O`zbekistonda xor madaniyati - Искусство - Рефераты

O`zbekistonda xor madaniyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

O`zbekistonda xor madaniyati Reja: 1. O`zbekistonda xor madaniyati. 2. Havaskorlik xor madaniyatining rivojlanishi. 3. O`zbekistonda xor madaniyatining boshlanishi va rivojlanishi.

O`tmishda So`g`t davlatida professional xor mavjud bo`lgan, keyinchalik Arab iste`losidan keyin bu san`at rivojlanmagan. O`zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo`lganligi sababli ko`p asrlar davomida ko`p ovozli xor ijrochiligi amalda qo`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko`p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo`llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo`ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko`p ovozli o`zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o`ynadi. Qadim zamondan beri jamoa bo`lib qo`shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo`shiqlar avloddan- avlodga og`zaki usulda qoldirilgan. O`zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo`shiq aytish an`analari bo`lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo`shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo`shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo`lib ijro etadigan qo`shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro`z bayramlarda yigit va qizlarning qo`shiq aytishi, to`ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo`lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo`lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo`lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o`tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo`shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo`lib aytilgan. Havaskorlik xor san`atining rivojlanishi Respublikamizda musiqa va xor 20 yillardan boshlab rivojlana bordi. To`garaklar tuzila boshlandi. 1930 yillarda etuk bastakorlar YU. Rajabiy, Imomjon Ikromovlar 1-2 ovozli xor qo`shiqlari yaratdilar. 1934 yilda 1-musiqa badiiy olimpiadasi o`tkazildi. Bu olimpiadada 1000 kishilik xor qatnashdi. 1937 yilda Moskva O`zbekiston dekadasida xor jamoalari qatnashdi.

Urush davrida havaskorlik xorlar jangchilar uchun kontsertlar uyushtirar edilar. Urushdan keyin respublika olimpiadasida 20 000 kishi qatnashdi (1143jamoalar). 1948 yil-III olimpiada 25 000 kishi qatnashdi, bir va ko`p ovozlilik rivojlana bordi. 50 yillarda Konservatoriya, musiqa bilim yurti o`qituvchilari havaskorlik xorlarga amaliy yordam bera boshladilar. 60-70 yillarda havaskorlik jamoalarini soni va sifati oshdi. Bolalar xor ijrochiligining rivojlanishda konservatoriya dotsentlari Kenzer, Valenkov, Vasil’eva, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist SH. YOrmatovlarning xizmatlari katta «Boychechak», «Bulbulcha» guruxlari juda ko`plab o`zbek xor asalarini ijro etib kelmoqdalar. Respublikamizda 100lab ashula va raqs ansambllari mavjud, ularni qoshida xor-vokal guruxi tuzilgan. Masalan: «Anor», «Gulrux», «CHust taronalari», «SHirin», «Roxat», «SHalola» xor tarkibida 15-20 kishi mavjud. Ular lapar, yalla. YOr-yor qo`shiqlarini ikki-uch ovozda ijro etishadi. O`zbek ko`p ovozli xor asarlariga o`zlarining salmoqli hissalarini qo`shib kelayotgan: T. Sodiqov, M. Burxonov, SH. Ramazonov, M. Ashrafiy, S. YUdakov, M. Leviev, S. Boboev, F. Nazarov, B. Umidjonov kabi bastakor va kompozitorlardir. Professional xor san`atining rivojlanishi O`zbekistonda professional xor san`atining eng kech rivojlana boshlagan san`at turlaridan biridir. Buning uchun zarur shart-sharoitlar yo`q edi. Xor san`atini amalda rivojlantirish uchun musiqa o`quv yurtlari ochish, malakali xormeysterlar, bastakorlar tayyorlash kerak edi. SHunday muhim masalalarni bajarilishida bir qator rus musiqa san`ati arboblari V. Uspenskiy, E. Romanovskaya, N. Mironov, R. Glier, S. Vasil’enko, A. Kozlovskiy va bir qator o`zbek professional musiqachilarining hissasi katta. Professional xor ijodi va ijrochiligining oddiy formalari musiqali dramalarda uchraydi. Ikki epizodik uch ovozli fakturalar uchrab turadi, chunki bastakorlar sharoit etarli emasligini yaxshi bilishar va uch-to`rt ovozni ishlatmasdilar. 30 yillarning ikkinchi yarmida bu ish takomillasha bordi.

1936 yil O`zbekiston radiosi qoshida o`zbek xori tuzildi va yangi tuzilgan O`zbekiston Davlvt Filarmoniyasi qoshida xor kapellasi tashkil qilindi 1937 yilda xor jamoasi bastakorlar M. Ashrafiy va T. Sodiqovlarning to`rt ovozli qo`shiqlarlarini tayyorlab bordi. 1934-37 yillarda Moskva konservatoriyasida ko`pgina bastakorlar: Zokirov, Abduraxmonov, Davidov, Ashrafiy, Nasimov, Xoshimov, Qori YOqubov, Burxonov, YUdakovlar taxsil oldi. YOsh o`zbek bastkorlari rus bastakorlari bilan ijodiy hamkorlikda o`zbek milly operasini yaratishdi. Bu S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo`ron» operasidir. 1939-40 «Ulug` kanal», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» operasi. Urush yillarida Kozlovskiyning «Ulug`bek», CHishkoning «Maxmud Tarobiy» operalari yozilgan. 1952 yilda O`zbekiston Davlat Filarmoniyasi qoshida birinchi professional xor kapellasi tashkil qilindi-raxbar Valenkov edi. M. Burxonov kapella uchun birinchi jo`rsiz xor qo`shiqlari yaratdi. Respublika a kapella janri vujudga keldi. O`zbekistonda xor san`atining o`sishi 1960 yilda tashkil qilingan. O`zbekiston radio va televideniesi davlat komiteti Milliy xorining hissasi katta. Bu kapellaning rahbari- B. Umidjonov bo`lgan. O`zbek bastakorlari hamma janrlarda o`zlarini hissalarini qo`shganlar- kantata, oratoriya, oda, ballada, a kapella. Masalan: S. YUdakovning «G`alaba», «Meninig Vatanim», «Muborak», «To`yona» kantatalari, «Mirzacho`l» syuitasi, M. Ashrafiyning «O`zbekiton», «Baxt» kantatalari, I. Xamroevning «O`zbek xotin-qizlariga» kantatasi, Vil’dnov, Veralas, Burxonov, D. Zokirov, M. Nasimov, B. Umidjonovlarning «Asrim sadosi» kantatasi. Kamer xorlari Kamer- nemischa uy, xona degani. Kamer xorda 30 tacha musiqa ma`lumotiga ega talaba va ishchi yoshlar ishtrok etadi. Kamer xor guruxi keng

tarqalgan, sabab katta gurux akademik xorni tuzish uchun kerakli ovozlar, ko`p xonandalar, maxsus joy kerakligi kabi muammolarning yo`qligidir. Ba`zi kamer xorlar professional jamoalarga aylangan. Kamer xorining ikki shakli mavjud: Professional Havaskorlar Bu xorlarda ovozlarning joylanishi ham boshqacha bo`ladi. Masalan: SHou boshchiligidagi amerika xori Kvartet uslubida tuzilgan. (Partiyalar emas, S. A.T.B) Bu xorlarda klassik va zamonaviy xor asarlaridan iborat repertuar ishlatiladi. Ba`zi bastakorlar kamer xorlar bilan doimiy ijodiy bog`lanishda bo`lishadi. Masalan: Sviridov «Pushkin gulchambari» va boshqa asarlarini Moskva kamer xoriga yozgan. Bizda SH. YOrmatov – «Bulbulcha» bolalar xori uchun, B. Umidjonov tele –radio komiteti xori uchun yozgan. Opera xorlari Opera xor ijrochiligining o`ziga xos xususiyati bor. Xor sadolari ostida eshitilmay qolmasligi uchun nyuanslar katta ahamiyatga ega. (fraza tovush tusi) operada xor dekarativ fan vazifasini bajarishdan tashqari operaning dramaturgiyasida faol qatnashdi va uning ijrosi sahna harakati bilan bog`liqdir. Sahnadagi mizanstsenlar xonandalarga raxbarni ko`rishga xalaqit berishadi. SHuning uchun xormeysterlar sahna ortidan ko`rsatib turadilar. Opera xorlari kontsertlarda chiqishmaydi. A. Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatr xori (SHodmonov) va Samarqand opera balet teatr xori teatrlashgan. Xorning yana bir turi-o`yin (xorovod). Instsenirovka qilib qo`shiq aytish. Ma`lum temalar syujet qilib olinadi. «Paxta bayrami», «Xalqlar do`stligi».

Ashula va raqs ansambllari Bu ansambl qo`shiq va raqs san`atining organik birikmasidir. U uch guruxni o`z ichiga oladi: - xonandalar; - sozandalar; - raqqosalar; Birinchi ansambl Aleksandrov nomidagi armiya ashula va aqs ansambli (1928). O`zbekistondagi yoshlar ashula va raqs ansambllari: «SHodlik», «Lazgi», «Go`zal», «O`yg`ur ansambli», «Dutorchi qizlar ansambli», Qoraqalpog`iston «Qirq qiz» ansambli. Professional havakorlik ansambllari: «Parvoz», «Bayot», Anor, «SHalola», «Lola», «Gulrux», «CHust taronalari». Xalq xorlari Xalq bayramlarida, mehnat ishlari jarayonida xor bo`lib qo`shiq aytilgan. Bu shaharlarda, ishchilar orasida, yoshlar sayillarida keng tarqalgan. Bir necha ashulachilarni artel’ deyishgan. Bir oila a`zolaridan iborat bo`lsa- oila ansambllari deb yuritilgan. Pyatnitskiy xalq xori (1911). Don kazaklari ansambli. Ural xalq xori va boshqalar Bizda O`zbekiston radio TV si qoshidagi milliy xor (B. Umidjonov ). Xalq xori- xalq qo`shiqlarining xususiyatlarini saqlagan xolda ijro qiladi. Raxbar faqat mahalliy qo`shiqchilik a`analarini bilish bilan chegaralanmay, xalq qo`shiqlarini yaxshi biladigan kishilarni taklif qilishi shart. Xalq xorlari akademik xorlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi. - vokal struktura o`ziga xosligi - tabiiy ovozda kuylash

- polifoniyada (ko`p ovozli) kuylash - imprevizatsiya qilish (badixa) - repertuar- xalq qo`shiqlari va xalq lad tonligi asosidagi asarlar - dirijyorsiz ijro etish to`rt ovozning doimiy bo`lmasligi S. A. T. B - xorovod harakat vositasini ishlatish Xalq xorlari uch guruhdan iborat: xor, o`yinchi va sozandalar. Dirijyorsiz ijro etishadi. Xonandalar soni ovozlar (ayol va erkak) sonini ahamiyati yo`q. Bir joyda ayollar ko`proq yoki boshqa joyda erkaklar ko`proq bo`ladi. Ayollar- pastki, erkaklar- yuqori kuylashadi. I tur xorlar – S va B yo`q, ovozlar tor joylashgan diapazonda kuylashadi. II keng diapazon- hamma obrazlar bor. Ular oq tovush (ochiqlik) bilan aytishadi. Xalq xorlari professional va havaskorlik xorlarga bo`linadi. Professional xalq xorlari Professional xalq xorlarining soni 40-50 kishidan iborat. Ayollar ko`pchilikni tashkil qiladi, ular partitura bo`yicha improvizatsiyasiz kuylashadi. Sal «niqobdor» qilib joylashtirish to`g`risida qoida yo`q. Diapazoni turli bo`ladi. Rossiyada 12 professional xalq xorlari mavjud, ulardan 3 tasi «akademik xor jamoasi» nomiga ega bo`lishgan. Havaskorlik xalq xorlari Havaskorlik xalq xorlari qishloq, rayon, shahardagi klub va madaniyat saroylarida va bolalar va o`smirlar uylarida faol ishlab turibdi. Asar raxbarning ovozidan o`rganiladi. Bu xorda 20-30 xonanda bo`ladi. Respublikamizda CHirchiq shahar «Mashinasozlar» zavodi xalq xori bor. Xalq xori ijrochiligida yanna ikki shakl, ya`ni bolalar xori va musiqa o`quv yurtlarining o`quv xorlari bor. Ular keng kontsert ijrochilik faoliyati va xalq qo`shiqlarini to`plash kabi vazifalarni olib boradilar.

Jo`rsiz xorlar A kapella janri ham tez rivojlandi. M. Burxonov «YOrlarim», «Go`zal qizga», «Sayra», «Zarra gul», «Bibi gul», «Sari ko`hi baland». A. Muhammedovning «YAshna hur Vatan», S. Boboev «CHaman ichra», «YAli- yali», «Endi sendek». I. Akbarov «Qoyilmay». SHu asar pedagogik kollej xorlari repertuaridan o`rin olgan edi. O`zbekistonda xor madaniyati 20 yillardan rivojlanib bordi. 30 yillarda xor madaniyati eng yuqoriga ko`tarilgan davr xisoblanadi. 60 yillarda B. Umidjonov ko`p xalqlar qo`shiqlarini qayta ishlagan. «Diliman», «Gar namidoni», «YAppuray», «Qorasoch», «Og`a doram», «Ilila yor», «Galbari», «Qomuzchu», «CHamanda gul», «Xurshidi jahon galdi» va orginal syuita «Dilbarume». 70-yillar S. Boboev «Tanovor», «Bog` sayliga» kabi klassik ashulalar asosida xorlar yaratdi. M.Burxonov «Ayriliq», «Damko`l», «CHashmi siyoh». Klassik merosni xor uchun qayta ishlashda S. Boboev va B. Umidjonovlar katta ish qilishgan. «Segoh, CHorgox, O`zgancha»- kabi asarlar etuk asarlar qatoridan o`rin topgan. 80 yillarda S. YUdakovning «Tusna», «Muborakbod»- kantatalari, M. Nasimovning «Dunyoga tinchlik» kontatasi, S. Boboevning «Abu Ali ibn Sino» poemasi, «Alloma (Al-Xorazmiy)» kontatalari yaratilgan. 1950 yillarda tashkil topa boshlagan professional xor 40 yildan ortiq davr ichida tobora rivojlanib bormoqda. O`zbekistonda o`tmishda xor-dirijyorligi bo`lmagan. Xor-dirijyorligi ta`limini yo`lga qo`yish uchun konservatoriya 11 yillik musiqa matablarini, Uspenskiy nomli madaniy-oqartuv texnikumi va boshg`a viloyatlarda xozirda musiqa va pedagogika kollejlari ish olib bormoqda. 1950 yillarda A. Gudkova, A. Valenkov, B. Vasil’eva, A.Melik- Karamyanlar konservatoriyani namunali tamomlab ishga taklif etildi. Konservatoriyani xor-dirijyorligi bo`limini o`zbek milliy kadrlardan Abduqahhor Sultonov tamomlagan edi.

1960 yillarda B. Umidjonov, Sulaymon SHodmonov, M. Azimov, N. Qozievlar konservatoriyani muvaffaqiyatli tamomlaganlar. Marxum Botir Umidjonov chorak asr mobaynida O`zbekiston radio va televideniesi milliy xor jamosiga raxbarlik qilib keldi. Uning o`zbek milliy xor madaniyatini rivojlantirishda hissasi katta. S. SHodmonov A. Navoiy nomidagi milliy adademik katta opera va balet teatrida 20 yilga yaqin xormesterlik qilib O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist unvoniga sazovor bo`lgan. M. Azimov va N. Qozievlar O`DK xor-dirijyorligi kafedasida yoshlarga saboq berib kelmoqdalar. 1970 yillarda Xakimova, Baxrullo Lutfullaev, Axad Xamidov, Evgeniy Jivaev, SHamsuddin Ro`ziev, SHarafieva, Jumaeva kabi konservatoriyani tamomladilar. O`zbekistonda qisqa davr ichida xor madaniyati barpo etildi. Xozirda Respublikamizda O`DK, Madaniyat oliygoxi, pedagogika universitetlari musiqa fakul’tetlari, musiqa, pedagogika kollejalari 4-11 yillik internat, bolalar san`at aktablarida xor dirijyorligi ta`limi berib kelinmoqda. Jumladan viloyatimizdagi NamDU musiqa bo`limi, musiqa, pedagogika kollejlari va musiqa maktablarida ham xor-dirijyorligi sinfi bo`yicha bilim berib kelinmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. SH «Xorshunoslik» T. 1990. 2. CHesnokov P. G. «Xor i ego upravlenie im». T. 1989. 3. Gudkova E.A. , Vasil’eva A.B «Ashula darsligi metodikasi» T. 1773. 4. O`zbek musiqa tarixi I, II tomlar. T. 1973. 5. Salomonova T.E. O`zbek musiqasi tarixi. T. 1981.

Похожие

Rossiyada xor madaniyatining rivojlanishi

Vokal-xor texnikasi elementlari

Xor partiturasi va uni taxlil qilish

Vokal-xor malakalari va ularning ahamiyati

Nutq madaniyati mezonlari