Кандакорлик - Искусство - Рефераты

Кандакорлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

456.5 KB

Кандакорлик Режа: 1. Кандакорлик санъати тарихи 2. Мисгарлик 3. Мис буюмларнинг турлари 4. Мис идишларни ясашнинг техник усуллари 5. Кандакорликдаги бадиий безак турлари

«Ўзбек халқ амалий безак санъатининг энг кенг тарқалган турларидан бири кандакорликдир. Кандакорлик деганда металлдан ясалган бадиий б у ю м л а р г а ў й и б ё к и б ў р т и к қ и л и б н а қ ш ишлаш тушунилади. Ўзбекистон территориясида жойлашган Ўрта Осиё шаҳарларида металлдан ясалган бадиий буюмлар ишлаб чиқариш қадим дан ривожланиб келаётган санъат бўлиб, бу санъат ўзининг қадимийлиги билан кулолчиликдан кейин иккинчи ўринда туради. Савдо-сотиқда қадимдан кандакорлик буюмларипа талаб катта бўлган. Б у а с а р л а р р а м з и й и ф о д а л а р н и н г янги услублари ҳамда ғояларини тарқатиш манбаи бўлиб хизмат қилган. Маҳаллий санъат асарлари қўшни мамлакатлар санъатининг энг яхши ютуқлари билан бойиб борган. Қадимда б у ю м я с а ш у р ф б ў л и б қ о л г а н . М а ҳ а л л и й усталар олтин, кумуш, жез, мис ва бошқа ме таллардан ҳар хил буюмлар ясаганлар. Қадимги ва илк ўрта аср кандакорлиги асосан ҳалланган кумуш буюмларда ўз ифодасини топди. XI асрдан бошлаб кандакорлик маҳсулот ларини мис ҳамда мис қотишмаларидан тайёрлай бошладилар. Археологик топилмалардан эрамиз дан аввалги III аср охири ҳамда II аср бошларида биринчи (махсус мис қотишмаси) тўғ нағичлар Миср, Ўрта ер денгизи, Месопотамия, Ҳиндистон, Ўрта Осиёда кенг тарқалганлиги аниқ ланган. Бу бадиий металл буюмлари ишлашнинг илк намуналари эди. Тўғнағичларда кичик-кичик воқеалар, ҳайвон ва бошқа нарсалар тасвир ла нг ан . Ф а рғ он ад а то пи лг ан м а ро сим қ оз он и минг йилликнинг ўрталарида кандакорлик «ҳайвонот услуби» ривож топганлигини исбот лади. IV асрда Ўрта Осиё жанубий вилоятларининг Александр Македонский томонидан босиб оли ниши тасвирий ва амалий санъатнинг маҳаллий анъаналарининг тарқалишига имкон яратди. III— V I I I асрларда, яъни сўнгги антик ва илк ўрта аср даврида Ўрта Осиёда кандакорлик жуда юқори даражада ривож топди. Қимматбаҳо металлардан ҳокимлар қамда аъёнлар учун ҳар хил ниҳоятда чиройли безак буюмлари ишла тилди. Бу олтин ёки кумуш буюмларда тўй

томоша, тахтга ўтириш маросимлари, дунёвий мавзулар, шикор ва кураш манзаралари, мифоло гик ҳамда эпик қаҳрамонлар, ҳаётий мавжудот, парранда ва бошқа тасвирларни кўриш мумкин эди. VI — VII асрларда бадиий металл буюмлар юксак техник сифатда бажарилганлигига Ани к о в л а г а н и м и с о л б ў л а о л а д и . Б у л а г а н д а қалъа дарвозаси олдидаги сақна тасвирланган, «Яккама-якка олишув» воқеаси тасвирланган коса ўша давр ҳаётидан бир парча бўлиб, ундаги ўйманинг майинлиги, аниқ нафосати, компози цияси, таъсирчанлиги, кучлилиги билан машҳур дир. Совет археологларининг топилмалари шуни кўрсатдики, араб истилоси давригача сўғд аҳолиси рўзғорларида бадиий металл буюмлар кенг тарқалганлиги исботланди. Ҳайвон шакли ифода этилган мис нақшлар, яъни ёввойи ҳайвонлар калласи ва бошқалар топилган. IX— X I I I асрларда кумуш ишлаб чиқариш ин қирозга учрайди Темур ҳукмронлигигача буюм- лар асосан бронза ва мисдан тайёрланган. Бу давр буюмлари Термиз ва Наманга н шақар музейларидаги мис лаганлар, офтоба-»р, кўзгулар, сиёҳдонларда юксак сифатга эга шган афсонавий воқеаларни ифодалаган. IX—X асрларда ислом дини Ўрта Осиё вилоят рига кириб бориши муносабати билан турли халқларнинг санъати анъаналарини ўзида мужассамлаштирган янги ғоявий услуб пайдо бў лди. Мусулмон Шарқда биринчи ва мис буюмла р кўп тарқалган бўлсада кейинчалик улар знини кумуш ва олтин металлар эгаллади. VI I I — X I I I асрларда қимматбаҳо металлардан қилинган идишлар ислом дини дунёсининг кўпгина бу рчакларида урф бўлиб қолган эди. Олтиндан ж уда кўп нарсалар ишланар, биноларнинг безакл арига олтин суви югуртирилар эди. Кейинчалик эса хом ашё сифатида биргина қимматбаҳо еталларнинг ўзи кифоя қилмай ҳийла арзон мате риаллар мис ва унинг турли қотишмалари ишл атилди. Қизил мисдан ҳар хил кўзалар, декчал ар, идиш-товоқлар, жездан ва сариқ мисдан гёмдонлар, поймонлар,

оқ мис ҳамда бринжидан ўзалар, кир тоғоралар, катта-кичик пиёла ва шу абилар ясалар эди. Юқорида айтиб ўтилган материаллардан ясалг ан буюмлар олтиндан жуда кам фарқ қилар эди. Ш оир Носир Хусрав а сарларида бринжидан қилинган кўзани кўриб қолгани, уни олтиндан ҳеч фарқ қилмасл игини баён қилиб ўтган эди. XI асрнинг ўрталарида Ўрта Осиё халқ амалий анъатида катта бурилиш бўлди. Кандакорлик ез суръатлар билан ривожланди, мис ва унинг отишмаларидан янги-янги буюмлар пайдобўлди, ўғри тўртбурчакли баркашлар, қорни шарсимон ;амда бўйнига нақш солинган кўзалар, ярим доир а кетмонлар, сиёқдонлар, ҳовонча ва бошқалар куда кўп ишлатилар эди. Бу буюмларнинг озаларига бўртма кандакорлик усулида нақш 1шлаш камайиб бориб, унинг ўрнига ўйиб нақш и шлаш (гравюра) урф бўлиб қолди. Ишланган безаклар IX—X асрларда беўхшов қўпол шаклини йўқотиб жуда чиройли кўринишга эга бўлди. XI— XI I асрларда идишларни қанотли сфинкс х,амда тақаларнинг, одамбош қушлар, арслонлар шакллари билан безаш одат тусига кирди. Бу безаклар ичида дунёвий мазмундаги безаклар, яъни сарой боғ манзаралари, тўй, базм, сарой ичкариси, шикор, нақш турларидан турунжлар ишлатилди. Турунж нақшлар жуда кўп ишлатилиб 6уюмларнинг ажралмас қисми бўлиб қолди. IX — XII асрларда кандакорлик санъатида ҳам катта янгилик бўлди. Идишларни безашда ёзувчи нақшлар кенг миқёсда қўлланилди. Қадаҳ ва идишларга ҳар хил ёзувлар масалан, шон-шараф, омад, тансиҳатлик, бахт- саодат, фаровонлик деган нақшли ёзувлар «куфий» ва «насх» усулида битилган. Бу ёзувли безаклар шундай ривожланиб кетиб жуда майда, жуда нафис бўлиб, ҳаттоки уларни ўқий олиш қийин эди. X I I I —XV асрларда кандакорлар безакларга кумуш ва олтин ипларни қадаб зеб бериб, нақшларни жудаям нафис бўлишига ҳаракат қилишган. Регистон майдони яқинида топилган хазиналар, яъни олтмишдан зиёд

турли-туман идишлар, пиёлалар, кўзалар, қопқоқлар, таг ликлар, қозончалар кандакорликнинг XIV—XV аср бадиий анъаналари тўғрисида маълумот берган. XIV асрда металлга бадиий ишлов бериш- да жиддий силжиш бўлди. Темур ўз даврида халқ ҳунармандчилиги ривожланишига катта эътибор берди. Темур ва темурийлар авлоди ҳукмронлик қилган даврда буюмлар ишлаб чиқа р и ш ю к с а к д а р а ж а д а р и в о ж л а н д и . Б у д а в р халқ амалий санъатининг барча турларида бадиий услубнинг ўзгариши билан характерлидир. Металл буюмларни безаш янада ўзгарди, ўсди. Буюмлар нақшлари янада бадиийлашди, нозик лашди, майда ислимий нақшлар, ёзувли нақшлар янада кўп ишлатилди. Масалан, Эрмитаждаги шамдонлар, ҳалқа, етти хил металлдан қуйил ган қозонлар мисол бўла олади. «Шамдонлар» садаф суяк қадаб ишланган эшиклар учун қилин ган нафис шабака ҳалқалар ўсимликсимон гуллари заминида яратилган. Бу ёзувларда шамдонлар нинг ишланган вақти (1397 йил) ва уста Изаад Дин Исфахоний номи битилган. Қозон ўсимлик симон нақш ва юксак бадиий ҳуснихат ёзуви билан нақшланган. Бу афсонавий қозон дунёда ягона бўлиб, уни табризлик Абдулазиз ибн Шаро фиддин рихтагар яратган». Жумҳуриятимиздаги қазилмалардан топилган металл буюмларда чет эллик усталар номини уч ратиш мумкин. Чунки Темур юришлари вақтида чет эллардаги усталарни кўчириб Самарқандга олиб келтирган». Улар ўз асарларида маҳаллий бадиий дид ва қарашларига бўйсунган. Испан элчиси Клавихонинг эсдаликларида Амир қабулида ва зиёфатида бўлган вақтида кўрган ажойиб идишларни юксак даражада бажа рилганлиги ҳақида айтиб ўтган. Ўша даврларда Самарқанд, Бухоро ва Хиваларда юқори сифатли ва бежирим металл буюмлар ишлаб чиқилган. «Бухоро ва Хивадан Москва ҳукмронларига совға сифатида тақдим этилган буюмлар, шунинг дек, Ўрта Осиё савдогарлари келтирган моллар ичида олтин суви юритилган майса билан ҳошия ланган гурзи, ўқ, ўткир

тиғли қиличлар, олтин суви юритилган қилич қинлари, кумуш занжира лар, «тулунбосар» (дўмбиралар), олтинранг ва ўтранг бўёқлар юритилган қиличлар тилга оли нади, тарихий ҳужжатларнинг гувоҳлигига қара-ганда, XVI — XVII асрларда Самарқанд ва Ўрта Осиёнинг бошқа шаҳарларида махрратли усталар жуда кўп бўлган». XVI — X V I I I асрнинг бошларида Ўрта Осиёда хўжаликнинг турғунлик даври бўлди. Чунки ички нотинчликлар ишлаб чиқаришда ва савдога катта таъсир этди. Ҳунармандчилик буюмлари иш лаб чиқариш тўхтади, лекин қуроляроғлар ишлаш ва уни безаги янада ривож топди. Бухоро, Хива, Самарқанд ва Фарғона водийлардаги шаҳарлар аслаҳа ва жанг кийимлари тайёрлай диган асосий марказлар ҳисобланган. Амир ҳамда саркардалар учун мўлжаллаб ясалган қалқонлар, шамширлар, дубулғалар, ойболталар, энли камар лар, ханжарлар, ўйма нақшлар, қимматбаҳо металл ва ранг-баранг тошлар билан безатил ган. Кейинчалик эса учта марказлаштирилган давлат Бухоро, Қўқон ва Хива хонликлар ташкил этилиб хўжалик ишлари қайта тиклана бошлади. Ҳунармандчилик аста ривожлана бошлади. XVI11—XX асрларда кандакорлик яхши ривож ланган бўлиб, Бухоро, Қўқон, Хива, Самарқанд, Шаҳрисабз, Қарши ҳамда Тошкент шаҳарлари кандакорлик буюмлари чиқариладиган марказлар бўлган.Бой хонадон лари нақш туширилган идишлар билан беза тилган. Улар хонадон соҳибининг давлатманд лигини намойиш қилиб турган. X I X аср ўрталарида вопурушлар пайдо бўлган. Фарғона водийсида дўкондор Бухоро ва Тошкентда эса вопуруш (олибсотар)лар деб юритилади. XIX аср ўр таларидан бошлаб вопурушлар ҳунармандлар дан буюмларни арзон баҳоларга сотиб олар эдилар. Уларни савдогарларга оширилган нархда ўтказганлар ёки бозорларга олиб бориб сотган лар. Улар халқ амалий санъати усталарининг тайёрлаган гилам, офтоба, қутича, қилич, ҳар хил идиш ва бошқаларини халққа етказиб бериш да «Савдо воситачилари» ролини ўйнаганлар. Ўрта Осиёнинг Россияга қўшилиши фабрика мол ларини келиши ва уни шу ерда

ишлаб чиқари лиши маҳаллий ҳунармандчилар ишига жиддий таъсир этди. Шунинг учун ҳам ҳунармандлар талабига бўлган эҳтиёж пасайиб кетди. 1914—17 йилларда уруш туфайли хўжалик қийинчиликлари Ўрта Осиёга металл, асосан мис тахталари олиб келиш камайиб, бадиий металл ишлаб чиқариш пасайиб кетди. Туркистон жум ҳурияти Халқ Хўжалиги Марказий Кенгаши Президиуми 1920 йилнинг апрелида Сирдарё, Фарғона, Самарқанд вилоятларига 129 минг ки шини ташкил этган ҳунармандлар бирлашмаси тўғрисида қарор чиқарди». 1925 йили октябрда Ўзбекистон ҳунармандчилик кооперациясининг ташкилий съезди бўлди ва кооперациянинг жумҳурият миқёсида ягона маркази ташкил этилди. Бу метал ларни бадиий ишлашда асосий ўринни эгаллади. НЭП йилларида майда ҳунармандчилик устахоналари ташкил этилди. Ҳунармандчилик моллари шу қатори мис буюмлари ҳам эркин суратда сотилди. Лекин кейинчалик шогирдлар анъана сига эътибор берилмади. Шунинг учун 30 йил ларга келиб мисга зарб қилиш усталари жуда камайиб кетди. 1930 йилда Самарқанд бадиий билим юрти ташкил этилди. 1932 йилда эса Тош кентда бадиий ўқув ишлаб чиқариш комбинати ташкил этилди. Бухорода эса «Узпромсоюз» орнаментларидан бирида шогирдлар тайёрлаш йўлга қўйилди. Бу ўқув ишлаб чиқариш комби натларига Хива, Қўқон, Бухоро, Самарқанд ва бошқа шаҳарлардан кандакор, кулол, ёғоч ўйма кор ва бошқа санъат турлари усталари таклиф қилинди. Улар орасида кандакор уста С. Худой берганов ҳам бор эди. 1960 йилларда эса жумҳурият давлат саноат корхоналарида ташкилий пала-партишлик оқиба тида кандакорлик буюмлари ишлаб чиқариш ин қирозга дуч келди. Қўқон ва Хивадаги кандакор лик ишлари унча-мунча давом этди. Ҳозирда кандакорлик санъатига эътибор камайди. Бу са нъ ат ни қ ай та ти кла ш ҳа қи да би р қ ан ча қарорлар қабул қилинди. Кандакорлик усталари тайёрлашга катта эътибор берилиб мактабларда тўгараклар, ўрта махсус қам да олий ўқув юртларида бу ҳунар сирлари ўргатилмоқда. Маҳаллий саноат вазирлиги ҳамда Ўзбекистон Рассомлар

уюшмаси халқ усталари тайёрлашда салмоқли хизмат қилмоқдалар. Рассомлар уюш маси ҳамда халқ усталари асарларининг сўнгги кўргазмаларида кандакорлик ишлари янада кўпайиб, халқ амалий санъати турига бўлган ғамхўрлик самарасини бермоқда. МИСГАРЛИК Ўзбекистон каштачилик, мисгарлик, ганчкор лик, ёғоч ўймакорлиги сингари халқ амалий санъати билан бутун дунёга машҳур. Ёғочга, мисга, қоғозга, матога ганчга чизиб, ўйиб, тирнаб, зарб билан ишланган нақш-нигоралар уларнинг гўзаллиги, нафислиги ва таъсирчанлиги кишини ўзига мафтун этади. Шу санъат турларидан бири мисгарлик бўлиб, у қадим замонлардан буён давом этиб келаётган санъатдир. Мисгарлик деганда мисдан қуроллар, уй-рўзғор буюмлари ва бошқа жиҳозлар ясаш касбини тушунамиз. Мисгарлик ҳунармандчилик нинг қадимий ва кенг тарқалган туридир. Мисгар- ликда ишлатиладиган асосий материал — мис. Мис нима? Мис нима учун ишлатилади, деган савол туғилади. Мис — қадимдан инсонга маълум бўлган металл. Мис ва унинг қотишмалари инсоннинг моддий маданиятини ўстиришда катта аҳамиятга эга. Қадимда юнонлар мис рудасини биринчи бўлиб Кипр оролларидан

қазиб олганликлари учун унинг номи лотинча киргит деб аталади. У табиатда таркибида темир, кумуш ҳаттоки олтин бўлган руда ҳолида учрайди. Мис ҳаётий физиологик жараёнда қатнашади ган муҳим элемент, У юмшоқ, чўзилувчан, болғаланувчан қизил ёки қизғиш металл. Мис иссиқлик ва электр токини жуда яхши ўтказиб кумушдан кейин иккинчи ўринда туради. У ҳавода тез оксидланиб қораяди. Нам ҳавода мис гидроксикарбонат ҳосил қилгани учун кўкаради. Мис мис рудаларини қайта ишлашдан олинади. Ундан лаган, офтоба, жом, самовар ва бошқалар, шунингдек сунъий ипак олинади. Қадимда мисгарлар соф мисни совуқлайин ишлатганлар, шунинг учун ҳам мис буюмлар юмшоқ ҳамда мўрт бўлган. Кейинчалик мис ва қалай қотиш масидан ҳосил қилинган бронзани ишлатганлар. Бронзадан ишланган буюмлар бирмунча бўлади. Қурама тоғларининг жануби-ғарбий қисмидан Қизилқум ҳамда Нурота тоғлари дан топилган топилмалар миснинг Ўрта Осиё территориясида қадимдан ривожланганлигини исботлади. Бухоро қадимдан нақшинкор мис идишлар ишлаш маркази бўлиб келган. Страбон ҳамда Геродот асарларида Ўрта Осиёда мисгар лик машғулоти ҳақидаги маълумотлар ёзилган. XI — X I I асрда Терм из м исгарлари бутун д у н ё г а м а ш ҳ у р б ў л г а н . X I I — X I I I а с р л а р д а Ўрта Осиёда мис буюмлари ясашга жуда катта эътибор берилган. X V I I I — X I X асрларда Бухоро, Самарқанд ҳамда Қўқон, Хива каби шаҳарларда аъ ло да ра ж а ли б ро нз а ва м и сд ан ид иш ла р ясаш кенг тарқалган эди. Мисгарлик санъати нинг ўзига хос мактаблари бўлиб, улар Қўқон, Тошкент, Самарқанд, Хива ва бошқа шаҳарларда бўлган. Мис идишлар икки йўл билан бирин чиси мисни эритиб қуйиб, иккинчиси болғалаб ясалган. Болғалаб ясашда сандондан фойдала нилган. Буюмни ясашда металл тез-тез қиздириб турилади. Агар мураккаб идишлар ясаладиган бўлса, мис бир қанча бўлаклари қуйилиб кейин қалайланган. Қолипдан чиқарилган мис идиш яхшилаб тозаланади. Идиш битгандан сўнг нақш ўювчи кандакорга берилади.

Мис буюмларининг турлари I Металлдан ишланган идишларнинг умумий шакли маълум пропорция ҳамда силуэтга эга. Сув солинадиган ҳамда чой дамлаб ичиладиган идишларнинг шакли хилма-хил бўлади. Бу идиш лар шарсимон юмалоқ, агар япалоқсимон бўлса сатранжи, қаноти нафари, шакли қовурғали, пилтали, қиррали, рахли бўлган. Шундай идишлар борки, уларнинг қорни бир хил бўлиб, дастаси ва тумшуғи билан фарқ қилган. Мис лаганлар кўпинча доирасимон баъзи бир ларигина овалсимон ёки тўртбурчак бўлади. Буларни Бухороли ҳамда Самарқандликлар чоркунж деб юритадилар. Мис лаганларининг лавхў ри, дулава ва қошиғлик турлари бор . Лавхўри — овалсимон ёки тўртбурчак мис лаганларнинг лаблари ён томонга қайрилган бў лади. Бу лаганлар ўсимликсимрн, геометрик ва рамзий нақшлар билан жуда нафис қилиб безатилган. Дулава — тухумсимон ёки тўртбурчак шаклдаги мис лаганларнинг ён томонга айрилиб яна давом этиб пастга қайрилгани. Бу лаганлар ҳам жуда чиройли қилиб ишланган. Қошиғлик — қошиқи, тухумсимон ёки тўртбур чак мис лаганларнинг ён томонга қайрилиб яна давом этиб пастга қайрилган, лаблари кунгурали бўлади. Юз-қўл ювишда дастшўй ва офтобалар ишлатилади. Сув келтириш учун сатил, сув олиш учун сархум, нон иситиш учун нондон ва бошқа рўзғор буюмлар шаклининг ўзига хослиги ҳар бир воҳаларда ўзига хос тузилишга эга. Сархум — катта хумлардан сув олишда ишла тиладиган мис идиш шакли кружкага ўхшаш, лекин унинг ҳажми катта банди эса жуда чиройли бўлади. Сархумни қуйиб ёки ясама усулда ясалади ва безалади. Ўзбекистон кандакорлиги идишлари Ҳиндистон, Шарқий Туркистон, Эрон, Кавказ ҳамда Туркия халқларига яқин ва ўхшаш дир, чунки Ўрта Осиё халқлари қўшни халқлар билан қўшничилик алоқаларида бўлган.

Ўрта Осиё территориясида ўрдак кўринишидаги оф тоб,алар ҳам қўлланилган. Ўрдак офтоба — қопқоғи ўрдаксимон, кафти, дастаси, ж ўмрак ўрнига ўрдак тумшуғининг шакли ўрнатилган идиш. Ўрдак офтоба Қўқон шаҳрида инқилобгача кенг тарқалган бўлиб унда чой дамлаб ичилса ҳам бўлади. Олимлар нинг айтишича, Шарқ мамлакатларидан келти рилган бўлиши ҳам мумкин. Бу идишлар Ўрта Осиёда фақат кулолчиликда тайёрлангандир. Жумҳуриятда тарқалган баъзи бир шакллар Кавказ ҳамда Эрон халқларининг идишлари ўртасида учрайди. Офтобалар панжарасимон «шабака» қилиб ҳам ишланган. Шабака — мис идишларга майда қилиб тешиб ишланган панжара. Тошкентда «Сумбарно» деб юритилади. Шабака бу мисгарликда техникавий услуб ҳисобланади. Хоразмда сув учун қумғон деган идиш ишла тилади, лекин бу идиш ҳеч бир вилоятда қўлланилмайди. Оригиналлиги шундаки ушлайдиган дастаси йўқ. Бошқа вилоятларда оф тоба деб юритилади. Кейинги вақтларда фаб рика ва заводларда х,ар хил металл ва чинни идишларнинг кўплаб ишлаб чиқарилиши мис гарлик ҳунармандчилигининг ривожига салбий таъсир қилди. Лекин шунга қарам ай, кўплаб мис идишлар ясаляпти. Сув келтириш, сув сақлаш ва чой дамлаш учун мис чойнак, мис кўза, чойдиш (чойжўш), кашкил ўзбек халқи орасида энг кўп тарқалган мис идишлардан биридир. Чойдишда сув ташилади ёки чой қайнатилади. Унинг бўйи 25—30 см, қорни эса баландлигига яқин катталикда бўлади. Улар ҳар хил кўри нишга эга бўлиб тагида чам бараги бўпади. Унинг дастаси қуйилиб идишнинг ўртасига икки мих билан парчинлаб маҳкамланади. Чойдиш- нинг қопқоғи кўпинча “шабака» яъни панжа- рали ўйма қилиб ишланиб- дастасига ўрнатилади. Дасталари ёй шаклида қайрилган бўлиб, пастки у ч и т у м о р ч а « м а д о х и л » ш а к л и д а т у г а й д и . Баъзи ҳолларда илон бошига ўхшатиб қуйилиб, илоннинг оғзи очиқ ёки

ёпиқ қолда тасвирланади. Қадимги мисгарларнинг айтишича, илон бо шининг тасвири идишни жинлардан сақлайди. Кўпинча идишлар дастасига идишни ишлаган устанинг ном и, айрим ҳолларда буюртма берганнинг номи бадиий қилиб ёзиб қўйилган. Чойдишларнинг юмалоқ, япалоқ қоринли «сат- ранж» ва ингичка бўғизли «исфахон»лари бўлган. Кўза — ариқ ёки қудуқ сувларини ташишда ишлатиладиган каттароқ идиш. Кўза икки хил: қорни юмалоқ бўғзи юқорига кичрайиб кетувчи ҳамда конуссимон қоринли бўлади. Сув олиб келиш учун мис челак «кашкил» ҳам ишла тилган. Унинг пастки қисми эса текис бўлади. XX аср бошларида Европада челакка ўхшаш кашкиллар х,ам ишлаб чиқилган. Хивада сув идишлари тун деб аталиб, у юмалоқ шаклда бўлади, баъзида қопқоғи ва дастаси ҳам бўлади. Қўл ювиш учун офтоба, обдаста, қумғон, дастшўй, селобча, чилопчин, туфдон (туфлагич) ва бошқалар ишлатилган. Бухорода офтоба дейилса, Самарқанд, Тошкент ҳамда Фарғонада обдаста деб юритилади. Дастшўй — қўл ювиш учун ишлатиладиган мис идиш, у юмалоқ кўринишга эга бўлади. Дастшўйнинг усти панжара қопқоқли бў либ, қопқоқ идишга бурама ҳолатда мақкамлан ган. Сувни тўкиш ёки тозалашда ундан ажратиб олиш мумкин. Дастшўй ажойиб нақшлар билан безатилади. Ичимлик ва овқатларни махсус мис лаганларга қўйиб устидан қопқоқ билан ёпишган. Мис лаган, мис товоқ, лаъли баркаш, озиқ-овқатларни ёпиб қўйиш учун саври, кашкил, сатил ва бошқалар и ш л а т и л г а н . С а м а р қ а н д в а б у х о р о л и к л а р оддий челакни сатил деб юритадилар. Мис лаганлар энг кўп тарқалган идишлардан бўлиб, улар юмалоқ тухум (лаъли) шаклида тўртбурчак (лаъли чоркунж) шаклларда бўлади. Лаганлар оёқли ҳам бўлиши мумкин. Бухорода биринчи бўлиб мис лаганларга меъморлик ёдгорликларига хос қилиб безашни уста мулла Муқаддам Мукаррамов бошлаб берган. У қуёш, юлдуз, ярим ой ва бошқа нақш элементларини жуда кўп ишлатган. Айниқса диний маросимларда, чилкалит, исириқдон,

дарвешлар ни идиши, кашкил ишлатилган. Ўша вақтларда ўлка бўйлаб сон-саноқсиз дарвешлар бўлиб, улар челакка ўхшаш кашкилни қўлда кўтариб садақа сўраб юрганлар. Катта кашкиллар ҳам бўлиб, улардан мозор ва мақбараларда тупроқ ташилган. Дарвешларнинг кашкили жуда чи ройли нақшлар билан безатилиб орасига қуръон дан оятлар ёзилар эди. Ов дўмбираси — довул, пул сақланадиган ғаладон, шамдон, мирқроз, безаклар сақланади ган қутича (сандиқча), қалам солинадиган мис чилим, қирғич, қошиқчалар, манқал шу кабилар мисдан ясалган. Хон ва беклар овга чиққанларида ов бош ланганидан дарак бериш ва парранда, ҳайвон ларни чўчитиш ҳамда ҳайдаш учун дўм би раларни чалишган. Бу дўмбиралар довуллар деб юритилган. Улар ҳам ажойиб қилиб безати л а р д и . Ш а м п а й д о б ў л г а н д а н с ў н г ш а м д о н , шам учини тозалайдиган қайчи микрозларни ҳам кандакорлар ажойиб қилиб безаганлар. Ўсмажўшак — ўсма эзиш ва қош бўяш учун ҳамда турли бўёқлар тайёрлашда ишлатиладиган мис идишча. Бу идишчани учта оёғи ҳамда дастаси бўлади. Ўсмажўшакни кандакор ислимий нақшлар билан безаган. Ўсмажўшак узум барги шаклида ҳам бўлади. Сурмадон — оғзи кичкина, устки қисмида эса бурма тешикчаси бўлиб, бу тешикча темир найча ўтказилган пўкак билан маҳкамланган бўлади. Шу найча билан Ўрта Осиё, Шарқ хотин-қизлари қош ҳамда киприкларини бўяр эдилар . Бу сурмадонлар нақшлар билан безатилган бўлади. Айрим ҳолларда балиқ шаклидаги сур мадонлар ҳам бўлган. Манцалдон — печка ўрнида ишлатиладиган идиш. У оёқчалардан, деворчалардан иборат бўлиб, йиғилганда қиррали катта тўгарак ташкил қилади. Рихтагарлар манқалдонларни ҳар хил формада ясайдилар. Манқалдонлар юмалоқ, тўрт қиррали, олти қиррали, ўн икки қиррали ҳам бўлади. Ясалган манқалдоннинг қанча қирра си кўп бўлса, шунча у оғир бўлади. Уни кўтариб ю ри ш уч ун и кк и то м он ид а қ ул оғ и бў ла ди . Баъзида чойнак қўйиш учун чуқурча ҳам ўйиб қўйилади. Манқалдонни айрим

ҳолларда сандал остига қўйиб иситиб ўтиришган. Қишда унинг ичига арча кўмир ёқиб, хонадонларда, раста ларда ҳунармандлар фойдаланадиган печка ўрнида ишлатиладиган идишдир. Мева шарбатлари ҳамда ҳар хил ичимликлар учун: мис коса, шарбат коса, мис қозонлари, нон иситиладиган — нондон, турли хил кружка ҳамда чўмичлар, сархум, капкир ва бошқалар ҳам ишлатилган. Идишларнинг баъзи бирларини ишлатишга эҳтиёж бўлмасада, лекин кўпчилиги кундалик ҳаётимизда ишлатилиб келинмоқда. Мис идишларни ясашнинг техник усули Мис буюмлари уч хил мутахассиснинг қўлидан ўтган. Сариқ, қизил мис идишларнинг ички ва ташқи сирларини қалайлаш ишларини мисгар айрим деталларини масалан, дастаси, қопқоғи, қуббасининг учи (сонуласини), тумшуғи ва бошқа қисмларини рихтагар, чиройли нафис нақшлар билан безаш ишларини кандакор бажарган. Ҳаёт да ишланадиган буюмлар „икки йўл билан, яъни қолипи ва кандакори ҳамда симкори каби мураккаб усулда нақшланади. Қолипи — идишларга қолип асосида нақш яратилади. Пўлатдан ёки бринжидан ясалган қолип (ўйиб ёки қуйиб ишланади) устига мис пар часини ёки юпқа қўрғошин пластинкасини қўйиб аста болға билан урилади. Натижада мис парча- ларидан нақшлар пайдо бўлади. Нақшинкор мис парчалари мис буюмлариг хоҳлаган жойига ёпиштирилади. Кандакори — мис идишларга ўйиб нақш иш лаш усули. Нақш ўйиб ишлаш икки хил: ўйма ҳамда чизма бўлади. Ўйилган нақшлар асосан кандакори, чизма эса ёрдамчи бўлади, чизма нақш заминларини безашда қўлланилади. Симкори — металл устига мис, кумуш, тилла симларини чандиқлаб, нозик нақшлар яратиш услуби. Бу услуб темурийлар даврида жуда кенг қўлланилган. Услуб ниҳоятда назокатли ва нафис бўлган. «Сўнгги 300 йил ичида металлга нақш бериш жараёни қадимгисидан фарқ қиладиган бўлди. Масалан, XI асрда қолипи услуби юксак гўзаллик

либосини кийди. Сўнг 100 йил ичида қолипи услуби фақатгина мис буюмлар устига ёпиш тириладиган қоплама деталларга нақш беришда гина қўлланиладиган бўлди, холос. Кандакорининг қадимги услубида кесилган нақшларнинг заминларига, нақш ораларига ишлов берилмас эди. Чунки буюмлар сатҳи чуқур кесилиши билан нақшлар таъсирчанлиги кучайиб заминларни соя ва ярим соялар қоплаб қолар эди. Бу услуб асосан кумуш идишларни нақшлашда қўлланилар эди.». Кейинги йилларда ўйма нақш заминларига иш лов бериладиган бўлди. Замин саёзланиб унинг нафислиги янада ортди. Заминларга эса чекма, катак гуллар билан жило берилади. Аста-секин чекма ўрнини қисқа параллел чизиқлар эгал лайди. Самарқанд ва Фарғона водийларида XIX аср охири XX аср бошларида чекма сақланиб, сўнгги ярим аср ичида заминларни тўлдириш, ҳаттоки нақшлар чекма билан бажариладиган бўлинди. Муҳитнинг ўзгариб бориши, яъни фабри канинг арзон буюмлари билан қўлда ясалган буюмлар ўртасида рақобат юзага келди. Натижа да кандакорликда саёз чизма нақш услубига (арзонлиги учун) ўтишга мажбур бўлинди. Метал ларга нақш ўйиш билан бирга усталар кумуш, қора кумуш, рангли ойналар, қимматбаҳо тошлар, рангли сурғучдан ҳам гул қадаб безаш ҳамда сирли бўёқ суркаб безаш йўлларидан фойдалана бошладилар. Рангли сурғуч билан безаш техни каси 1917 йилда бошланган. Чунки сирли бўёқлар ни чет элдан келтириш м ан қилинган эди. Кандакор сурғучланадиган идишни яхшилаб қиз дириб унга сурғуч суркайди, идиш совигандан сўнг қотиб қолган сурғуч искана билан тоза ланади. X I X аср охирларида нақш заминига қизил, қора, яшил, кўк, сариқ ранглар билан безаш авж олди. Мис буюм ларини қадам а усулда безаш оммавий тус олди. Қадама — мис буюмларни қимматбаҳо тош лар ёки тагига рангли қоғозлар қўйилган ойна лар билан безаш.

X I X —XX асрларда идишларни даста, қопқоқ, кафт ва пояларини шабака — панжарасимон қилиб ишлаш ҳам кенг ривожланди. Шабака тех никаси ўзига хос бадиий кўринишга эга бўлган. XVIII асргача икки қаватли буюмлар устини панжарасимон қилиб тўнларини кесиб безаш ривожланди. Кейинчалик бу техника унутилиб юборилди. Кандакорлар нақш ўйиб ишлашда қаттиқ пўлатдан ясалган нақш қалам, кўз ўяр қалам, тозалов қалам, парма қалам ҳамда чекув қалам деб аталадиган асбобларни ишлатадилар. Булар д а н т а ш қ а р и б о л ғ а , қ а й р о қ , р а н д а , п а р г о р ҳамда мисқоллар ҳам ишлатилади. Қалам — пўлатдан ясалган хилма-хил нақшни зарб билан ўядиган кандакорлик асбоби. Қалам нинг кескичлари (чилангирлари) пўлатдан яса лади. Кўзўяр қалам — учи япалоқ кандакорлик асбоби. У нақшларни устига безак беришда ишлати- лади. Парма қалам — зарб қилинган заминларни безаш учун ишлатиладиган мисгарлик асбоби. Бу қаламда ҳар хил чоксимон безаклар бажа рилади. Чекув қалам — нақш замини ва нақш контур ларини безашда ишлатиладиган кандакорлик асбоби (қалам турларидан бири) учи ўткир, дастасиз бўлади. Ранда —мис буюмлар сиртига зарб қилинган бадиий нақшларга пардоз берадиган кандакорлик асбоби. Кандакор мис идишга қалин қандал қопланган ёғоч курси олдида ўтириб ишлайди. Кандал — сақичга ўхшаш нарса бўлиб, мис лаганларга нақшларни зарб қилишда ишлатилади. С ақ ич м ис ла га нн и ор қа си га ёп ишт ир ил ад и сўнг кандакор нақш ўяди. Сақич «Ҳиндистоннинг айрим районларида ва Эроннинг Мозандарон вилоятида ўсимликлар ширасидан тайёрланади. Шира аввал қайнатилади, совутилади, сўнг тах- тачага қўйиб қотирилади. Ана шу мум ёстиқча устига буюмни қўйиб гул ўйилади».

Агар ичи бўш, узун бўйли идишларга нақш бермоқчи бўлсак, идишларни ичи қум ёки латта билан тўлдирилади. Қаламни болғача билан уриб, ўйиб нақш солинади. Зарб қилингандан сўнг нақш сиртлари тозаланади. Четларини кесиб тўғриланади. Кейин замин зарбори ишланади, ниҳоят буюмлар сиртига пардоз берилади. Бадиий безак турлари Мис чойдиш, офтоба, қумғон ва бошқаларга зарб билан безак берилади. Идишларнинг орқа ва олд томонлари ўзига хос безалади. Масалан, зарб қилинган нақшларни четидан ҳошия билан ўралмайди, кўркам нақш мотивлари билан беза лади, жуда мураккаб нафис нақшлар билан тўлди риб ишланади. Мис лаганларга зарб қилинадиган нақш композициялари ўзига хос турларга эга. Гардиш, турунж, меҳроб, ситора, ишкалак нақшлари ишланади. Меҳроб — меҳроб тасвирини берувчи нақш. Яъни марказдан айлана атрофлаб бир неча меҳ роблар туташиб ҳосил қилган нақш. Меҳробнинг тури жуда хилма-хил. Масалан, меҳроби барги бед, меҳроби дурафтор, меҳроби дурафтор ис л и м и , м е ҳ р о б и м у ҳ ж а , м е ҳ р о б и м а д о ҳ и л , ва бошқалар. Ситора — мис идишларни бутун сиртини юлдузсимон нақш қоплаб олган компо зиция. Гардиш — нақшлар доиралардан ташкил топ ган ритмик жойлашган композиция. Марказида жойлашган доирани четлари кенг ва қисқа йўл лар билан ўралади. Ишкалак — ишкалакбанд, мис лаганларни маркази тўртбурчак ромлар чегараси билан чегараланган нақш композиция. Унинг бу ром лари нақшлар билан тўлдирилади. Турунж — тухумсимон, овалсимон жимжима дор ҳар хил безакли нақш. Мис зарб қилинган бадиий нақшларни геомет рик, меъморий, ўсимликсимон, жониворсимон ёзувли нақшлар ва маиший буюмлар

тасвири жуда кўп ишлатилган. Кандакорликда асосан ислимий нақшлар жуда кўп ишлатилади. Ҳошия лар ва ҳар хил йўллар энг оддий ўсимликсимон нақшлар билан тўлдирилади. Бу нақшни «ним ислими» деб юритилади. У бир-бирига чирмашиб кетган мураккаб ўсимликсимон нақш бўлиб, бир томонлама уланиб кетган бўлади. Ним ислими ҳошия ўрнида ишлатилиб, буюмнинг номига қараб ўзгариб боради. Шунинг учун унинг турли хиллари бор. Масалан, ним ислими баргак, ним ислими мадохил ваҳоказо. Ўсимликсимон нақшлар шакли ва мазм унига кўра лола, бодом , қалампир, бута ва шунга ўхшаш номлар билан юритилади. Металл буюмларга қадимдан жониворлар ва одам шаклини тасвирлаш кенг тарқалган эди. Масалан, чашми булбул, қўчқорак, пушти балиқ, қирма, зулук, капалак, илон изи ва бошқалар би лан аталадиган бўлди. Чашми булбул — мис идишларга булбулнинг кўзига ўхшаш зарб қилинган нақш. Уни булбул кўзлари деб ҳам юритилади; Кўчқорак — қўчқор шохига ўхшаш нақш; Пушти балик — балиқ тангачасимон нақш тури. Уни балиқ тангачалар деб юритилади; Кирмак — чирмоқ, марғилонда «кир-кира» деб юритилади. Кирмак чирмовуқсимон нақш тури; илон изи — тўлқинсимон ўсимликсимон нақш. Тошкентдаги бошқа вилоятларда «ислими» нақш деб юритилади. Геометрик нақшлар кандакорлик безакларида жуда кам ишлатилган. Геометрик нақшлар иккин чи даражали нақш ролини ўйнаган. Усталар асрлар давомида мисга нақш ўяр эканлар, ҳар бир нақшларини ўзига хос номлар билан юритилишини кўрамиз. Ҳар бир нақшга ном қўйилиши ўз-ўзидан бўлллаган албатта, бу номларни ҳар бир нақшнинг мазмунига, шаклига, бирор нарсага ўхшатиб, таққослаб, мураккаб соддалигига қараб, нақшнинг турига қараб бошқа мамлакат ёки шаҳарнинг номига ва бошқа сабаб ларга асосланиб ҳар бир нақшга ном қўйган лар. Масалан, «машҳади», «араби», «исфахони» ва бошқа сўзлар нақшларнинг номига қўшиб айти- лади. Бунинг сабаби усталар ўз ишларида Маш ҳад, Арабистон, Исфахон (Эрон) усталарининг тайёр нақш нусхаларидан

фойдаланганликлари учун шундай номлар билан юритганлар. Кўпинча, бундай нақшлардан ижодий фойдаланиб, ўзимиз нинг стилимизга мослаб нақш элементлар қўш ганлар. Нақшлар агар айлана шаклида бўлса, бундай нақшни «нақши гирдоб», учбурчак шаклида бўлса «учбурчак нақш», агар икки чизиқ орасида бир новда печакка ўхшаб ўсиб куртак, ғунча ва новдача чиқариб бир ёки икки томонга ўсса бундай нақшни «печак ислими» ёки «рафтор нақш» деб юритилади. Мис идишларига энг оддий нақш бу чизиладиган тўғри чизиқдир. Бу чизиқ бир нақшни иккинчисидан ажратиб туриш учун хизмат қилади. Шунинг учун нақш композиция чизишда аввал шу тўғри чизиқлар чизиб олинади. Б у ч и з и қ л а р н и я к к а , и к к и ҳ а т т о к и у ч қ а в а т қилиб чизиш ҳам мумкин. Бир чизиқни якка хат, икки чизиқни қўш хат деб юритилади. Компо зицияда турли-туман чизиқ ҳолда белбоғлар бў лади, буларнинг ҳаммасини «занжир» деб юри т и л а д и . З а н ж и р э г р и ч и з и қ , н у қ т а л и ч и з и қ ҳамда тўлқинли чизиқларга бўлинади. Мис ўйма корлигида баъзи нақшлар қадимдан ишлатилиб келинади, бундай нақшлардан бири «тугма нақшдир» ёки «тугмача» деб юритилади. Бу нақш мис идишларга зарб қилинган тугмачага ўхша ган нақш бўлиб,Тошкент кандакорлигида ишла тилади. Тугма нақшнинг

ўртасида кўпинча нуқтаси бўлади. Ўзбек кандакорлик мактаблари XIX аср охирига келиб кандакорлик буюмла рини ясаш ва безаш бўйича ҳар бир шаҳар, вилоят учун ўзига хос миллий характерга эга бўлган мактаблар очилди. Бу даврда ҳаттоки ҳар бир кандакорнинг ўзига хос услуби ва мактаби бўлиб у ўзи безаган идишларининг шакли ва орнаментлари билан бошқалардан фарқ қилган. Кандакорлик техникасининг ўзига хос маҳаллий хусусияти биринчидан, зарбанинг чуқур ёки юзалигида, иккинчидан, сирти ва замин нинг безагига қўлланиладиган усуллардан иборат лигидир. Буни турли район ва вилоятлардаги металл буюмларининг барча белгиларини ўзаро солиштириб аниқлаш мумкин. Бу буюмларнинг нафосатлигига, гўзаллигига, умумийлигига эга бўлган мактаблар вужудга келган.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г.

Похожие

Ёғоч ўймакорлик санъати

Ўрта осиёга европа санъатининг кириб келиши

Маҳсулот ишлаб чиқариш технологияси

Каштачилик санъати тарихи

Кулолчилик санъати тарихи