilish; harbiy mashg‘ulotlarga qo‘shni davlat tomondan kuzatuvchilar taklif qilish; xavfli harbiy xarakatlardan ogohlantirish, chegarachilar va chegara hududlarga joylashtirilgan armiya harbiy xizmatchilari o‘rtasida o‘zaro do‘stona munosabatlarni mustahamlash bo‘yicha majburiyatlar qabul qildilar. Beshta davlat boshliqlarining SHanxaydagi ushbu uchrashuvida harbiy sohada o‘zaro ishonchni mustahkamlash haqidagi bitimni imzolash bilan birga «SHanxay beshligi» doirasida har yili uchrashuv o‘tkazilib turishga kelishib olindi va bu uchrashuv mexanizmi «SHanxay beshligi» forumi nomini oldi. Bu forum doirasidagi ikkinchi uchrashuv Moskvada 1997 yil 24-25 aprelda o‘tkazilib, unda bir tomondan Xitoy, ikkinchi tomondan Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikiston mamlakatlari vakillarining birgalikdagi delegatsiyasi ishtirok etdi va chegara rayonlarida umummilliy manfaatlardan kelib chiqib «chegara rayonlarida qurolli kuchlarni qisqartirish to‘g‘risida»gi Moskva bitimi imzolandi. XXRning faqat Markaziy Osiyo davlatlari bilan umumiy chegara uzunligi 3 700 km.ni , Rossiyani ham qo‘shib hisoblaganda esa, tuzilmaga a’zo davlatlar o‘rtasidagi chegara chizig‘ining uzunligi 7000 km.ni tashkil etadi. Ushbu bitimga binoan har ikkala tomon ham chegara hududlardagi harbiylar sonini o‘zaro do‘stona qo‘shnichilik munosabatlariga muvofiq keladigan darajagacha qisqartirdilar.

6Amalda, ushbu chegara hududlardagi qurolli kuchlar, faqat mudofaa funktsiyasini bajarishi lozimligini anglatardi: • tomonlar bir-biriga nisbatan qurolli kuchlar bilan tahdid qilish yoki uni qo‘llashdan voz kechdilar; • harbiy ustunlikka erishish uchun bo‘lgan intilishga va hatti-harakatlarga barham berildi; • chegara hududlarida joylashtirilgan harbiy kontingentlar bir-biriga nisbatan hujum qilish holatida bo‘lmasligini ta’minlashga; • chegaraning har ikki tomonida yuz kilometrlik masofada joylashtirilgan quruqlikdagi , harbiy - havo , chegara qo ‘ shinlari va Havo Hujumidan Mudofaa qiluvchi Harbiy Havo Kuchlarining shaxsiy tarkibini qisqartirishga kelishildi ; • qisqartirish o‘tkazilgandan keyin chegara hududlarida qurollanish va shaxsiy tarkibning sonini joiz bo‘lgan eng maksimal darajasini belgilash; • qurolli kuchlarni qisqartirishning metodlari va muddatini aniqlash; • tomonlar chegarada joylashtirilgan qurolli kuchlari to‘g‘risidagi o‘zaro ma’lumot almashish va bitimning ijro qilinishi yuzasidan nazorat olib borishga kelishildi. “Yangi katta o‘yin” kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati 2001 yil 11 sentyabr voqealari global va mintaqaviy xavfsizlik haqida an’anaviy tasavvurlarni tubdan o‘zgartirishga va xalqaro hamjamiyatdan xalqaro munosabatlar paradigmasini qayta ko‘rib chiqishga undaydi. Hozirda Markaziy Osiyo davlatlari islohotlarning o ‘ tish davrida va effektiv xavfsizlik tizimini tuzish davrida bo ‘ lib , bu o ‘ z - o ‘ zidan mintaqaning bugungi va kelajakdagi holati haqida fikr British uchun imkon beradi . SHu bilan birga , Markaziy Osiyo davlatlari erishgan aniq natijalar mintaqaning kelajagiga optimistik qarash uchun imkon bersa ham , bugungi kunda umumiy xavfsizlik muammolari haqida gapirishga yetarlicha sabablar mavjud . Shu bilan birga , ta ’ kidlab o ‘ tish joizki , bugungi kunda yirik kuch markazlari va musulmon dunyosi geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlari o ‘ rtasidagi

7aloqadorlikni ko ‘ rsatib turuvchi va mintaqaviy integraoiyaning kelajagini belgilovchi bir qancha muhim argumentlar mavjudki , bulardan biri mintaqaning geostrategik joylashuvi hisoblanib , faqatgina davlatlarning geosiyosiy va geoiqtisodiy transformaoiyasida uni tashkil qiluvchi mintaqa davlatlari birlashgan holdagina rivojlanishi , geosiyosiy tenglikni va iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishi , va integraoiyalashuvi mumkin . Ikkinchidan , Markaziy Osiyo hamkorligi borasidagi tizimlarning zaif tomoni shundaki , ular doirasida bir vaqtning o ‘ zida juda ko ‘ p muammolarni yechishga harakat qilingan va oqibatda biror bir muammo yetarli darajada o ‘ z yechimini topmagan . Mintaqaviy muammolar bir - biri bilan o ‘ zaro bog ‘ liqdir , lekin tabiiyki , geosiyosiy rivojlanishga nisbatan qarashlar har xil va strategik hamkor hamda ustivor yo ‘ nalishlarni aniqlashda milliy vektorlarning yo ‘ nalishi turli xil bo ‘ lishi mumkin . Uchinchidan , transport infrastrukturasi va umumiy suv va energiya tizimlari , hamda Kaspiyning kelajakdagi neft ’ va gaz truboprovod yo ‘ llaridan foydalanishda raqobatning mavjudligi . Har bir mintaqa davlati turli mexanizmlardan foydalanib , o ‘ zicha integraoiyaga harakat qiladi . Bunday holatda , bir - birini chegarasini kesib o ‘ tishga va savdo - sotiq qilishga turli to ‘ siqlar paydo bo ‘ ladi , bu esa millatlararo tanglikka va ishonchsizlik , konfliktlarga olib kelishi mumkin . To ‘ rtinchidan , ba ’ zi bir davlatlardagi ijtimoiy - iqtisodiy ahvolning yomon ahvolda ekanligi . Masalan , ( Tojikiston , Qirg ‘ iziston ( qashshoqlik , ishsizlik , narkobiznes , migraoiya , tashqi qarzlarining ko ‘ pligi )), Beshinchidan , Afg ‘ onistondagi boshqarib bo ‘ lmaydigan holat . Bu Markaziy Osiyo davlatlari o ‘ z ustivor yo ‘ nalishlarini ro ‘ yobga chiqarishda eng asosiy to ‘ sqinliklardan biri hisoblanadi . SHuni ham ta ’ kidlab o ‘ tish kerakki , kelajakda Afg ‘ oniston suvdan yirik miqdorda foydalanuvchi davlatga aylanishi va bu mintaqa uchun qo ‘ shimcha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin . Bundan tashqari , terrorizm xavfining saqlanib qolayotganligi , Afg ‘ oniston hududida narkotik moddalarining chiqishi ko ‘ payganligi Markaziy Osiyo davlatlari o ‘ z milliy va mintaqaviy xavfsizligini ta ’ minlash doirasini kengaytirishi zarurligini belgilaydi .

8Markaziy Osiyo mintaqasining geostrategik ahamiyati Xartlend va Rimlend oralig ‘ ida ya ’ ni yirik davlatlarning geosiyosiy qarama - qarshiligi to ‘ qnashgan nuqtada joylashganligidir . Mintaqa shimolda va shimoli-g‘arbida Rossiya, g‘arbda Kaspiy dengizi, janubi-g‘arbda Eron, janubda Afg‘oniston va janubi-sharqda Xitoy bilan chegaradosh . Shu bilan birga, mintaqa davlatlari o‘ziga xos tarzda geosiyosiy va geoiqtisodiy joylashuvga ega bo‘lib, Osiyo va Yevropani bog‘lab turuvchi makon hisoblanadi. Turli toifadagi ekspertlarning ta’kidlashicha, kelajakda Markaziy Osiyoning ahamiyati yanada ko‘proq oshadi. xunki, transosiyo temiryo‘l magistralining qurilishi, avtomobil yo‘llarining rivojlanishi va Afg‘oniston hududidan o‘tuvchi trasport kommunikaoiyalarining ko‘payishi bilan Eron, Pokiston orqali Fors ko‘rfaziga va Hind okeaniga chiqilib, mintaqa davlatlari imkoniyat darajalari yanada yuqori bosqichga chiqadi. Bundan tashqari, TRASEKA transport koridoridan to‘liqroq foydalanish oqibatida mintaqa davlatlari milliy avtomobil va temir yo‘llarining Yevropaga chiqishi regional transport yo‘llarini xalqaro ahamiyatini oshiradi, ularning tranzit imkoniyatlarini kengaytiradi, chet el investioiyasini jalb qilish uchun muhim asos yaratadi va savdo-iqtisodiy va madaniy aloqalarni rivojlantirishga shart- sharoit yaratadi. Markaziy Osiyo mintaqasi ko‘p miqtorda neftu va gaz zahiralariga ega ekanligi, va hududning geostrategik jihatdan joylashgan o‘rni halqaro siyosat subueklari bo‘lgan davlatlarni ushbu mintaqadagi jarayonlarga ishtirok etish istagini yanada oshirib boradi chunki ushbu davlatlarning asosiy maqsadlari geosiyosiy tomondan Markaziy Osiyo mintaqasi ustidan, geoiqtisodiy jihatdan esa mintaqaning resurslari va transport aloqalari ustidan nazorat hisoblanadi. Bugungi kunda mintaqada juda ko‘p muammolar mavjud bo‘lib, ular qatorida chegara masalalarining hal etilmaganligi, suv tanqisligi, ekologik, etnomadaniy, demografik muammolar kabilarni ko‘rsatish mumkin.

9Mintaqa davlatlari o‘zlarining geografik joylashuvlariga ko‘ra, suvga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda turli imkoniyatlarga ega. SHuning uchun mintaqa suv resurslaridan foydalanish borasida mintaqaviy davlatlar o‘z nuqtai-nazarlarini ilgari suradilar. Bundan tashqari, ushbu muammo mintaqa davlatlarining geografik xususiyatlari bilan birgalikda ikkinchi mojaro manbasi-suv muammosini keltirib chiqarmoqda. Markaziy Osiyo mintaqasining suv resurslari notekis taqsimlangan. Asosiy resurslar mintaqaning janubiy-sharqiy qismining tog‘li hududlariga joylashgan. Orol dengizi xavzasidagi daryolarning asosiy qismi Qirg‘izistondan (30%) va Tojikistondan (50%) boshlanadi. Mintaqadagi qolgan davlatlar hududining katta qismini suvsiz va kam suvli hududlar tashkil etgan. Mintaqa davlatlarining suv resurslaridan foydalanish borasida yagona to‘xtamga kelmasligi bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Birinchidan, mintaqadagi suv inshootlarini normal texnik holatini ta’minlash uchun yetarlicha mablag‘ ajratilmaslik oqibatida ushbu inshootlarning buzilishi og‘ir oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Ikkinchidan, Markaziy Osiyoda suv resurslaridan foydalanish mintaqada davlatlari tomonidan siyosiy va iqtisodiy sohadagi mustaqillik va ustunlikka intilishlari sababli siyosiy tus olib, davlatlararo munosabatlarda ta’sir etish quroliga aylanmoqda. Xususan, Qirg‘iziston va Qozog‘iston 1992 yili Dublin konferenoiyasida e’lon qilingan prinoipga asoslanib, gidroresurslarni tovar deb tan olinishini tarafdori bo‘lishsa, mintaqadagi qolgan davlatlar 1992 yili Olmaotada Markaziy Osiyo davlatlari vakillari tomonidan imzolangan «Suv resurslaridan birgalikda foydalanish to‘g‘risidagi bitim» ga suyangan holda rad etishmoqda. Uchinchidan, mavjud suv resurslaridan foydalanish rejimi borasida mintaqa davlatlari turli pozioiyada ekanligidir. Tojikiston va Qirg‘iziston davlatlarining mavjud resurslardan energetik maqsadda foydalanishga manfaatdor bo‘lsa, qolgan davlatlarning iqtisodiy manfaatlariga irrigaoion rejimda foydalanishga mos keladi. Ushbu muammo

10davlatlararo munosobatlarning jiddiy keskinlashuviga ham sabab bo‘ lmoqda. SHu bilan birga, Markaziy Osiyoda mavjud chegaraviy muammolar ildizi sobiq Ittifoq davriga borib taqaladi. Mintaqada hozirgi kunda amal qilinayotgan ma’muriy-hududiy bo‘linish 1924 yili qabul kilingan Turkiston Markaziy Ijroiya Komitetining «Ma’muriy-hududiy bo‘linish to‘g‘risida» farmoni asosida amalga oshirilgan bo‘lib, ushbu farmon mintaqada tarixan shakllangan davlatchilik munosabatlari va tub aholining etnomadaniy xususiyatlarini hisobga olmagan.

11Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet.

Похожие

O'zbekistonning geosiyosiy o'rni

Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablari

“Katta o‘yin” kontseptsiyasi va uning geosiyosiy mohiyati

Geosiyosiy munosabatlar tizimida AQSh ning roli

Markaziy Osiyo regionidagi geosiyosiy jarayonlar. yangi ming yillikda Markaziy Osiyoda xavfsizlikni ta’minlash muammolari