Қобилият. Туғма ва ижтимоий омиллар - Искусство - Рефераты

Қобилият. Туғма ва ижтимоий омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

Қобилият. Туғма ва ижтимоий омиллар Қобилият – маълум бир турдаги фаолиятни муваффақиятли амалга оширишнинг субъектив шарти бўлиб ҳисобланувчи шахсиятнинг индивидуал хусусиятидир. Қобилият – билим, малака ва кўникмалар эмас, балки уларга эришиш динамикасидир. Қобилият фаолият усуллари ва йўлларини эгаллаш тезлиги, чуқурлиги ва пухталигида аниқланади. Қобилият – фаолият жараёнида намоён бўлувчи имкониятдир. Масалан, агар инсон мусиқий фаолият учун зарур кўникмаларни эгалламаган бўлса, унинг мусиқий қобилияти ҳақида гапириш мумкин эмас. Амалиётдан мисол келтирамиз: ўқитувчи бир синфнинг икки ўқувчисига бир асарни топширади. Бир ўқувчи бир ҳафтадаёқ бу асарни тез ва бехато идрок этади, бошқаси эса бир ойдан сўнг ҳам ижрода хатога йўл қўяди. Бундай ҳолларда ҳар қандай педагог ютуқлардаги фарқни қобилиятлардаги тафовут ҳисобига киритади. Демак, қобилият деганда инсоннинг лозим бўлган билим, кўникмаларни эгаллашида ва уларни амалиётда самарали қўллашида ёрдам берувчи психологик хусусиятлар тушунилади. Юқорида келтирилган назарий ҳолат ва амалий мисолларга қарамай қобилият ва унинг ривожланиш муаммоси психология ва педагогиканинг энг мураккаб масалаларидан бири ҳисобланади. Қобилият сезги анализаторлари, куч, ҳаракат ҳамда асабий, жисмоний ва ақлий жараёнлар мувофиқлашиши каби нерв системаси хусусиятларига боғлиқ бўлган табиий иқтидор, истеъдод, шунингдек, ташқи ижтимоий муҳит таъсири остида ривожланади. Мусиқий таълимни бошлаш, мусиқий қобилиятни ривожлантириш ҳақида Г.Г.Нейгауз шундай деган: «Қайсидир мусиқа чолғусида чалишни ўрганишдан аввал – у бола бўладими, катта ёшли одам бўладими – қандайдир мусиқани аллақачон эгаллаган бўлиши керак. Бошқача қилиб айтганда, мусиқани онгида сақлаши, кўнглига жо қилиши ва идроки билан эшитиши лозим. Талант ва буюкликнинг сири шундаки, киши онгида мусиқа у

биринчи бор бармоқларини клавишага тегизиши ёки торни чертишидан анча аввал мавжуд бўлади» 1 . Қобилиятнинг энг юқори даражаси «талант» деб аталади. Талант – инсонга қайсидир мураккаб фаолиятни муваффақиятли, мустақил ва ўзига хос тарзда амалга ошириш имконини берувчи қобилият, табиий иқтидор ҳамоҳанглигидир. Талант ҳақида халқнинг ўзида «Худо берган» деган гап бор. Ўз навбатида, табиий иқтидор, қобилият, талант ҳаётий, касбий тажриба ва зўр меҳнат билан уйғунлашса маҳорат шаклланади. Агар қобилиятнинг юқори даражада намоён бўлиши «талант» деб аталса, талантнинг юқори даражада намоён бўлиши буюкликдир. Буюклик – бу инсон ижодий кучининг юксак даражада намоён бўлиши. Немис файласуфи Шопенгауэр бу ҳақда шундай дейди: « Ҳеч ким теккиза олмаган мўлжалга теккизган мерган – талантдир, ҳеч ким кўрмаган мўлжалга теккизган мерган – буюкдир ». Туғма ва ижтимоий омиллар Қобилият масаласидаги марказий муаммо унинг ирсийлиги, туғмалигидир. Платон инсон қобилиятлари туғма эканлигини айтган ва инсон билган барча нарса унинг идеал билимлар дунёсида бўлган пайтидан хотиралар бўлиб ҳисобланади, деб тахмин қилган. Машҳур табиатшунос Чарлз Дарвиннинг амакиваччаси Френсис Гальтон ўзининг биринчи китоби «Талантнинг туғмалиги, унинг қонуниятлари ва оқибатлари» (1869), шунингдек, бошқа китобларида таъкидлашича, буюклик ва истеъдод авлоддан авлодга берилади, ташқи муҳит омили эса бунда сезиларли роль ўйнамайди. Машҳур поляк пианиночиси Игнаций Падеревский, аксинча, ўзининг ажойиб пианиночилик ютуқларининг сири нимада эканлиги ҳақидаги саволга жавоб бера туриб айтади: «Бир фоиз талант, тўққиз фоиз омад ва 90 фоиз меҳнат». Таниқли америкалик кашфиётчи Томас Эдисоннинг буюклик – бу 99 фоиз меҲнат ва бир фоиз илҳом деган сўзлари машҳурдир. 1

Америкалик психолог Артур Дженсен таъкидлашича, ҳар бир киши қаттиқ меҳнат жараёнида ўз қобилиятларини муваффақиятли ривожлантириши мумкин. Лекин қобилиятларни фақат маълум бир чегарагача, табиат имкон бергунча ривожлантириш имконияти бор. Киши қаттиқ ва фидокорона меҳнат натижасида буюк бўлиб қомайди, буюклик унга берилган табиат инъоми бўлиб ҳисобланади. Машҳур инглиз психологи Ганс Айзенк ўзининг кўп йиллик тадқиқотлари натижасида шундай хулосага келган, талант муваффақияти тизимида генетик омиллар 80 фоизни ташкил этади. Нутқий қобилиятлар, хотира, тасаввур, ҳисобга олиш қобилиятлари генетик асосга эга. 20 фоизи ижтимоий шарт-шароитларга боғлиқ, уларга оиладаги, мактабдаги шароит, омад ва бахтли тасодифлар киради. Генетик ва ижтимоий омилларнинг бу муносабатини тажрибавий йўл билан текшириб кўриш мушкул. Гальтон юқорида эслатилган китобида ижоднинг бир ёки бошқа тури бўйича қобилиятлар авлоддан-авлодга ўтган баъзи оилаларни мисол келтиради. Хусусан, Бах авлодларида мусиқий иқтидор илк бор 1550 йилда кузатилган ва беш авлоддан сўнггина И.С.Бах даҳосида бир мунча кучлироқ намоён бўлди. Бахлар оиласида 60 га яқин мусиқачи бўлган; уларнинг 20 га яқини машҳур деб тан олинган. Моцарт аждодлари орасида 5 нафар, Гайднда эса иккита мусиқачи бўлган.

Адабиётлар 1. Аберт Г. В.А.Моцарт: В 2 ч. М., 1989. Ч.2, кн. 2. 2. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Т., 1997. 3. Александрова В., Мейлах Е. Лист. Л., 1968. 4. Алексеев А. Себя преодолеть. М., 1985. 5. Алексеев А.Д. История фортепианного искусства. М., 1988. Ч.1,2. 6. Алексеев А.Д. Методика обучения игре на фортепиано. М., 1978.

Похожие

Режиссура ва унинг ижтимоий мавқеи

Ижодий жараён моҳияти ва унинг асосий босқичлари

Оркестр билан мулоқот

Ўзбекистоннинг умумтаълим мактабларида мусиқа таълими ва тарбиясининг ривожланиши

«Мусиқий қобилиятлар психологияси» (VIII бўлим. Асосий мусиқий қобилиятлар)