Заргарлик буюмларининг сифатини текшириш - Искусство - Рефераты

Заргарлик буюмларининг сифатини текшириш

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

22.94140625 KB

Заргарлик буюмларининг сифатини текшириш Reja : Тарихий ва бадиий металлни экспертиза қилишнинг айрим жиҳатлари I. Олтин ва электрум. II. Кумуш. III. Бронза ва латунь.

Заргарлик буюми деганда чиройли, пишиқ, юқори бадиийлиги бир сўз билан айтганда сифатли бўлиши керак. Заргарлик саноатида ишлаб чиқарилаётган буюмни сифатини текшириш, масус сифатни техник текшириш хизматига топширилади. Заргарлик саноати корхоналарида техник сифатни текшириш хизмати мавжуд. Сифатни техник текшириш хизмати заргарлик корхонасида мустақил структурага эга бўлган бўлим бўлиб корхона директорига бўйсунади. Сифатни техник текшириш хизмати ҳар бир корхона учун шу корхона ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг ҳажмига ва ҳарактерига ишлаб чиқаришни ташкил этилишига қараб тузилади. Бу хизмат қуйидаги гуруҳлардан ташкил топгандир. 1. Технологик қурилмаларни сифатини текшириш. 2. Асбоб ускуналарни сифатини текшириш. 3. Конструктор ва техналогик ҳужжатларни сифатини текшириш. 4. Якка ва кўп миқдорда ишланган буюмларни сифатини текшириш. 5. Кириш текшириш гуруҳи. 6.Агар махсулот экспортга чиқариладиган бўлса экспортни текшириш гурухи. Сифатни техник текшириш хизматининг асосий вазифаси ишлаб чиқарилаётган максулот нуқсонини ўз вақтида аниқлаш техник талабларга жавоб бермайдиган махсулотларни заводдан четга чиқармасликдадир. Тарихий ва бадиий металлни экспертиза қилишнинг айрим жиҳатлари Замонавий музейда металл буюмларни техник экспертизадан ўтказиш бир томондан, металлни (жумладан, аралашмаларни) муайян давр ва ишлаб чиқариш жойи учун эталон сифатида қабул қилинган маълум намуналар билан қиёслашга, иккинчи томондан, тадқиқ қилинаётган предметни тайёрлаш усулининг эталон технологиясига мувофиқ келишига асосланади. Кўп ҳолларда, таассуфки, шундай эталон мавжуд бўлмаслиги мумкин, шу сабабли тарихий технология ҳақидаги ўз тасаввурларимиз билан ёҳуд эълон

қилинган шундай буюмларнинг тадқиқ қилиш натижалари билан чекланишга тўғри келади. Қиёслаш учун бошқа бевосита эталонлар мавжуд бўлмаган, ўрганилаётган предмет ноёб бўлган ҳолларда бу усулнинг ўрнини ҳеч нарса босолмайди. Патинанинг таркибига ва турига асосланувчи ашёнинг “қадимийлигини” аниқлаш бўйича амалда бўлган усул кўп ҳолларда сунъий патинлаш усулларининг кўплиги ва нозиклиги туфайли самара бермайди. Шу билан бирга, турли композициялардаги металларда ҳосил бўлувчи табиий патинанинг асосий турлари ва тузилишини билиш экспертизада қўшимча фойдали аломат бўлади. I.Олтин ва электрум . Олтин буюмларни техник экспертизадан ўтказиш жуда мураккаб иш ҳисобланади. Бу ҳолатда қалбаки нусхаларни аниқлашда металда кадмий, рух, баъзан қўрғошин каби аралашмаларнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигига асосланилади. Жумладан, 300 ррм бўлган минерал олтин концентрациясида кадмий мавжуд бўлиши мумкин, аммо эски тилла буюмларда 1-3 ррмдан ортиқ учрамайди. Шу билан бирга XIX аср ўрталарида тилла буюмларни кавшарлаш учун таркибида кадмий бўлган пайвандлаш материалларини ишлатиш бу металлнинг замонавий қалбаки тилла ломларда кўпайишига олиб келди (10 ррмгача ва ундан ортиқ). Микроаралашмадан ташқари, олтин таркибидаги асосий аралашмалар – кумуш ва мисни ҳам таҳлил қилиш керак. Қадимий тиллада одатда, проба 950-960 дан паст бўлмайди, мис/латунь эмас, балки кумуш асосий аралашма ҳисобланади. (Бинобарин, бу ўринда сўз олтин ва кумушнинг табиий қотишмаси – электрум ҳақида эмас, балки олтин ҳақида бормоқда). Қадимий олтинда кучли мис аралашмасининг мавжуд бўлиши яхши аломат ҳисобланмайди, чунки олтинни мис билан аралаштириш таомилда бўлмаган. Кейинги 1-2 йилда гелий каби асл газларнинг радиоген аралашмалари ёрдамида олтиннинг ёшини мутлақ аниқлаш бўйича уринишларни ифодаловчи геологик ишлар пайдо бўлди. Усул одатда олтин таркибида 1

ррм миқдорида бўлувчи уран ва торийнинг радоактив парчаланиши туфайли ҳосил бўладиган альфа-заррачаларни боғловчи олтиннинг ҳусусиятларига асослангандир. Ярим парчаланишларнинг тегишли вақтини ҳисобга олган ҳолда олтинда гелий ва уран-торийнинг жамланишини мустақил ўлчашлар буюмнинг ёшини аниқлашга имкон беради. Аниқроғи мазкур металлнинг охирги марта қачон кучли қиздирилганлиги вақтини аниқлашга имкон беради, чунки қайнаш даражасига яқин ҳароратда гелий металлни тарк этади. Ҳозирда археологик топилма ҳисобланмиш олтининг ёшини аниқлаш бўйича “гелий соатини” қўллаш имконияти ҳар томонлама ўрганилмоқда. Аммо бу усул анча янги бўлиб, унинг самарадорлиги ҳақидаги гапиришга ҳали жуда эртадир. Патина олтинда жуда кучсиз ифодаланади, аммо электрумдан ясалган буюмларда кўп ҳолларда ҳарактерли қизил ёки қора патиналар мавжуд бўлади. Улар рентген тузилмавий таҳлилга кўра олтин ва кумушнинг биргаликдаги сульфидлари бўлмиш петровскаит ёки ойтенбоагардит маъданларини ифодалайди (олтин сульфиди барқарор эмас). Одатда бу патиналар сунъий йўл билан ҳам осон ҳосил бўлади ва шу сабабли қалбаки буюмларда учраши мумкин, бинобарин, уларнинг мавжудлиги ҳақиқийликка кафолат бўла олмайди. Бундай патиналарнинг табиий шароитларда шаклланиши ва тенг мувозанатда мавжуд бўлиши жараёни амалда ўрганилмаган. Антик давр заргарлик буюмларининг ҳақиқийлигини экспертиза қилишда уларда одатда сохтакорлар ишлаб чиқармайдиган антик дон (грануляциялар) ва филиграннинг алоҳида тури мавжудлигига қараб фикр юритилади. Антик грануляция майда олтин шарчалари кўринишидаги безак. декор алоҳида тарзда асосга мустаҳкамланган (олтин асосга кавшарланган мисгача шарча остига киритиладиган куприт ёки малахитни тиклаш орқали) олиб борилган. Сохтакорлар бу усулни эгаллай олишмаган ва қалбакиликларда стандарт заргарлик кавшарларга шарчалар мустаҳкамланганлигини кўрамиз.

Кўпинча бир кавшарда бир неча шар бир вақтнинг ўзида мустаҳкамланган бўлади, кавшар таркиби замонавий бўлади. Қадимий филигрань юпқа симдан тайёрланган. Грануляция ва филигрань техникасини ўрганиш учун ўрта сифатли микроскоп ёки кучли лупа етарлидир. Предметларнинг сиртини микроскоп билан тадқиқ қилиш ҳам фойдалилир. Бунда одатда тирналишларга, шикастларга, пачақликларга, бегона материалларнинг мавжудлигига (тупроқ, пол материаллари қолдиқлари) эътибор қаратиш керак. Бу ҳолатлар археологик ашёлар учун уларнинг сақланганлик шароитлари, шунингдек, муомаладаги предметларнинг табиий емирилиш жараёни билан боғлиқ бўлиши мумкин. II.Кумуш . Кумуш таркиби етарлича информатив ҳисобланади. Кумушнинг қадимийлиги ҳақидаги хулоса унда олтин (1%гача) ва висмут (0,5%гача) мавжудлигига асосланиши мумкин. Замонавий кумуш ишлаб чиқаришда (гален ва бошқа сульфид рудалар) бу аралашмалар алоҳида ажратиб олинади. XIX аср ўрталаридан кейин гален рудаларидан эритиб олинган кумуш учун озроқ рух аралашмасининг мавжудлиги хосдир. Чунки бу – рух кўпиги ёрдамида қора қўрғошиндан кумуш олишга асосланган Паркеснинг металлургия жараёнида рухнинг иштироки оқибатидир. Кумуш таркибидаги рух аралашмаси миқдорини баҳолашда, муайян даражада эҳтиёткорлик қилиш керак. Чунки кумушнинг мис лигатурасида аралашма сифатида мавжуд бўладиган ва паркесслаштиришда киритиладиган рухни аралаштириб юбормаслик лозим. Кўпгина қалбаки буюмларда 99-999 тозаликдаги замонавий техник кумуш ишлатилади, яъни сохтакор усталар аралашмалардан тозаланган металлдан фойдаланишади. Аммо бундай ҳолатларни табиий коррозия (емирилиш, занглаш, нураш) жараёнида буюмнинг сирти кумуш билан бойишидан фарқлаш керак. Ҳақиқатдан ҳам, кумушнинг нормал коррозиясида металлнинг асл бўлмаган қисмлари, биринчи навбатда, мис ва

рух буюмнинг сиртига чиқади. Улар коррозия қатламини ҳосил қилишади. Бу консервация жараёнида олиб ташланади. Археологик топилма ҳисобланмиш кумушдаги ички коррозиянинг ривожланиши (оксидланиши) металлографик шлифларда яхши кузатилади, улар мис оксидлари кўринишида бўлади. Жумладан, илгари кўп мутахассислар металлографик шлифларда кузатиладиган миснинг чангсимон диффузияси металлнинг қадимийлигининг ишончли аломати ҳисобланади, деб фикр юритишарди. Ҳозирги вақтда мазкур эффектнинг айрим қалбаки буюмларда учраётганлиги муносабатига кўра ишонч билан айтиш мумкинки, у металлнинг совуши жараёнида ҳам ривожланиши мумкин, бинобарин, бу эффект предметнинг ёшига умуман боғлиқ бўлмайди. Зарбхонада тайёрланган қадимий кумуш ва олтин тангаларни экспертиза қилишда металлнинг тузилмасини тадқиқ қилиш (металлографик шлиф ёки рентген-тузилма таҳлили) мақсадга мувофиқдир. Кўпгина қалбаки нумизматика ашёлари учун сохтакорлар фойдаланадиган қуйиш белгиларини аниқлаш мақсадида бу ишни амалга ошириш зарур бўлади. Бу экспертизада рентген-тузилма таҳлили (РТТ) ўзининг шикаст етказмаслик хусусияти билан эътиборга моликдир. РТТда қуйманинг совуш жараёнида дифракцион линияларда пайдо бўладиган йирик қора нуқталар кўринишидаги блоклар деб аталмиш йирик кристаллитлар аниқланади. Зарб қилишда металл ўзгаришга учрайди, кристаллитлар майдаланади, микрокучланишлар пайдо бўлади, нуқтали дифракцион линиялар яхлит тус олади. Эски буюмларда симоб-олтин амальгамасидан фойдаланилган “ўтли” зарланган кўринишдаги кумушнинг зарҳалланганлик ҳолати жуда кўп учрайди. Бундай зарҳаллашда одатда симобнинг кучли аралашмаси иштирок этади. Айрим ҳолларда зарҳаллаш сусаль олтин ёрдамида амалга оширилган, аммо фольганинг қалинлиги 510 микрондан кам бўлмайди, қадимда олтин бундан юпқа листларга бўлинмаган. Маълумотларга кўра, Америкадаги

Колумбдан аввалги цивилизациялардан ташқари ҳеч қаерда зарҳаллашнинг бошқа усуллари қўлланмаган. III.Бронза ва латунь. Бронза ва латунь буюмларнинг экспертизаси улар таркибида зарур миқдорда қалай, маргимуш, сурьма, рух, кадмий, висмут, қўрғошин, кумуш ва олтин мавжудлигига асосланади. Қадимги латунга рух (Европада XVIII аср ўрталаригача, шарқда XV аср ўрталаригача) металл кўринишида эмас, балки рухнинг айрим минералларини (масалан, каламин) қўшган ҳолда мис эритмалари билан биргаликда қўшилган. Бу жараён музей адабиётларида цементация деб аталади, ҳолбуки, металлургия нуқтаи назаридан, бу ном ҳамиша ҳам юз бераётган жараёнлар моҳиятига мос келавермайди. Цементацияда латундаги рух миқдори 28%дан ошмаслиги белгиланган деб ҳисобланади. Аммо бу рақам қандайдир чекланган аҳамиятга эгадир. Бир марталик цементация натижасида ҳеч қачон бундай натижага эришиб бўлмайди. Мисда рухнинг 1%дан кам бўлиши одатда тасодифий ҳолатга киритилади, у фойдаланилган руда ва эритма турига боғлиқ бўлади, металлнинг ўзи эса қадимий латунларга кирмайди. Кадмий концентрацияси латуннинг қадимийлигини аниқлашнинг фойдали мезони ҳисобланади. Масалан, Хитой латунларида кадмий концентрациясининг 10 ррмдан паст бўлиши XVII аср ўрталаригача фойдаланилган цементация учун, юқори бўлиши эса XVII -XIX асрларда мисга рух металлини қўшиш учун олинган дистилляцияга хосдир. Замонавий латунларда кадмий умуман бўлмаслиги керак – дистилляцияда у асосан суюқ рухда эмас, балки рух чангида жамланади. Мис қотишмаларда 0,1% ва ундан кўп маргимушнинг мавжуд бўлиши яхши диагностик аломат ҳисобланади. Бу элементнинг мавжуд бўлиши, замонавий маънода айтганда, қадимги паст ҳароратли эритмалар учун кўпроқ хос бўлган ностандарт қора мисдан фойдаланилганидан далолат беради. Сурьма, кумуш (айрим қадимий бронзаларда 1%гача кумуш учрайди) ва олтиннинг мавжуд бўлиши ҳам шу маънода талқин қилиниши керак.

Примитив эритмалар маргимуш мисини олишга олиб келди, инсониятнинг металлургия билан танишуви даври ҳам айнан шу металлдан бошланади (бу ўринда мис, олтин, кумуш каби табиий ноёб металлар назарда тутилмайди). Юқори маргимушли ҳамда 3-5%дан кўпроқ AS+Sbни мужассамлаштирувчи кам учрайдиган юқори сурмали мис қотишмалари (бронзалар) мисли қотишмаларнинг алоҳида гуруҳини ташкил этади. Қадимги технологиялардаги цементация жараёнидан фойдаланилганлиги ҳақида ҳам гапириш мумкин, аммо илк бронза даврида маргимуш ва сурьманинг алоҳида металлар сифатида қуйилганлиги ҳақида ҳеч қандай маълумотлар йўқ. Маргимушсимон бронзанинг тузилмавий таҳлили одатда унда иккита фаза борлигини кўрсатади – соф мис билан қиёслаганда қаватлари ораси анча кенгайган кубсимон панжарали мисдаги маргимушнинг қаттиқ альфааралашмаси (6-7% As) ва Cu8As таркибдаги гексагонал панжарали интерметаллид. Фазали диаграмма нуқтаи назаридан Cu8As фазаси 380 даражадан паст ҳароратда қаттиқ аралашмага ва Cu3As интерметаллидига парчаланиши керак (As 7-13% концентрацияланганда). Никель, кобальт, кумуш, рух, темир бундай бронзаларда нормал учрайдиган аралашма ҳисобланади ва одатда уларни аутентификация қилиш қийинчилик туғдирмайди. Ривожланган бронза даври учун қалайли бронзалар хосдир. Қалайнинг жамланганлиги жуда турли-туман бўлиши мумкин, аммо 1%дан кўп қалайни мужассамлаштирган бронза сунъий олинган қотишма, деб ҳисобланиши қабул қилинган, чунки табиатда қалай ва мис, қоида тариқасида, бирга учрамайди (учраганда ҳам жуда кам ҳолларда мис-қалай минераллари кўринишида бўлади). Қалайли бронзаларда легирланган қўрғошин ҳам юқори концентрацияланган ҳолда учраши мумкин, у Хитой қуймаларида 3033%гача етади. Қадимги мис буюмлар одатда қуйидаги усуллар билан безатилган:

• Гравюраланган нақш сиртига олтин ёки кумушни қадаш; • ниелло техникаси (қора металл рангидаги безак, таркиби бўйича кумуш ва олтингугурт аралашмасини қиздириш йўли билан олинган кумуш сульфиди); • асосан Хитойда қўлланилган, симоб ва қалай амальгамасини кейинчалик кучли қиздириш орқали яратилган безак. Бунинг натижасида симоб амалда бутунлай буғланиб кетади ва юқори қалайли мис интерметаллидларидан иборат кулранг безак ҳосил бўлади. Ёзма манбалардан мазкур техника яхши маълумдир, аммо лаборатория шароитларида у безатилган бронза Хитой ханжарини тасодифий экспертиза қилаётган пайтда биринчи марта тасдиқланди. Бронзалардаги нисбатан секин ўсувчи барқарор патиналарда одатда биринчи қатлам (металлга ёпишувчи) сифатида мис оксиди – куприт, юқори ётувчи қатламларда мис карбонати (малахит, азурит) мавжуд бўлади, аммо гидратлашган мис сульфатлари (брошантит) ҳам учрайди, одамлар оммавий дафн қилинган ёки узоқ вақт давомида фосфатлар билан ўғитлантирилган қишлоқ хўжалиги экинзорларида кўпинча гидратлашган мис фосфатлари топилди. Қалайли бронзалардаги патинага қалай двуокиси – касситерит, қўрғошиннинг айрим оксидлари (массикот, глет, платтнерит) ҳам кириши мумкин. Тузилмавий ўзгаришлар нуқтаи назаридан бронзаларда биринчи навбатда қалайнинг мисдаги қаттиқ аралашмаси коррозияга учрайди, қотишма тўла коррозияланмагунга қадар интерметаллидлар коррозияга кучсиз учрайди. Нобарқарор, тез ўсувчи патиналар, қоида тариқасида, мис хлоридларини (антлерит) ва бромидларни ўз ичига олади. Бромидларнинг мавжуд бўлиши асллик маъносида яхши аломатдир, чунки қалбакикорлар одатда бром водородини патинлаштиришда ишлатишмайди. Камдан кам ҳолларда бронза ва латундан ташқари қадимий металлар сифатида таркибида никель лигатураси ёки никел ва рух мавжуд бўлган мельхиор ёки нейзильбер хилидаги мис қотишмалари учрайди (эслатиб

ўтамиз, никель металл сифатида атиги XVIII аср ўрталарида кашф қилинган). Биринчи марта ишлатилган бундай металл, яъни таркибида 8-12% никель бўлган мис икки Грек-Бақтрия ҳукмдорининг (Эвтидем ва Агафокл, милоддан аввалги II аср) тангаларида ишлатилган. Металл албатта, тегишли таркибли мис-никель рудасидан тайёр нейзильбер сифатида қуйилган. Рудадан қуйилган мельхиорни XV асрдаги япон сарой тангаларида учратиш мумкин. Бу қотишмаларнинг замонавий қотишмалардан фарқи фақат маргимуш, кумуш ва олтин аралашмаларининг катталиги даражасида қайд этилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

Похожие

Заргарлик санъати

Мебел буюмларининг экспертиза ва атирбуцияси

Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси

Зардўзлик санъати

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари