Geosiyosatning tarixiy bosqichlari - Политология - Рефераты

Geosiyosatning tarixiy bosqichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Geosiyosatning tarixiy bosqichlari Reja: 1. Geosiyosiy tadqiqotlarning ilmiy-uslubiy masalalari 2. Geosiyosiy jarayonlar borasidagi asosiy mumtoz ilmiy yo'nalishlar. 3. Makkinderning geosiyosiy qarashlari. «Tarixning jo'g'rofiy o'qi».

Siyosiy fanlardagi yo'nalishlardan biri – geosiyosat xalqaro munosabatlarda tobora muhim o'rin egallab bormoqda. Lekin o'ziga xos ob'ektiv va sub'ektiv sabablarga ko'ra, hozirgacha geosiyosatni ilmiy yo'nalish sifatida asoslash va e'tirof etish masalasi oxirigacha hal qilingani yo'q. Bugungi qaltis zamon va makonda mazkur fanning tub mohiyatini tadqiq etish geosiyosiy jarayonlarni anglash nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Ta'kidlash kerakki, klassik geosiyosatchilar bu fanni nafaqat nazariy, balki amaliy majmua sifatida ham talqin etgan va uni o'z davlatlarining tashqi siyosatini shakllantirishda qo'llashga intilgan. Shu tufayli amaliy geosiyosat paydo bo'lgan va u ko'pgina hollarda etakchi davlatlar tashqi siyosatining nazariy asosi sifatida xizmat qilgan. Garchi bunday geosiyosat o'tgan asrda yaqqol namoyon bo'lgan bo'lsa-da, G'arb davlatlari aynan X.Makkinder yaratgan nazariyaga, uning izdoshi – S.Xantington va Z.Bzejinskiylarning ta'limotiga tayangan holda dunyoga hukmronlik qilish siyosatini ilgari suradi. Bunday siyosat oqibatida XXI asrda ham er yuzida ko'plab urush o'choqlari paydo bo'layotgani G'arb va Sharq o'rtasidagi ziddiyatlar borgan sari keskinlashayotganini kuzatish mumkin. Xalqaro va turli mintaqalar doirasida yuz berayotgan mojaro va ziddiyatlar hamda muayyan davlatlarning bosqinchilik siyosati geosiyosatga asoslanayotgani, uning mazmun- mohiyati, asosiy yo'nalishlari va tamoyillarini ilmiy jihatdan jiddiy o'rganishni taqazo etadi. Bu o'rinda dastavval geosiyosatning ilmiy negizini tushunish, uning ilmiy ta'rifini aniqlab olish talab etiladi. Geosiyosiy maktablar namoyandalari yaratgan turli konsepsiyalar geosiyosat fanining mazmun-mohiyati, yo'nalishlari, tamoyillari va umumiy predmetini tashkil etadi. Albatta, ushbu fanning asosiy predmeti hamda bosh uslubiy tamoyillarini belgilashda mualliflarga turli yondoshadilar. Bunday bo'linish tarixiy shart-sharoit, shuningdek, geosiyosatning dunyo siyosati, hokimiyat muammolari va hukmron mafkuralar bilan uzviy bog'liqligidan kelib chiqadi. Geosiyosatning umumiylik xususiyati uning tarkibida geografiya, tarix, demografiya, strategiya, etnografiya, dinshunoslik, ekologiya, harbiy ta'limot, mafkura, sosiologiya, siyosatshunoslik tarixi kabi ko'pgina fanlar unsurlarining uyg'unlashuvida

namoyon bo'ladi. Ammo bu o'z yo'nalishlariga ega bo'lgan ushbu fanlarni faqat geosiyosatga tegishli, deya qat'iy xulosa chiqarishga asos bo'la olmaydi. Geosiyosat atamasini fanga kiritgan olimlardan biri – R.Chellen geosiyosatni «davlatni jug'rofiy tana yoki hududiy hodisa sifatida talqin qiluvchi doktrina» deb hisoblagan_. Mumtoz ta'limotlarni o'rganish orqali geosiyosatni dunyoqarash sifatida talqin qilish va bunday holda uni fanlar bilan emas, balki fanlar tizimi bilan qiyoslash lozimligi o'rtaga chiqadi. Geosiyosatning asoschilari bu fanning bosh maqsadi – davlatning rivojlanishi uchun boshqa davlatlar hududini bosib olish zaruratini anglashdan iborat, deya talqin etishgan. Zero, ularning fikricha, «allaqachon bo'lib olingan dunyoda hududlarni bir davlat boshqasidan faqat kuch bilangina tortib olishi mumkin». Rus olimi Yu.V. Tixonravov mashhur nemis geosiyosatchilaridan K.Xausxoferning geosiyosat «siyosatning jug'rofiyaga bog'liqligi» to'g'risidagi ta'limot sifatida ta'riflaganligini ta'kidlaydi. Geosiyosat individning o'zi yashayotgan hudud (makon) belgilab bergan, shu hududning o'ziga xos xususiyatlari, relefi, landshafti ta'sirida shakllanishi, aniqrog'i, uning ijtimoiy-jug'rofiy mohiyatiga asosiy e'tiborni qaratadi. Biroq bunday aloqadorlik insonning davlatlar, etnoslar, madaniyatlar va sivilizatsiyalar doirasida yuritadigan keng miqyosdagi ijtimoiy faoliyatida yaqqolroq namoyon bo'ladi. Geosiyosatning asosiy g'oyasi – insonning jug'rofiy muhitga bog'liqligi alohida shaxsdan uzoqlashib kishilar guruhiga yaqinlashgan sari namoyon bo'la boradi. Shuning uchun ham muayyan g'oyaviy poydevorning mavjudligiga qaramay, geosiyosat tom ma'nodagi mafkuraga, to'g'rirog'i “ommaviy mafkuraga” aylana olmagan. Uning xulosa va uslublari, tadqiqot predmeti va asosiy qoidalari ijtimoiy va tarixiy harakterdagi umumbashariy qonuniyatlariga baho berish, strategik rejalashtirishning ulkan muammolari bilan shug'ullanuvuchi ijtimoiy qatlamlar uchungina tegishli bo'lishi mumkin. Geosiyosiy makon juda katta o'lchovlarda namoyon bo'lishi tufayli geosiyosat ham davlatlar, xalqlar va hokazo umumlashgan voqeliklar bilan bog'liq ijtimoiy guruhlarga mo'ljallangan.

Mumtoz tadqiqotlarda geosiyosat jug'rofiy hukmronlik dunyoqarashi, uning shakl va ko'rinishlari hamda bunday hukmronlikni o'rnatish qoidalari, mezonlari va tamoyillari haqidagi fan sifatida ta'riflanadi. Inson ijtimoiy jihatdan yuksalib borgan sari geosiyosat uning uchun ahamiyat, mazmun va manfaat kasb etib boradi. Geosiyosat siyosatdagi hukmron doiralar uchun yaratilgan fan bo'lib, bu fan bilan faqat mamlakatlar va millatlarni boshqarishda faol ishtirok etadigan yoki shunday maqsad yo'lida harakat qilayotgan kishilargina shug'ullanib kelganligiga tarix shohiddir. Geosiyosat ilmiy nuqtai-nazardan qandaydir dogmatik qoidalarga asoslanmasdan, o'zi uchun muhim va ikkinchi darajali bo'lgan fanlar yoki fan yo'nalishlarinigina belgilab oladi. Boshqa ijtimoiy va tabiiy fanlar geosiyosiy uslubning asosiy tamoyillariga zid kelmagan taqdirdagina tadqiqot doirasiga jalb etiladi. Hozirgi paytda u Yer yuzida etakchilik qilayotgan eng qudratli davlatlarning harakat dasturi sifatida ittifoqlar tuzish, urush boshlash, islohotlar o'tkazish, jamiyatni tarkibiy jihatdan qayta qurish, keng qamrovli iqtisodiy hamda siyosiy dasturlarni joriy qilish kabi muhim qarorlarni qabul qilish borasidagi zaruriy xulosalarni o'z ichiga olgan o'ziga xos amaliy qo'llanmaga aylanib qolgan. Geosiyosatning asosiy qoidasi Yer yuzasining jug'rofiy tuzilishi hamda sivilizatsiyalarning tarixiy turlarga bo'linishida ifodalangan fundamental dualizmning qat'iyligini ifoda etishdan iboratdir. Mazkur dualizm «tellurokratiya» («quruqlik kuchi») va «talassokratiya» («dengiz kuchi») ning bir-biriga qarama- qarshi qo'yilishida namoyon bo'ladi. Bunday qarama-qarshilikning mohiyati antik davr tarixidagi mashhur savdo sivilizatsiyasi – Karfagen (Afina) hamda harbiy- avtoritar sivilizatsiya – Spartaning (Rim) o'zaro munosabatlari misolida yaqqol ko'zga tashlanadi. Boshqacha aytganda, bu liberal g'oyaga asoslangan demokratiya va ideokratiya o'rtasidagi qarama-qarshilikdir. Mazkur ziddiyat dastlabki paytlardan boshlab uni tashkil qilgan qutblarning qarama-qarshiligi xususiyatiga ega bo'lib davr taqozasiga ko'ra o'zgarib turadi . Shunday qilib, butun ijtimoiy tarix ikki unsur, ya'ni «suv» («suyuq», «oquvchi») va «quruqlik» («qattiq», «doimiy») unsurlari atrofida ro'y bergan

jarayonlardan iborat. Tellurokratiya, makonning muqimligi va undagi asosiy xususiyatlarning barqarorligi bilan harakterlanadi. Sivilizasion darajada tellurokratiya insonlarning yirik uyushmalari, xalqlar, davlatlar, imperiyalar bo'ysunadigan o'troqlik, konservatizm, qat'iy huquqiy me'yorlarda namoyon bo'ladi. Quruqlikning qattiqligi xalqlarning madaniy hayotiga ham jiddiy ta'sir ko'rsatadi, jumladan, ijtimoiy an'analarning barqarorligi va axloqiy qoidalarning mustahkamligi ana shu omil ta'sirida shakllanadi. Quruqlikdagi, ya'ni Yevrosiyoning ichkarisidagi xalqlarga induvidualizm ruhi yot bo'lib, ularga azaldan ijtimoiylik ruhiyati va ierarxiyaviy tizim xos bo'lgan. Talassokratiya esa bunga teskari bo'lgan qoidalarga asoslangan sivilizatsiya bo'lib, u dinamik, harakatchan va texnik rivojlanishlar tarafdoridir. Uning ustuvor yo'nalishlari ko'chmanchilik (asosan dengizda suzish nazarda tutilmoqda), savdo, individual ishbilarmonlik ruhidan iborat. Shaxs jamoaning harakatchan vakili bo'lgani tufayli oliy qadriyat hisoblanadi. Bunda ma'naviy va huquqiy me'yorlar bir-biri bilan aralashib, nisbiy va harakatchan bo'lib qoladi. Sivilizatsiyaning bu turi tez rivojlanadi, tashqi madaniy xususiyatlarni oson o'zlashtiradi, lekin shunga qaramasdan o'zligini saqlab qoladi. Insoniyat tarixining asosiy qismi har ikkala yo'nalishning ma'lum cheklangan hududlari doirasida, ammo «tellurokratiya»ning umumjahon miqyosidagi ustuvorligi sharoitida rivojlangan. Quruqlik unsuri butun sivilizatsiyaga o'z ta'sirini o'tkazadi, «suv» (dengiz, okean) unsuri esa ayrim paytlarda va muayyan hududlardagina namoyon bo'ladi. Quruqlik va suv dualizmi ma'lum vaqtgacha jug'rofiy jihatdan dengiz qirg'oqlari, daryo havzalarida va boshqa hududlar doirasida qolishi mumkin. Qarama-qarshilik sayyoraning turli joylarida, turli shakllarda rivojlanadi. Ta'kidlash joizki, geosiyosiy qonuniyatlar siyosiy tarix, diplomatiya tarixi hamda strategik rejalashtirish va tahlil etishda ayniqsa qo'l keladi. Ushbu fan sosiologiya, siyosatshunoslik, etnologiya, harbiy strategiya, diplomatiya, din tarixi kabi ko'pgina fanlar bilan kesishuv nuqtalariga ega. Ayrim mutaxassislar ushbu fanning ko'pgina hollarda iqtisodiyot bilan ham uzviy bog'liqligini nazarda tutib, «geoiqtisodiyot» deb nomlangan fanni kiritish taklifini ilgari surgan.

Nemis geosiyosiy maktabi. Geosiyosiy ta'limotning eng yorqin ko'rinishi nemis «organistik maktabi»ning shakllanishida namoyon bo'lgan. Asarlarida “geosiyosat” atamasini qo'llagan bo'lmasa ham Fridrix Ratselni (1844-1904) geosiyosatning “ota”si deb hisoblash mumkin. Uning ta'limoti geografiyani siyosiy nuqtai nazardan talqin etishga bag'ishlangan bo'lib, ana shu masala tahliliga doir “Siyosiy geografiya” asari 1897 yilda nashr etilgan. F.Ratsel Karlsrue shahridagi Politexnika Universitetini tamomlagan. Bu oliygohda u geologiya, paleontologiya va zoologiya fanlaridan tahsil olgan. O'qishini Xaydelberg`da tamomlagan Ratsel, Shu erda («ekologiya» atamasini ilk bor qo'llagan) Ernst Gekel ismli professorga shogirdlik qiladi. Ratselda olamning tadrijiy taraqqiyoti va darvinchilikka asoslangan dunyoqarash shakllanadi, buning natijasida esa unda tabiatshunoslik ilmiga qiziqish yaqqol ifodalangan edi. Ratsel ko'ngillilar qatorida 1870 yildagi Fransiya-Prussiya urushida qatnashadi va dovyurakligi uchun “Temir xoch” unvoniga sazovor bo'ladi. Uning siyosiy dunyoqarashi asta-sekin o'ta millatchilik ruhi bilan yo'g'rila boradi. Natijada 1840 yilda Karl Piters tomonidan tashkil etilgan “Panolmon liga”si nomli millatchi tashkilotga a'zo bo'lib kiradi. U Yevropa va Amerika bo'ylab ko'p sayohat qiladi hamda o'z ilmiy salohiyatini etnologiya sohasida olib borgan tadqiqotlari bilan boyitadi. Bir necha yil Myunxen texnika institutida geografiyadan dars bergan F.Ratsel 1886 yilga kelib Leypsig`dagi xuddi shu nomli kafedrada ilmiy faoliyatini davom ettiradi. Umrini siyosiy geografiya muammolarini o'rganishga bag'ishlagan olim 1876 yilda “Xitoyga emigrasiya” mavzusidagi dissertasiyasini himoya qiladi, 1882 yilda esa Shtutgart`da uning “Antropogeografiya” nomli asari bosilib chiqadi. F.Ratsel ijodida xalqlarning tadrijiy taraqqiyoti, demografiyaning jo'g'rofiy omillar bilan bog'liqligi, hudud relefining mahalliy aholi madaniy va siyosiy rivojiga ta'siri kabi masalalar atroflicha tahlil etilgan. Geosiyosat borasida ko'plab tadqiqotlarni amalga oshirgan bo'lsa-da, “Siyosiy geografiya” uning eng asosiy asari hisoblanadi. F.Ratsel mazkur asarida hududning (zamin) birlamchi hamda o'zgarmas omil ekanligi va xalqlarning manfaati o'zlari yashab turgan zamin atrofida

namoyon bo'lishini asoslashga harakat qiladi. Uning nazarida hudud va zamin tarixiy taraqqiyotni oldindan belgilab beradi. Bundan esa tadrijiy mazmundagi quyidagi xulosa kelib chiqadi: “davlat tirik borliq”, aniqrog'i, “zaminda ildiz otgan tana hisoblanadi”. Davlat hududiy relef, o'lcham hamda ularning xalq tomonidan anglanishidan tashkil topadi. Shunday qilib “davlat” kategoriyasida hududning ob'ektiv jo'g'rofiy belgilari va ularning umummilliy miqyosda sub'ektiv jihatdan anglanishi siyosatda ifodalangan holda aks etadi. F.Ratsel millatning jo'g'rofiy, demografik va etnomadaniy xususiyatlarini uyg'unlashtira olgan davlatni “me'yordagi davlat” deb hisoblaydi. “Siyosiy geografiya” asarida bu haqda shunday deb yozadi: “Davlatlar o'z taraqqiyotining barcha bosqichlarida zamin bilan uzviy aloqada bo'lgan borliq ekani bois, ular, avvalo, jo'g'rofiy nuqtai- nazardan o'rganilishi zarur. Etnografiya va tarixga oid ilmiy ma'lumotlar davlatning hududiy negizda taraqqiy topishi, u bilan yaqinlashib, birikishi hamda undan quvvat olishini isbotlaydi. Shunday qilib, davlat zamindan boshqariladigan va jonlanadigan hududiy borliq ekan, uni tasvirlash, qiyosiy tadqiq va tahlil etish jo'g'rofiyaning vazifasidir. Davlat ijtimoiy taraqqiyot jarayonida ro'y beradigan hodisalarning eng yuqori nuqtasiga aylangan holda, ularga singib ketadi”. F.Ratsel bunday “organistik” yondashuv asosida davlatning hududiy jihatdan kengayishini tirik mavjudotning rivojlanishi, tiriklik jarayoni sifatida talqin etadi. Bu hol zaminning o'ziga nisbatan munosabatida ham namoyon bo'ladi. Jumladan “zamin” miqdoriy xususiyatga ega bo'lgan moddiy kategoriyadan “hayotiy muhit”, “hayotiy makon” tarzidagi yangi sifat darajasiga ko'tariladi va o'ziga xos “geebiomuhit”ga aylanadi. Ana shu mulohazalarga tayangan holda F.Ratsel ikki muhim tushuncha - “makonning mazmuni” va “hayotiy quvvat” atamalarini ilmiy muomalaga kiritadi. Bir-biriga yaqin ushbu atamalar xalqlar hamda jo'g'rofiy tizimlarga xos muhim xususiyatni anglatadi hamda ularning tarixdagi siyosiy ahamiyatini oldindan belgilab beradi. Geosiyosatning asosiy tamoyillari hisoblangan ushbu tezislar F.Ratselning izdoshlari tomonidan aynan shu asnoda rivojlantirilgan. Bundan tashqari,

davlatning “zaminda ildiz otgan hududiy asosdagi tirik jism” sifatida talqin etilishi geosiyosiy uslubning bosh g'oyasi hamda o'zagi hisoblanadi. Bunday yondashuv kishilik jamiyatiga tegishli hodisalarnigina emas, balki unga taalluqli bo'lmagan sohalardagi jarayonlarning butun majmuini tahlil qilish imkonini yaratadi. Bu o'rinda tabiat va atrof-muhitning yorqin ifodasi bo'lgan zamin, shu hududdagi kishilar hayotini uzluksiz ta'minlaydigan borliq sifatida talqin etiladi. Shu ma'noda F.Ratsel, Ferdinand Tennic singari nemis “organistik” sosiologiya maktabining bevosita vorisi hisoblanadi. Uning millat va hudud munosabatlariga oid qarashlari “Siyosiy geografiya”dan olingan quyidagi parchada o'z aksini topgan: “Davlat tirik tana singari Yer yuzasining ma'lum qismiga bog'liq holda shakllanadi va uning mazmun-mohiyati zamin va xalqning xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu o'rinda hudud o'lchovi, jo'g'rofiy joylashuv hamda chegaralar eng muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Tuproq va o'simliklar turi, sug'orish tizimi va nihoyat Yer yuzasidagi boshqa unsurlar, dastavval, yaqin atrofdagi dengizlar hamda bir qarashda hech qanday siyosiy ahamiyat kasb etmaydigan kimsasiz hududlar bilan munosabatlar keyinchi o'rinlarda turadi. Ushbu xususiyatlarning barchasini ifoda etuvchi majmua - das Landni, ya'ni mamlakatni tashkil etadi. Biroq “bizning mamlakat” haqida gap ketganda, unga inson tarafidan yaratilgan barcha ne'matlar hamda shu zamin bilan bog'liq barcha tarixiy xotiralar ham qo'shiladi. Ana shu tarzda dastlab sof jo'g'rofiy tusdagi tushuncha muayyan mamlakat xalqining o'z tarixi bilan ma'naviy-ruhiy aloqasi omiliga aylanadi. Davlat turg'un zamindagi xalqlar hayotini ifodalagani uchungina emas, balki bu ikki omil bir- birini o'zaro mustahkamlab, to'ldiradigan, bir-biri bilan mushtarak bir butunlikka aylangani uchun yaxlit “organizm”hisoblanadi. O'zlashtirilgan, ayniqsa, tabiiy chegaralar bilan o'ralgan hududlar esa aksincha, davlatning taraqqiyotini ta'minlaydi. Agar xalq o'z huhudida o'zini tabiiy his qilsa, shu zamindan kelib chiqadigan va unga qaytib singib ketadigan bir xil xususiyatlarni takrorlayveradi”.

Ratselning nazarida davlatga nisbatan tirik tana sifatida munosabatda bo'lish “chegaralarning buzilmasligi” qoidasidan voz kechishni talab etardi. Davlat tirik mavjudot singari tug'iladi, o'sib-ulg'ayadi va vafot etadi. Ratsel ana shu qoidaga tayangan holda davlatning hududiy kengayishi va torayishi tabiiy jarayon ekanini ta'kidlaydi va “Davlatning hududiy o'sishi to'g'risida qonun” kitobida uning ichki hayotiy almashinuvi (sikli) bilan bog'liq. istiloning 7 qonuniyatini ko'rsatib beradi: Davlatning hududiy jihatdan kengayishi jarayoni shu hudud madaniyatining rivojlanishi bilan birgalikda kechadi. Davlatning hududiy kengayishi turli sohalarda, xususan mafkura, ishlab chiqarish, tadbirkorlik faoliyati kabi yo'nalishlarda “tortishuvchi nurlanish”, prozelitizm bilan uyg'un holda ro'y beradi. Davlat ham o'z navbatida muhim siyosiy birliklarni qamrab olgan holda kengayadi. Chegara davlat atrofida joylashgan tana a'zosi sifatida tushuniladi. Davlat o'zining hududiy istilosini amalga oshirib uning taraqqiyoti uchun muhim hisoblangan mintaqalarni, jumladan qirg'oqdagi Yerlar, daryo havzalari, vodiy va barcha boy hududlarni egallashga harakat qiladi. Istiloning boshlang'ich jarayoni albatta tashqaridan ro'y beradi, negaki davlatning hududiy jihatdan kengayishiga sivilizatsiyaning quyi bo'g'ini tomonidan berilgan turtki sabab bo'ladi. Nisbatan zaif va kuchli millatlar o'zaro chatishuvi yoki qo'shilib ketishi bilan bog'liq umumiy tendensiya ulkan hududlarni harakatga keltirib, yanada kengayishiga majbur qiladi. Nemis olimi K.Xausxofer 1869 yilda Myunxen shahrida professor oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidan etuk harbiy bo'lishni orzu qilgan Karl tegishli ma'lumotga ega bo'lgach, yigirma yildan ortiq qurolli kuchlar safida zobitlik qiladi. 1908 – 1910 yillarda u Yaponiya va Manchjuriyada Germaniyaning harbiy vakili lavozimida faoliyat olib boradi. Ana shu paytda u Yapon imperatori oilasi va oliy tabaqa oqsuyaklar qatlami bilan tanishadi. Jismoniy jihatdan zaif bo'lgan Karl oxir oqibatda o'zining muvaffaqiyatli rivojlanib borayotgan harbiy faoliyatidan voz

kechishga majbur bo'ladi. 1911 yilda Germaniyaga qaytgan Karl umrining oxirigacha o'zi tug'ilib o'sgan shaharda yashab qoladi. U ilmiy faoliyat bilan shug'ullanish natijasida Myunxen universitetida “fan doktori” darajasini oladi. O'sha paytdan boshlab Xausxofer muntazam ravishda umuman geosiyosat, xususan Tinch okeani havzasi mintaqasi geosiyosatiga doir asarlar chop eta boshlaydi. Uning “Day Nixon” deb nomlangan ilk asari Yaponiya geosiyosatiga bag'ishlangan. 1924 yildan boshlab K.Xausxofer 20 yil davomida “Geopolitik”, keyinchalik “Zeitschrift fur Geopolitik” deb nomlangan jurnalni nashr etadi. K.Xausxofer F.Ratsel, R.Chellen, X.Makkinder, V.Blash, A.Mexen va boshqa geosiyosatchilarning asarlarini diqqat bilan o'rgangan. Sayyoraviy dualizm “dengiz qudrati”ning “mintaqaviy kuch”larga qarshiligi yoki talassokratiya va tellurokratiya qarama-qarshiligini ifoda etgan manzara uning uchun o'zi faol ishtirokchi bo'lgan xalqaro siyosat sirlarini ochib beradigan kalit vazifasini o'tagan. Masalan, Yaponiyada u dunyoning strategik muvozanatiga doir ma'suliyatli qaror qabul qiladigan kuchlar bilan yaqin munosabatlarda bo'lgan. Shunisi qiziqki, dastlab nasistlar tomonidan qo'llangan “Yangi Tartib”, hozirgi vaqtda esa amerikaliklar ilgari surgan “Dunyoning yangi tartiboti” iborasi ilk bor Yaponiya olimlari tomonidan Tinch okeani mintaqasidagi ta'sir doirasini kengaytirishga yo'naltirilgan geosiyosiy dasturga nisbatan ishlatilgan. O'sha paytda “Dengiz Kuchi” va “Yer Kuchi” o'rtasidagi sayyoraviy raqobat Germaniyani o'z yo'lini anglab olish muammosini keltirib chiqardi. Bu borada K.Xausxofer ham milliy g'oya tarafdorlari nemis davlati siyosiy qudratini oshirishga har tomonlama harakat qilgani ma'lum. Bu bu hol nafaqat sanoatning rivojlanishi va madaniy taraqqiyotni, balki geosiyosiy bosqinchilikni ham anglatgan. Germaniyaning Yevropa markazida joylashganligi, madaniy va jo'g'rofiy holati uni g'arbiy dengiz davlatlari bo'lmish Angliya, Fransiya va AQShning tabiiy raqibiga aylantirgan edi. “Talassokratik” geosiyosatchilarning o'zlari ham Germaniyaga salbiy munosabatini yashirmas, uni (Rossiya kabi) dengiz hukmroni bo'lgan G'arbning geosiyosiy raqibi deb bilishardi. Bunday vaziyatda Germaniyaning “Tashqi yarimoy” davlatlari bilan yaqin hamkorlik qilishga

ishonishi qiyin edi. Qolaversa Angliya va Fransiya o'rtasida azaldan o'zaro hududiy da'volar mavjudligini ham e'tiborga olinishi kerak. Natijada, Buyuk Germaniyaning kelajagi G'arb va anglosakson dunyosi, ya'ni Sea Power bilan geosiyosiy nuqtai-nazardan qarama-qarshi yo'nalishga ega edi. Karl Xausxofer va uning izdoshlari yaratgan geosiyosiy konsepsiya ana shu tahlillarga asoslanadi. U “qit'aviy blok” yoki Berlin-Moskva-Tokio o'qini tashkil etish zaruriyatini aks ettiradi. Ushbu blok raqib strategiyasiga qarshi yagona aniq va to'liq javob bo'lishi kerak edi. Shuni ta'kidlash karakki, raqib tomon bunday hamkorlik tuzilishidan qo'rqishini hatto yashirmagan edi. K.Xausxofer “Qit'aviy blok” maqolasida agar Yevrosiyoning eng ko'p sonli xalqlari bo'lgan nemislar va ruslar o'zaro ziddiyatlarga barham berishsa, Yevrosiyoni hech qachon engib bo'lmaydi (Qrim urushi yoki 1914 yilgi voqealar kabi). Bu Yevropa siyosatining aksiomasidir, deb yozgan. Fikrni davom ettirib, Xausxofer amerikalik Gomer Lining “nemislar, ruslar va yaponlar birlashgan paytda anglosakson siyosati o'limga mahkum bo'ladi,” degan mulohazasini misol tariqasida keltiradi. Ushbu fikrni K.Xausxofer o'z maqolalari va kitoblarida turlicha talqin etadi. Bu fikr Ostorietierung, ya'ni “Sharqqa yo'nalish” nomini oldi. Unga ko'ra Germaniya xalqi madaniy nuqtai-nazardan nafaqat Yevropa, balki Osiyo an'analarining G'arbdagi davomchisi sifatida o'z o'rnini topib olishi kerak. Ayrim tadqiqotchilarning yozishicha, shuning uchun ham Ikkinchi Jahon urushi davrida inglizlar nemislarni kamsitib “xunnlar” deb atashgan. K.Xausxofer maktabi geosiyosatchilari tomonidan esa bunday nomlanish haqiqat tarzida qabul qilingan. Lekin shuni ham aytish kerakki, “Sharqqa ochiqlik” konsepsiyasi K.Xausxofer talqinida “Slavyan erlarini egallab olishni” anglatmagan. So'z faqat qit'a miqyosdagi ikki eng yirik davlat Rossiya va Germaniyaning Yevrosiyoda yangicha tartib o'rnatish borasida hamkorlik qilishi haqida borardi. K.Xausxofer rejasiga ko'ra, nemis Yerlarining kengayshiga rus hududlarini bosib olish bilan emas, balki deyarli o'zlashtirilmagan ulkan Osiyo hududlarini o'zlashtirish va Sharqiy Yevropa erlarini qayta taqsimlash orqali erishish mumkin edi.

“Geosiyosat” tushunchasi ilk bor shvedsiyalik olim Rudolf Chellen (1864- 1922) tomonidan qo'llanilgan. R.Chellen Gyoteborg va Uppsala universitetlarida tarix va siyosiy fanlar bo'yicha professor lavozimida ishlagan. Bundan tashqari, mamlakat parlamenti a'zosi sifatida ham siyosiy faoliyat olib borgan. R.Chellen professional geograf bo'lmagan va u geosiyosatning ustozi Fridrix Ratsel asarlariga asoslanib, siyosatshunoslikning bir bo'limi sifatida o'rgangan. R.Chellen geosiyosatni quyidagiga ta'riflaydi: “Geosiyosat – makonda ifodalangan jo'g'rofiy tana shaklida bo'lgan davlat to'g'risidagi fandir”. Geosiyosat”dan tashqari, R.Chellen siyosiy fanlarning asosiy qismlarini tashkil etishi kerak bo'lgan to'rtta oraliq fanni taklif qiladi: - ekosiyosat;_ - demosiyosat;_ - sosiosiyosat;_ - kratosiyosat _ R.Chellen asosiy asari “Davlat hayot tarzi sifatida” (1916) kitobida Ratsel asarlaridagi ilmiy qoidalarni rivojlantirdi. R.Chellen ham Ratsel singari davlat va jamiyatga mexanik yondashishni rad etuvchi nemis “organisizm”ining izdoshi deb hisoblangan. Tadqiqot predmetini “jonsiz ob'ekt” hamda “inson sub'ektlari”ga ajratishni qat'iy rad etish ko'pgina geosiyosatchilarga xosdir. Bu fikrning isboti sifatida R.Chellenning “Davlat hayot tarzi sifatida” nomli asosiy asarini qayd etish kifoya. R.Chellen F.Ratselning geosiyosiy tamoyillarini o'zi yashagan davrda Yevropadagi tarixiy vaziyatga qo'llagan holda rivojlantirdi. Aniqroq aytganda, u Ratselning “mintaqaviy davlat” to'g'risidagi g'oyalarini Germaniyaga nisbatan qo'llab mantiqiy nihoyasiga etkazdi. Bu bilan u Germaniya Yevropaning o'q ildizini tashkil etgan jadal rivojlanayotgan hudud, ekani bois u boshqa davlatlarni o'z atrofida joylashtirish vazifasini zimmasiga olishi kerakligini uqtiradi. R.Chellen birinchi jahon urushini (“o'q mamlakat”) Germaniyaning tez harakatlanuvchi istilosi va unga qarshi harakat qiluvchi Yevropa (undan tashqaridagi davlatlar (Antanta) o'rtasida kelib chiqqan tabiiy geosiyosiy nizo, deya talqin etdi.

Geosiyosiy taraqqiyotda Fransiyaning kuchsizlanishi bilan Germaniyaning kuchayib borishi o'rtasidagi farq o'sha paytda mintaqadagi asosiy kuchlar nisbatini belgilab bergan edi. Shundan kelib chiqqan holda, uning fikriga ko'ra, garchi Germaniya Birinchi Jahon urushida mag'lubiyatga uchragan bo'lsa-da, uni geosiyosiy nuqtai nazardan Yevropa bilan tenglashtirilishi muqarrardir. R.Chellen F.Ratsel ko'zlagan Germaniyaning manfaatlari (Yevropa manfaatlari) G'arbiy Yevropa davlatlari (Fransiya va Angliya) manfaatlariga ziddir, degan geosiyosiy fikrni ilgari suradi. Ammo Germaniya “yosh” davlat, “o'rta Yevropada joylashgan”idan havolangan “yosh nemislar” “keksa” fransuzlar va inglizlar nazoratidagi hududlar hisobiga sayyoraviy miqyosdagi qit'aviy davlat bo'lishga intilmog'i lozim. R.Chellen bu o'rinda geosiyosiy qarama-qarshilikning mafkuraviy jihatini ikkilamchi omil deb hisoblagan. R.Chellen o'z mamlakati siyosatini Germaniya siyosati bilan yaqinlashtirish tarafdori bo'lsa-da, uning german hududining mustaqil birlashtiruvchilik xususiyati to'g'risidagi geosiyosiy g'oyalari Fridrix Naumann tomonidan rivojlantirilgan “O'rta Yevropa” (Mitteleuropa) nazariyasi bilan aynan mos keladi. Zero F.Naumann “Mitteleuropa” (1915) kitobida R.Chellen konsepsiyasiga o'xshash geosiyosiy nazariyani ilgari surgan. Uning fikriga ko'ra, Angliya (mustamlakalari ham), AQSh, Rossiya kabi uyushgan geosiyosiy tuzilmalar bilan raqobatda mag'lub bo'lmaslik uchun Markaziy Yevropada yashovchi xalqlar o'zaro birlashishi va siyosiy-iqtisodiy asosda yangicha makon tashkil etishi lozim. Albatta nemislar uni bu makonning asosiy o'zagini tashkil etishi zarur. Mitteleuropa g'oyasi sof “pangerman” loyihalaridan farqli o'laroq, milliy emas, balki jo'g'rofiy taqdirning umumiyligiga asoslangan asl ma'nodagi geosiyosiy tushunchadir. Nauman loyihasi esa Germaniya, Avstriya hamda Dunaybo'yi davlatlari hamda uzoq kelajakda Fransiyani birlashtirishni nazarda tutgan edi. Mazkur geosiyosiy dastur o'sha paytda mavjud bo'lgan ayrim madaniy qoidalar bilan ham tasdiqlangan. Jumladan, Germaniyaning o'zi organisistik tuzilma sifatida “Mittellage”, “o'rta holat” degan ma'naviy tushuncha bilan umumlashtirila boshlandi. Bu g'oyani 1818 yilda Arndt quyidagicha ifodalagan

edi: “Tangri bizni Yevropaning qoq markazida joylashtirdi, biz (nemislar) dunyoning o'zimiz yashayotgan qismidagi yuragidirmiz”. Ushbu fan rivojiga ingiliz maktabi vakillarining qo'shgan hissasi alohida o'rin tutadi. Ayniqsa geosiyosiy nazariyada chuqur tadqiqot olib borgan va ilmiy izlanishlari natijalari davlatlarning tashqi siyosat amaliyotida keng qo'llangan olimlardan biri - X.Makkinderning asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. Xelford Dj. Makkinder (1861-1947) geografiyadan oliy ma'lumot olgach, London Iqtisod maktabi (oliy o'quv yurti) direktori etib tayinlangunga qadar 1887 yildan boshlab Oksford universitetida dars bergan. 1910-1922 yillarda parlamentning umumiy palatasi a'zosi, 1919-1920 yillarda esa Britaniyaning Janubiy Rusiyadagi muxtor vakili vazifasida faoliyat olib borgan. X.Makkinder g'oyalari xalqaro munosabatlarning yo'nalishiga jiddiy ta'sir etishga qodir bo'lgan va shu tufayli Angliya siyosatida oliy martabaga erishgan siyosiy arbobdir. Shu bilan birga, u dunyo siyosiy tarixini tadqiq va talqin etishda dadil va o'ziga xos inqilobiy yo'nalish yaratgan mashhur shaxs hisoblanadi. Geosiyosatga xos bo'lgan ilmiy jumboqni X.Makkinderning ilmiy asarlarida yaqqol kuzatish mumkin. Uning “Tarixning jo'g'rofiy o'qi”, “Demokratik ideallar va voqelik” singari mashhur asarlarida eng muhim geosiyosiy g'oyalar bayon etilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, X.Makkinder nafaqat siyosat olamida, balki ilmiy doiralarda ham yuqori mavqega ega bo'lishiga qaramay, uning g'oyalari ilmiy hamjamiyat tomonidan qabul qilinmagan. 1904 yilda “Jo'g'rofiy jurnal”da nashr etilgan “Tarixning jo'g'rofiy o'qi” maqolasi X.Makkinderning dastlabki va eng yorqin chiqishi bo'lgan edi. X.Makkinder bu maqolada keyingi barcha asarlarida rivojlantirilgan jo'g'rofiya va tarixga oid qarashlarini bayon etgan. Mazkur maqolaning ilmiy qiymati shundaki, unda nafaqat “siyosiy geografiya” taraqqiyotining ilgarigi barcha yo'nalishlarida qo'lga kiritilgan iilmiy natijalar umumlashtirilishi bilan bir qatorda, mazkur fanning asosiy qonuni ham ishlab chiqilgan. X.Makkinder fikricha, eng qulay jo'g'rofiy makon bu o'rtalikdagi holat bo'lib, biror bir mintaqaning markazda joylashish davlat uchun har jihatdan

foydalidir. “Markazda joylashganlik holati” nisbiy tushuncha bo'lib, vaziyatga ko'ra o'zgarib turishi mumkin. Ammo sayyoraviy nuqtai nazardan dunyoning markazida Yevrosiyo mintaqasi, uning markazida esa “dunyoning yuragi”, ya'ni “heartland” joylashgan. U butun dunyoni nazorat qilish uchun eng qulay jo'g'rofiy plasdarmdir. Heartland “dunyo oroli”ning (World Island) chegarasi ichida o'rin egallagan umummiqyosdagi asosiy hudud hisoblanadi. X.Makkinder “dunyo oroli”ni 3 mintaqa - Osiyo, Afrika va Yevropadan iborat deb bilgan. Shunday qilib, X.Makkinder markazda to'planuvchi doiralar tizimini qo'llagan holda, umumsayyoraviy miqyosida hududlar ketma-ketligini belgilab, uning markazida “tarixning jo'g'rofiy o'qi” yoki “o'q maydon” joylashganini asoslashga intildi. Ushbu geosiyosiy tushunchaga ko'ra, Yerning geosiyosiy o'qi jo'g'rofiy nuqtai nazardan Rossiya hududini anglatadi. Ana shu “o'q”ni tashkil etgan voqelik heartland, ya'ni Yerning yuragi deb ataladi. Undan keyin esa “ichki yoki tashqi yarimoy” joylashgan. Bu belbog' Yevrosiyo mintaqasiining qirg'oq hududlariga to'g'ri keladi. X.Makkinder fikriga ko'ra, “ichki yarim oy” sivilizatsiya rivojining ancha tezkor qismini tashkil etadi. Bu esa sivilizatsiyalarning dengiz va daryolar sohillarida paydo bo'lganligi to'g'risidagi “potamik nazariya”ga mos keladi. Ushbu nazariya barcha geosiyosiy yondashuvlarning o'zagi hisoblanadi. Suv va quruqliqning kesishishi nuqtasi davlat va xalqlar tarixida muhim omil hisoblanadi. Bunday qarashlar tizimi K.Shmitt va N.Spaykmen tomonidan ilgari surilgan bo'lsa-da, ushbu muammoni birinchilardan bo'li tadqiq etgan olim aynan X.Makkinder hisoblanadi. U “Demokratik ideallar va voqelik” asarida bundan keyin yanada kengroq doira: “tashqi yoki oroliy yarim oy” boshlanishini ta'kdlaydi. Bu hudud Dunyo Oroli (World Island)ning quruqlikdagi qismiga nisbatan (jo'g'rofiy va madaniy jihatdan) butunlay tashqarida joylashgan. X.Makkinder fikricha, tarixiy taraqqiyot jarayoni sabab-oqibat tamoyiliga asoslangan holda quyidagicha kechgan: Heartlandning markazidan uning qirg'oqlariga “quruqlik bosqinchi”lari muntazam ravishda hujum qilib turgan. Bu hol XIII asrda mug'ullar bosqini davrida ayniqsa yaqqol ko'zga tashlangan. Biroq

ulardan oldin skiflar, xunnlar hamda alanlar tomonidan ham xuddi xurujlar amalga oshirilgan. X.Makkinderning ta'kidlashicha, “tarixning jo'g'rofiy o'qi”da joylashgan tamaddunlar heartlandning ichki hududlaridagi “avtoritar” siyosiy hokimiyatga ega bo'lgan “nodemokratik” hamda “savdoga asoslanmagan” jamiyatlardan iborat bo'lgan. Bunday tamaddunlar dastlab Qadimgi Rim yoki Spartasi singari jamiyatlar mujassamlashgan. Tashqaridan, “orol yarim oyi” mintaqalaridagi “dengiz bosqinchilari” yoki “orolliklar” tomonidan “dunyo oroliga” hujum bo'lib turgan. Ular Yevrosiyodan tashqaridagi markazlardan kelib chiqqan mustamlakachi bo'lib, mintaqaning ichki sarhadlaridan kelgan kuchlarni engib, dengiz va quruqlik kuchlari o'rtasida muvozanatni ta'minlashga intilgan “Savdo-sotiq” va “demokratik” siyosiy tizim esa “tashqi yarim oy” tamaddunlar xos xususiyatdir. Qadimda Afina davlati yoki Karfagen ana shunday xususiyatlari bilan ajralib turgan. Ikki qutbni egallagan ushbu tamaddunniy-jo'g'rofiy majmua oralig'ida “ichki yarim oy” hududi joylashgan. U ikki yoqlamaligi hamda doimiy ravishda bir-biriga zid bo'lgan madaniyatlar ta'sirida qolgani tufayli ancha harakatchan bo'lgan va shu sababli tamaddaunning eng taraqqiy topgan hududiga aylangan. Tarixning jo'g'rofiy o'qi maqolasida X.Makkinder Yevrosiyoning markaziy quruqlik qismi bilan qirg'oqdagi davlatlar o'rtasida joylashgan mamlakatlarni misol tariqasida keltirish mumkinligini yozadi. X.Makkinder fikricha, tarixiy jarayon jo'g'rofiy nuqtai nazardan mintaqaviy o'q atrofida kechadi. Bu jarayon “ichki yarim oy” hududlarida yaqqol namoyon bo'ladi “heartland”da “harakatsiz” arxaizm, “tashqi yarim oyda” esa qandaydir tamadduniy tartibsizlik hukm suradi. X.Makkinder o'z manfaatlarini anglosakson orol dunyosi, ya'ni “tashqi yarim oy” hududining manfaatlari mushtarak deb hisoblagan. “dunyo oroli” geosiyosiy jihatdan shunday yo'nalishga ega bo'ladiki, bunda heartlandning nihoyatda zaiflashagani holda “tashqi yarim oy”ning “ichki yarim oy”ga ko'rsatadigan ta'siri kengayib boradi. X.Makkinder “tarixning jo'g'rofiy o'qi”ning butun dunyo siyosatidagi strategik ustuvorligini ta'kidlab, quyidagi muhim

geosiyosiy qonunni kashf etadi. U 1919 yilda Nyu Yorkda nashr etilgan “Demokratik ideallar va voqelik” asarida “Kimki Sharqiy Yevropani nazorat qilsa, heartland’da ustunlik qiladi; kim heartland`da ustunlik qilsa “dunyo oroli”da ustunlik qiladi; kimki “dunyo oroli”da ustunlik qilsa dunyo miqyosidagi ustunlikka erishadi”, deb yozgan edi. Siyosiy nuqtai nazaridan qaraganda bu hol Rossiyaning strategik etakchiligini tan olishni anglatar edi. X.Makkinder “Tarixning jo'g'rofiy o'qi” maqolasida bu haqda shunday deb yozadi: “Germaniyaning Yevropadagi o'rni qanday bo'lsa Rossiya butun dunyo miqyosida xuddi shunday markaziy strategik mavqeni egallaydi. U har tarafdan hamla qilishi va ayni vaqtda o'zi ham shimoldan tashqari barcha tarafdan xujumga duch kelishi mumkin. Ana shu fakrlarga tayangan holda X.Makkinder anglosakson geosiyosatining bosh vazifasi “tarixning jo'g'rofiy o'qi”, ya'ni Rossiya atrofida mintaqaviy strategik ittifoq tashkil topishiga yo'l qo'ymaslik deb hisoblagan. Demak, “tashqi yarim oy” kuchlarining strategiyasi heartland`dan imkon qadar ko'p miqdorda sohilli hududlarni tortib olish va ularni “orol sivilizatsiya”si ta'siri ostiga kiritishdan iborat. Uning nazarida: “Kuchlar muvozanatining o'q davlat (Rossiya) tomon o'zgarishi, uning Yevrosiyo atrof hududlarini istilo qilishi bilan barobar ro'y berib, mintaqaning ulkan zaxiralaridan foydalangan holda qudratli dengiz floti yaratish imkonini berdi; bunday vaziyatda u dunyo saltanati darajasiga etishi mumkinligi ham ehtimoldan holi emas. Rossiya Germaniya bilan birlashgan taqdirda ana shunday vaziyat vujudga kelishi mumkin. E'tiborli jihati shundaki, X.Makkinder faqatgina nazariy taxminlarni ilgari surish bilan cheklanib qolmadi, balki Antantani qo'llab- quvvatlash maqsadida tuzilgan “oq harakat”ni tashkil etishda ham faol ishtirok etdi. Uning fikriga bu harakat nemislarga xayrihox bo'lgan Yevrosiyochi–sho'rolar qudratini zaiflashtirishga yo'naltirilgan jarayon bo'lishi kerak edi. X.Makkinder Angliya hukumatidan imkon qadar ko'proq madad olishga harakat qilgani holda shaxsan o'zi “oq harakat” rahbarlariga yo'l-yo'riq va maslahat bergan.

X.Makkinder faol ishtirok etgan Versal shartnomasining asosiy mazmunida uning geosiyosiy qarashlari singdirilgan. Bu shartnoma g'arbiy Yevropa anglosakson dunyosi uchun qirg'oq bazasi bo'lib qolajagini mustahkamlash uchun tuzilgan edi. Shu bilan birga, X.Makkinder nemislar va slavyanlarni bir biridan ajratib turuvchi chegaraviy davlatlar tuzilishini ham nazarda tutadi. Bunday oraliq davlatlar nemislar va slavyanlar o'rtasida o'ziga xos chegara vazifasini o'taydi va demakki “demokratiya” uchun xatarli bo'lgan mintaqaviy strategik ittifoq tuzlishiga imkon bermaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, X.Makkinder asarlarida heartland` jo'g'rofiy chegaralarining tadrijiy taraqqiyotini ham kuzatish mumkin. Agar 1904 va 1919 yillarda heartland`ning tashqi ko'rinishi umumiy belgilarga ko'ra Rossiya Imperiyasi chegaralari, keyinchalik esa SSSR chegaralariga mos kelgan bo'lsa, 40- yillarda X.Makkinder o'zining oldingi qarashlarini qayta ko'rib chiqadi va “Tarixning geografik o'qi” (1904) maqolasi hamda “Demokratik ideallar va voqelik” kitobida (1919) sho'rolarning YEnisey ortida joylashgan Sharqiy Sibir hududlarini heartland`dan chiqarib tashlaydi. 1943 yilda chop etilgan “Aylana sayyora va tinchlikni zabt etish” asarida u deyarli aholisiz bo'lgan sho'ro hududlarni Lena daryosi nomidan kelib chiqqan holda “Lenaland Rossiyasi” deb ataydi: “Neartland`da Rossiyaning 9 million aholisi bor, 5 millioni Irkutskdan Vladivostokgacha bo'lgan mintaqalararo temir yo'l hududida yashaydi. Qolgan hududlarda har 8 km kvadratga bir kishidan kam aholi to'g'ri keladi. Bu Yerning tabiiy boyliklari yog'och, minerallar bo'lib, ularga umuman qo'l urilmagan. “Lenaland”ning “Neartland” chegaralaridan chiqarilishi uni “ichki yarim oy” hududi sifatida qabul qilinishi imkoniyatini, ya'ni “orol davlatlari” tomonidan “tarixning jo'g'rofiy o'qi”ga qarshi jangda qo'llaniladigan qirg'oq hududi sifatida foydalanish mumkinligini anglatardi. “Oq harakat” va Antanta harakatini tashkil etishda faol ishtirok etgan X.Makkinder aftidan Kolchakning Yevrosiyo markaziga qarshi chiqishini “tashqi yarim oy” hududlariga nisbatan bo'lajak hujum sifatida

talqin qilgan. Shu tufayli uning nazorati ostida bo'lgan hududlarni ehtimoldagi “qirg'oq hududlari” sifatida qabul qilish uchun etarli asos deb hisoblagan. X.Makkinder Demokratik ideallar va voqelik asarida dunyo geosiyosati tarixini 3 bosqichga bo'ladi: Kolumbgacha bo'lgan davr. Bu davrda Dunyo Oroli atrofida yashovchi barcha xalqlar, masalan, rimliklar, hamisha “Yer yuragi”dagi kuchlar tomonidan bosib olish xavf ostida yashagan. Rimliklarga qarshi bu tahdid germanlar, xunlar, alanlar va forslar tomonidan bo'lib turgan. O'rta asrlarda esa tahdid Oltin O'rda xoni va oykumenlar tomonidan bo'lgan. Kolumb davri. Bu davrda “ichki yarim oy” (qirg'oq hududlari) vakillari sayyoraning noma'lum hududlarini bosib olishga otlanadi va hech qaerda jiddiy qarshilikka uchramaydi. Kolumbdan keyingi davr. Zabt etilmagan hududlar qolmaydi. Dinamik harakatlanishda bo'lgan tamaddunlar to'qnashuvga mahkum bo'lib, Yer yuzidagi xalqlar umumjahon miqyosidagi fuqarolar urushiga jalb etiladi. X.Makkinder tomonidan yaratilgan ushbu geosiyosiy qoidalar ushbu fanning mumtoz asoslarini tashkil etadi va ularni ko'pgina hollarda nazariy-uslubiy nuqtai- nazardan qo'llash mumkin. Bugungi geosiyosiy jarayonlarga nazar tashlansa, ular X.Makkinder kabi olimlar yaratgan umumiy nazariy qonuniyatlar asosida tahlil etiladi. Boshqacha aytganda, bugungi geosiyosiy jarayonlar ham geosiyosatning butun tarixi davomidagi mavjud qonuniyatlar asosida davom etmoqda. Dengiz va quruqlik kuchlari o'rtasidagi qarama-qarshilik bundan ikki asr ilgari qanday bo'lgan bo'lsa, bugungi kunda ham xuddi shu darajada davom etmoqda. Neartland tomon yurish va unga qarshilik ko'rsatish bir oz bo'lsa-da, to'xtagani yo'q. Bu hol keyingi yillarda Markaziy Osiyo atrofida kechayotgan jarayonlarda ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi.

Adabiyotlar: 1. Жалилов А., Хэлфорд Маккиндернинг геосиёсий қарашлари // Жамият ва бошқарув, 2006, 2-сон. 2. Ўзбекистонда политология.-Т.:Шарқ, 2002. 3. Дугин А. Основы геополитики. Часть первая. -М.:Арктогея,1997. 4. Нартов Н.А. Геополитика. Учебник для вузов. -М. : ЮНИТИ , 1999. 5. Независимый Узбекистан. Научно-популярный словарь.-Т.:Шарқ, 2003. 6. Поздняков Э.А. Геополитика. - М., Культура, 1995. 7. Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство мирового порядка // «Полис», 1994, № 1. 8 . Хантингтон С. Столкновение цивилизаций и переустройство нового мирового порядка. - М.: ACT , 2003. 9. Бжезинский Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические императивы. - М., 2000 . 10. Боден Ж. Метод легкого познания истории. - М. : Наука, 2000 . 11. Василенко И.А. Геополитика. - М. Логос, 2003. 12. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. Изд 2, доп. и перераб. М., 2001. 13. Гаджиев К.С. Геополитика. – М .: Международные отношения , 1997. 14. Геополитика: теория и практика // Сб.статей под ред. Позднякова Э.А. -М., 1993.

Похожие

Geosiyosat asoslari tushunchasi predmeti ob’ekti va manbalari

Germaniya va Buyuk Britaniya geosiyosati

Xalqaro munosabatlar tizimi

F.Fukuyama va S.Xantington nazariyalari

Siyosiy ixtiloflar