Мухтор Ашрафий (1912–1975) - Искусство - Рефераты

Мухтор Ашрафий (1912–1975)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Мухтор Ашрафий (1912–1975) Собиқ иттифоқ халқ артисти, Давлат ва халқаро мукофотлар совриндори, профессор Мухтор Ашрафий 1912 йил 11 июнда қадимги ва навқирон Бухоро шахрида кўпчиликка таниш бўлган хонанда ва созанда оиласида таваллуд топди. Ашрафжон дуторчининг уйида, унинг дўстлари, замонасининг машхур созанда ва хонандалари бўлмиш Ота Жалол, Ота Ғиёс, уста Ҳалим Ибодов, Тоҳиржон Давлатзода ва бошқалар йиғилишиб, турли- туман халқ қўшиқларини, куйларини, рақс наволарини, ҳамда соатлаб ижро этиладиган мақом куйларини машқ қилишар, ижодий тортишувлар ва ажойиб суҳбатлар ўтказишар эдилар. Ёш Мухтор бўлса, бутун вужуди билан тинглар, мусиқага бўлган ҳаваси борган сари ортиб борар ва ҳозир эшитган куй-қўшиқларни ёдлаб олишга интилар эди. Буни кўрган отаси ўғлига дутор чалиш сирларини тўла-тўкис ўргатади. Вақт ўтиши билан 1928 йилда у Самарқанд шахридаги мусиқа ва хореография институтига ўқишга киради. Бу ерда у ажойиб рус мусиқа билимдони, этнограф ва композитор Николай Назарович Мироновдан композиторлик ва дирижёрлик санъати сирларини ўрганади. Ёш бўлишига қарамай композитор сифатида қатор қўшиқлар ва кўп овоз учун хор асарларини яратади. Дирижёр сифатида биринчи бор 1929 йилда Самарқанд шахрида ташкил топган симфоник оркестр билан яқиндан танишиб, концертлар уюштиради. Бундан ташқари у Самарқанд шахри радиокомитетида бадиий раҳбар ҳамда ўзбек мусиқали театрда дирижёр лавозимида меҳнат қилади. Шунинг учун ҳам у институтни 1930 йили тугатгандан сўнг Тошкент шахридаги Ўзбек Давлат мусиқали театрга бадиий раҳбар ва бош дирижёр этиб тайинланади. Бу ерда унинг бастакорлик ва дирижёрлик фаолиятининг ривожига катта имкониятлар туғилади. Ёш композитор ўзининг биринчи асари бўлмиш «Қурилиш маршини » симфоник оркестр учун 1932 йилда яратади. Бундан илҳомланган композитор Комил Яшиннинг «Ичкарида » драмасига мусиқа басталайди. Бунинг моҳияти шунда эдики, М. Ашрафий ўзбек мусиқали драма театри тарихида биринчи бўлиб

одатдаги халқ чолғу ансамбли ўрнига симфоник оркестрни ишлатди. Композитор бу ишлар билан чекланиб қолмай, балки йирик мусиқа жанрларида ҳам асарлар ижод этди. Улуғ грузин шоири Шота Руставелининг «Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон » поэмаси асосида симфоник поэма, «Ватан баҳори » хужжатли фильмга мусиқа басталайди. М. Ашрафий бу йиллар давомида бастакорлик ва дирижёрлик маҳоратини оширишда катта ютуқларга эришди. Бундай муваффақиятлар бошқа санъаткорларни қониқтириши мумкин, бироқ Ашрафийни қониқтирмасди. Шунинг учун у ўзининг назарий билимини янада ошириш ва композиторлик илмини мукаммаллаштириш ниятида Москва консерваторияси қошида очилган опера студиясига ўқишга киради (1934 й.). Бу билим масканида 4 йил давомида таниқли композитор ва ажойиб педагог Сергей Никифорович Василенко раҳбарлигида мураккаб мусиқа жанрларини пухта эгаллайди. 1937 йили Москвада Ўзбекистон адабиёти ва санъати декадаси ўтказилиб, М. Ашрафий шу декаданинг асосий дирижёри сифатида катта ютуқларга эришади. Марказий матбуот декадани муваффақиятли ўтганини юқори баҳолайди ва дирижёрнинг маҳоратига тахсинлар айтилади. Декадани юқори савияда муваффақиятли ўтказишдаги хизматлари учун М. Ашарфий «Ҳурмат белгиси » ордени, ҳамда «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист » фахрий унвонига сазовор бўлади. 1939 йили М. Ашрафий ўзининг севимли устози С. Василенко билан ҳамкорликда биринчи ўзбек миллий операси ҳисобланган «Бўрон » операсини тугатиб, сахнада ўзи дирижёрлик қилиб кенг халқ оммасига ҳавола этади. Либреттони Комил Яшин яратган. «Бўрон » операсининг моҳияти яна шунда бўлдики, операнинг премьераси кунидан эътиборан ўзбек давлат мусиқали театри Ўзбекистон Давлат опера ва балет (ҳозирги А. Навоий номидаги) театрга айлантирилди. Операни жамоатчилик зўр хурсандчилик билан кутиб олди. Композитор ва дирижёр Ашрафийнинг опера санъати ривожига қўшган улкан хизмати учун ҳукуматимиз уни «Меҳнат қизил байроғи » ордени ва «Ўзбекситон халқ артисти » фахрий унвонлари билан тақдирлади.

М. Ашрафийнинг 30–40 йиллар ичида ўзбек давлат опера ва балет театри сахнасида дирижёр сифатида Н. Рославецнинг «Шохида » , Е. Брусиловскийнинг «Гуландом » биринчи балетлари ва биринчи бор қўйилган «Эл тарғин » операси, М. Магомаевнинг «Наргиз » , Р. Глиэр ва Т. Содиқовларнинг «Лайли ва Мажнун » , О. Чишконинг «Маҳмуд Торобий » , А. Козловскийнинг «Улуғбек » операларини сахналаштириш республикамиз ҳаётидаги муҳим воқеа бўлди. Уруш йилларида М. Ашрафийнинг ижод булоғи янада қайнаб кўплаб ватанпарварлик руҳидаги ажойиб асарларни яратди. А. Козловский билан ҳамкорликда хор ва симфоник оркестр учун «Улуғ комиссар » кантатасини, пуфлама (духовой) оркестр учун «Ўзбекистон » номли юриш (поход) марши, Москва областини немис-фашист босқинчиларидан озод қилиш шарафига «Тантанали марш » ва қатор қўшиқлар: «Қасам » , «Ватан ўғлони » , «Мен жангга кираман » , «Жангда жасур бўл » , «Ширин забона айтинг » , «Айлар сени » , «Кел » , «Арзимни ёра айтинг » ва бошқаларни ижод этди. Бундан ташқари М. Ашрафий мусиқа жанрининг энг қийин ва мураккаб шакли ҳисобланган симфония соҳасида ҳам катта ютуқларга эришди. Унинг биринчи симфонияси «Қахрамонлик симфонияси » (1942 й), ўзбек композиторларидан биринчи бор мурожаат этилиши, муаллиф раҳбарлигида шу йил 4 ноябрда собиқ Свердлов номидаги концерт залида тингловчиларга ҳавола этилиб, катта муваффақият қозонди. Ушбу симфония 1943–1944 йилларда муаллиф раҳбарлигида Москвада ҳам ижро этилиб шухрат қозонди. 1945 йилда эса ўзбек композиторининг симфонияси америкалик дирижёр Макс Гоберман бошчилигда АҚШ да ҳам ижро этилди. Натижада М. Ашрафий Иттифоқ давлат мукофотига сазовор бўлди. Урушнинг суронли йиллари давом этаётгани учун бу мукофот пули композитор томонидан танк ва самолётлар ясаш учун фронтга ҳадя этилди. «Қахрамонлик симфонияси » нинг улкан муваффақиятлари-дан рухланган композитор 1944 йили ўзининг «Ғолибларга шон-шарафлар » номли иккинчи симфониясини яратди. Бу асар ҳам муаллиф раҳбарлигида

катта тантана билан ижро этилди. Шуниси қизиқарлики, М. Ашрафий юқорида қайд қилинган ўнлаб йирик мусиқа асарлари муаллифи бўлатуриб, опера ва балет театрининг бош дирижёри сифатида қанчадан-қанча опера ва балетларга дирижёрлик қилган улкан санъаткор, ўзининг дирижёрлик маҳоратини янада мукаммаллаштириш ва ўстириш ниятида у Ленинград консерваториясининг дирижёрлик факультетининг сиртқи бўлимига ўқишга киради. Бу ерда у таниқли дирижёр Борис Хайкин раҳбарлигида дирижёрлик маҳоратини ошириб, консерватория қошидаги опера студиясида Ж. Бизенинг «Кармен » операсини сахналаштиради. Диплом иши учун Дж. Вердининг «Аида » операсини олиб, уни Киров номидаги опера ва балет театрида катта муваффақият билан ёқлайди. Шундай қилиб, у симфоник дирижёрлик мутахассислиги бўйича Ленинград консерватория-сининг дипломига 1948 йилда эга бўлади. Кейинчалик у Россиянинг шухрат қозонган театрлари сахнасида неча бор концертлар берди. Иттифоқ катта опера театри сахнасида машхур хонанда Ирина Архипова иштирокида Ж. Бизенинг «Кармен » операсига дирижёрлик қилди. 1950 йилларда у симфоник оркестр билан Болтиқ бўйи, Кавказ минерал сувларида, Украина, Ўрта Осиё шахарларида ва Озорбайжонда қизиқарли концертлар ўтказиб шухрат қозонди. Бундан ташқари М. Ашрафий жуда кўп созандалар, хонандалар ва дирижёрларга устозлик қилган эдики, бугунги кунда улар устозлари номини ҳурмат билан тилга оладилар. Устоз шундай дирижёрлар тўдасини етиштирдиларки, улар бугунги кунда Ўзбекистоннинг йирик ижодий жамоаларида ўз фаолиятларини намойиш этиб келмоқдалар. М.: А. Навоий номидаги театрнинг бир қатор дирижёрлари Иттифоқ халқ артисти Дилбар Абдураҳмонова, Ўзбекистон халқ артистлари Абдуғани Абдуқаюмов, Хамид Шамсутдинов, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Фазлитдин Ёқубжонов, дирижёр Александр Серебряник, Муқимий номидаги мусиқий театр дирижёрлари — Ўзбекистон халқ артисти Наби Халилов, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Эргаш Тошматов, Тошкент оперетта театрининг бош дирижёри Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Ботир Расулов,

Т. Жалилов номидаги академик халқ чолғулари оркестрининг бош дирижёри ва бадиий раҳбари Ўзбекистон халқ артисти Форуқ Содиқов, Ўзбекистон Давлат консерваторияси ўқитувчилари Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби Ғани Тўлаганов, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Қувонч Усмонов ва бошқалар. М. Ашрафий шарафли педагогик фаолияти учун 1953 йилда профессор унвонига сазовор бўлди. 1951 йилда Москвада иккинчи маротаба Ўзбекистон адабиёти ва санъати декадаси ўтказилиб, унга бадиий раҳбар ва бош дирижёр этиб М. Ашрафий тайинланади. У хар галдагидек бу муқаддас ва шарафли ишга пухта, хар томонлама тайёргарлик кўриб, талабчан Москва томошабинлари олдида ушбу тадбирнинг муваффақиятли ўтишига ўзининг муносиб ҳиссасини қўшади. Булардан ташқари у Бош Туркман канали қурилишига бағишланган ўзининг янги асари «Бахт ҳақида қўшиқ » кантатасини катта муваффақият билан ижро этади. Натижада унинг бу асари учун Иттифоқ давлат мукофотига ва «Иттифоқ халқ артисти » фахрий унвонига сазовар бўлди. Бундай улкан ютуқлардан илҳомланган композитор С. Н. Василенко билан ҳамкорликда Катта Фарғона канали иштирокчиларига бағишланган «Улуғ канал » операсини, иккинчи тахрири билан «Бахтлар водийси » операсини яратиб катта тахсинларга сазовор бўлади. 1958–1959 йиллар мобайнида М. Ашрафий ўзининг учинчи операси «Дилором » ни яратади. Унинг мустақил ижодий етуклик даври шу операдан бошланади. Бу опера композитор томонидан мустақил равишда яратилган биринчи опера эканлигини унутмаслик керак, чунки бунгача яратилган иккита сахна асарлари С. Н. Василенко билан ҳамкорликда ёзилган эди. Асарнинг мазмуни улуғ ўзбек шоири Алишер Навоийнинг «Хамса » сига кирган «Етти сайёр » поэмаси асосида (либретто муаллифлари К. Яшин, М. Муҳамедовлар) яратилган. Асар марказида бир-бирини жон дилидан севувчи, бу йўлда жондан ҳам кечишга тайёр икки ёш, хонанда Дилором ва мусаввир Мони образлари ёритилган.

М. Ашрафийнинг сўнги операси «Шоир қалби » (1962 й) бўлиб, у ўзбек халқининг севимли ва ажойиб демократ шоири Фурқатнинг ҳаёти ва у яшаган даврни акс эттирувчи асардир. «Шоир қалби » операсининг премьераси биринчи марта Самарқанд шахрида 1964 йили шу муносабат билан очилган опера ва балет театри сахнасида муаллиф раҳбарлигида муваффақият билан ижро этилди. 1970 йил декабрида М. Ашрафийни Бирлашган Араб республикаси маданият вазирлиги таклиф этиб, ундан дирижёр ва композитор сифатида Қохира театрининг балет труппаси (жамоаси) учун янги балет спектакли яратишни илтимос қилади. Бу илтимосни мамнуният билан қабул қилган М. Ашрафий асар устида ишлаб, балетнинг мусиқасига асос қилиб ўзининг уруш йилларида яратган «Дахшатли йиллар » вокал симфоник поэмасини олади. Уни араб куй ва қўшиқлари, усуллари билан бойитиб, ўша вақтда Мисрда бўлаётган воқеаларни акс эттирувчи бир пардали «Матонат » балетини яратади. Бу балет профессионал рақс санъати ичида биринчи араб миллий балети номига сазовор бўлиб, 1971 йилда Жамол Абдул Носир номидаги ҳашаматли Коҳира концерт залида биринчи марта улкан муваффақият ва кўтаринки рух билан намойиш қилинади. М. Ашрафий биринчи араб миллий балети «Матонат » асари учун 1972 йили Жамол Абдул Носир халқаро мукофотига сазовор бўлади. Композитор ва дирижёр М. Ашрафийнинг шухратига шухрат қўшган ўлмас балетлари «Севги тумори » , «Муҳаббат ва қилич » , «Темур Малик » кабиларни келтириш мумкин. Унинг «Севги тумори » балети 1969 йилда яратилган бўлиб, асарга замондош ҳинд драматурги Бальванта Гаргининг «Соҳани ва Моҳивал » номли машхур драмаси асос қилиб олинган. Композитор бу асар асосига икки ёш, бухоролик ёш ўзбек йигити ва ҳинд қизи ўртасидаги хақиқий ва соф муҳаббатни тараннум этувчи балетни яратар экан, у «Рага » номли ҳинд классик куйидан, халқ қўшиқларидан, ҳинд усулларидан усталик билан фойдаланади. «Севги тумори » балетининг премьераси Тошкентда, кейинроқ Москвада катта тантана билан ижро этилди. М. Ашрафий бу ажойиб балетни яратгани учун Ўзбекситон Давлат

мукофотига ва Жавахарлал Неру номидаги халқаро мукофотларга сазовор бўлди. М. Ашрафий Фирдавсийнинг «Шоҳнома » достонини ўқиб ундан олган таассуротларини ўзининг сўнгги йирик асари «Рустам хақида достон » ораториясини яратди. Шундай сермахсул ижод билан бир қаторда жамоат ишларида ҳам катта вазифаларни бажариб келди. 1947–1962 йиллар Тошкент Давлат консерваторияси ректори, опера кадрларини тайёрлаш кафедрасининг мудири ва ўқитувчи, 1964–1966 йиллар Самарқанд опера ва балет театрининг бадиий раҳбари, бош дирижёри ва театр директори, 1966–1975 йиллар А. Навоий номидаги Академик опера ва балет театрининг бадиий раҳбари ва бош дирижёри, шу билан бир қаторда 1970–1975 йиллар яна Тошкент Давлат консерваторияси ректори ва ўқитувчиси бўлиб ишлаб келди. Шундай қилиб Мухтор Ашрафийнинг композиторлик ижоди дирижёрлик маҳорати ҳамиша ўзбек мусиқа санъатида ойдин сахифалардан бири бўлиб қолади. У 1975 йилда Тошкентда вафот этди.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981. 6. Ашрафий М. Музыка в моей жизни. Т. 1975. 7. Ансарме Эрнест. Статьи о музыке и воспоминания. М. Сов. Композиор. 1986. 8. Баграновский М. Дирижерская техника рук. М. 1947.

Похожие

Мухтор Ашрафий

Композитор Мухтор Ашрафийнинг (1912-1975) ҳаёти ва ижоди

Бдуғани Абдукаюмов (1928–2000)

Композитор Манас Левиевнинг (1912-1991) ҳаёти ва ижоди

Абдуҳошим Исмоилов