Кадимги шарк санъати - Искусство - Рефераты

Кадимги шарк санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Кадимги шарк санъати Режа: 1. Кадимги Миср санъати. 2. Кадимги Ҳиндистон санъати. 3. Кадимги Хитой санъати.

Кадимги Миср санъати Кадимги дунё санъати тарихи ер юзида қулдорлик формасининг пайдо бўлиши, ривожланиши ва инқирозга юз тутиши давридаги санъатни ўрганади ва таҳлил қилади. Бу даврда санъат тараққиёти бевосита дин, мифологик тушунчалар замирида ривожланишини давом эттирган бўлса ҳам, лекин бирмунча тантанали руҳ ола бошлади. кадимги дунё санъаткори ўзига хос формаларда кундалик турмуш воқаларини акс эттира бошлади. Йирик мақбара сарой қуришларни безашга катта ақамият берила бошланди. Деворий суратлар, монументал рельеф ва ҳайкалларда ҳукмдорлар, афсонавий каҳрамонлар фаолияти улуғланди. Санъатда воқеликни образли билиш томонлари кучайди. Унинг тур ва жанрлари кенгайди. Бу даврда санъатда синтез масаласининг ҳал этилиши эса инсониятнинг қўлга киритган муҳим томони шу бўлдики, унда миллий ўзига хос томонлар яққол кўзга ташлана бошланди. Катта-катта маданият марказлари вужудга келди. Уларнинг санъатлари бир-биридан кўриниши, характери, воқеликни образли ифода этиши билан ажралиб туради. Кадимги шарқ халқлари санъати ва маданияти тарихи катта даврни ўз ичига олади. Эрамиздан аввалги 5000-4000 йиллардаёқ бу ерларда синфий жамият янги эранинг бошларигача давом этди. Кадимги шарқда санъат узоқ вақт ҳунармандчиликнинг бир қисми сифатида қола берди. Ишланган асарларнинг техник томонига алоҳида эътибор бериш сезиларли даражада бўлди. Шарқ санъатининг реализми ҳам ўзига хос хусусиятга эга. У кўпинча воқелик, кишилар ва тушнчалар фантастик образларда, рамзий ва шартли белгиларда тантанали, улуғвор қилиб ифодалайди. Кадимги Миср санъати деярли 4000 йилдан ортиқ вақтни ўз ичига олган тасвирий ва амалий санъат, меъморчиликнинг нодир дурдоналари юзага келдики, улар бугунги кунда ҳам ўзининг улуғворлиги, маҳобати ва юксак бадиийлиги билан кишиларни ҳаяжонлантиради. Бу ерда биринчи марта инсон ва унинг меҳнати санъаткор асарида ўз ифодасини топди. Инсон

қудрати, нафосати ва ақл-заковатининг имконияти куйланди. Лекин бу санъат ва маданият биринчи бор синфий тенгсизлик шароитида, ҳали тугамаган ибтидоий тузум ва шарқ мустабидлиги даврида мавжуд бўлди. Бу давр фиръавнларнинг чексиз ҳукмронлиги ва фақат қўлларнинггина эмас, балки эркин деҳқонларнинг ҳам тўла ҳуқуқсизлиги билан характерланади. кадимги Миср санъатининг яна бир ўзига хос хусусияти шундаки у дин билан алоқада ва унга тобе бўлган. Фиръавн ва задогонлар билан бир қаторда, кохин ва дин вакиллари хам жуда кўплаб ибодатхоналар қурилиши ва худолар образининг ишланишига сабаб бўлдилар. Гап шундаки, қадимги мисрликларнинг диний тушунчаси ўзининг специфик хусусиятига эга. Санъат учун кадимги Миср динидаги ўлганларга сиғиниш алоҳида аҳамиятга эга эди. Шарқ депотизми таъсирида кадимги Миср жамияти секинлик билан ривожланди ва айниқса кохинлар томонидан қаттиқ муҳофаза қилинган диний канонлар Миср санъатига унинг секин ривожига сабаб бўлди. Шунинг учун ҳам жуда қадим пайтларда Миср санъатида пайдо бўлган бадиий услублар узоқ вақт Миср санъатида етакчи ўринни эгаллаб, унинг характерли томонини белгилаб келган. кадимги Миср санъаткорлари ана шу канонлардан чиқмаганлари ҳолда унинг энг оптимал вариантларини топиб инсон жисмоний ва эстетик дунёсининг мураккаб, серқирра ва улуғвор томонларини акс эттиришга муяссар бўлдилар ва жаҳон санъати тарихида қайтарилмас ўзига хос нафис жозибадор улуғвор ва сирли санъат дурдоналарини мерос қилиб қолдирдилар. Ибтидоий жамоаа тузумининг емирилиши ва илк подшоликларнинг шаклланиш даврида санъатнинг ҳамма турлари ва жанрлари юзага келди. Инсоният ёзувнинг дастлабки формаларидан ҳисобланган расмли ёзув- пиктографик ёзувлар пайдо бўлди. кадимги Миср санъати ўзининг бутун тараққиёти мобайнида дин ва унинг турли маросимлари билан узвий боғлиқ ҳолда ривож топди. Меъморлик эса санъатлар ичида етакчи ўринни эгаллаб, уларнинг характер ва услубига ўз таъсирини ўтказди.

Фивадаги Карнак ва Луксор ибодатхоналари гигант меъморлик комплексларидандир. Карнак (эр.ав. ХУ1 аср, меъмор Инени) ва Луксор ибодатхоналари (эр.ав.ХУ аср, меъмор кичик Аменхотеп) да меъморлар биринчи бор очиқ ҳовли атрофини колонадали ечиб, янги подшолик меъморлигининг ўзига хос томонларининг шаклланишига асос солдилар. Бу комплексларда кадимги Миср меъморлик анъаналарининг муҳим томонлари ўз ифодасини топди, шу билан бирга тантанали ва хашаматли бўлиб бораётган маросимлар билан алоқадор бўлган меъморликнинг янги кўринишлари намоён бўлди. Ибодатхоналар учун ишлатилган устун юзалари, деворлар рангли рельефлар билан безаб чиқилган. Ибодатхоналар учун ишлатилган устун капителлари ҳам характерлидир. Улар папирус ва нилуфар гул ғунчаларини эслатиб бинога афсонавий кўриниш бахш этади. Кадимги Миср тасвирий санъати меъморлик билан боғлик ҳолда ривож топди. Ижтимоий ҳаётнинг мураккаблашиб бориши ва синфий жамиятнинг юзага келиши билан у бошқарувчи синфнинг кучли идеологик қуролига айланди. Династиягача бўлган даврдан бизгача кўпгина ҳайкалтарошлик, рассомлик ва амалий санъат намуналари етиб келган. Шулар ичида турли диний- магик маросимлар ўтказишда бўёқлар қориштириш учун фойдаланилган ясси, юпқа, кул ранг, яшил, қора тош - шифер плиталар алоҳида ўринни эгаллайди. Уларнинг дастлабкилари овал, ромб, тўртбурчак, баъзида жониворлар шаклида (масалан, тошбақа, балиқ ва бошқалар) бўлган. Аста-секин шу плиталар юзасига рельефлар ишлана бошланган, уларда тарихий воқеалар ҳам ўз ифодасини топа борган. Фиръавн Нармер плитаси шундай ёдгорликлардан бири. Фиръавн ва задогонлар ҳайкалида жисмоний куч бўрттириб кўрсатилади. Ҳайкалтарошлик иложи борича майда деталларни умумлаштиришга, ҳаракат қилади. Ҳайкалларнинг бўялиши ҳам характерди. Одатда, эркаклар ҳайкали қизғиш-жигарранг билан, аёллар ҳайкали эса оч сарғиш оҳра билан, кийимлар оқ, соч қора қилиб бўяб чиқилган.

Ўрта подшолик даврида рельефва деворий суратлар характерида ҳам ўзгариш сезила бошлади. Бени Хасан Хнумхотеп 11 мақбарасига ишланган ов манзарасини акс эттирувчи деворий сурат ўзининг юксак маҳорат билагн ишланиши, нозик ранг товланиши, ифодали композицияси билан Ўрта подшолик рассомлигининг энг яхши асарларидин биридир. Рассомликда янги мавзулар ҳам кенг ўринни эгаллай бошлади. Рассомлар ҳар бир образ ҳатти-ҳаракатининг табиий гўзал бўлишига эътибор бера бошладилар. Майда пластикада жанрли композициялар яратиш, одамларни ҳаракатда кўрсатиш ҳоллари оддий кишилар меҳнатини тасвирлаш бу даврда кенг ривожланди. Амалий-деворатив санъат борасида ҳам мисрликлар ажойиб намуналар яратиб қолдирдилар. Алебастр ва тошлардан ясалган ажойиб кўзалар, инкрустация услубида олтин ва қимматбаҳо тошлардан ишланган безак буюмлар, нодир дарахтёғочларидан ясалиб, олтин ва фил суяги билан безатилган мебеллар қадимги подшолик давридаёқ юксакликка эришди. Ўрта ва янги подшолик даврида эса у янада нафисланиб борди. Пардоз буюмлари, турли қутилар нозик дид билан бажарилган. «Оқиб бораётган қиз» деб ном олган пардоз қошиқчаси шу ўринда диққатга сазовордир. Миср санъати умумжаҳон санъати тараққиёти фондида алоҳида узига хос қайтарилмас ўринни эгаллайди. кадимги Мисрнинг юксак дид ва ақл- заковат билан бажарилган нодир санъат намуналари эса инсоният бадиий мактабининг ажойиб дурдонаси ҳисобланади. Бу намуналар ўзидан кейинги жаҳон санъати тараққиёти учун тақлид мактабини ўтади. Ўрта Осиёда дастлабки ибтидоий давлатлар эр.ав.111-11 мингинчи йилларда шакллана борди. кадимги ўрта Осиё санъати ва маданиятини ўрганшда бизгача сақланиб қолган қалъа, сарой турар жой ва қабрлар билан бирга зардуштийлик дини билан боғлиқ бўлган турли ассуарийлар деб аталувчи одамлар суягини сақлаш учун мўлжалланган сополдан ясалган идишлар муҳим фактик материал бўлиб хизмат қилади. Бундай ассуарийлар бўртма ва думалоқ тасвирлар билан безатилган бўлиб, баъзиларида эса

хаётий воқеаларни акс эттирувчи суратлар мавжуд. Ўрта Осиёнинг қадимги даври санъати ва маданиятини ўрганишда ер остидан, қабрлардан топилган турли амалий-декоратив санъат намуналари, жанг , ов ва меҳнат қуроллари ҳам муҳим роль ўйнайди. Сопол буюмлар, бронза, олтин, кумушдан ишланган кишилар эҳтиёжи учун ишлатиладиган буюмлар юзаси нақшлар билан безатилган бўлган, бўртма тасвирлар ва ҳайкаллар билан пардозланган. Ана шу фактик материаллар ўтмиш санъати ва маданиятини кишиларнинг эстетик, бадиий қарашларини билишга хизмат қилади. Эрамиздан аввалги У1-1У асрларда Ўрта Осиёдаги бадиий ҳаёт ва маданиятни тушунишда Амударёнинг юқори оқими томонидан топилган «Амударё бойлиги» муҳим ўринни эгаллайди. Ҳозирги кунда Лондондаги Британия музейида сақланаётгав бу ёдгорлик ичида олтиндан ясалган ҳайкаллар, турли кўза, билагузук, узук, муҳр, тангалар, олтиндан ясалган арафача ва қуроллар диққатга сазовордир. Бу буюмларда учрайдиган тасвирлар бирмунча шартли бўлса ҳам, лекин ниҳоятда ифодали ишланганлиги билан ажралиб туради. Деталларни аниқ ва тугал ишланиши билан характерланади. Ўрта Осиёнинг эллинистик дунёга тортилиши унинг санъати ва маданиятида жиддий ўзгаришларни юзага келтирди. Бу ўзгаришлар меъморлик амалий ва тасвирий санъат мазмуни ва характерида намоён бўла бошлади. Ўрта Осиёнинг эллинистик даврдаги меъморлиги характери унинг жанубий районларда сезилади. Бу даврда қурилган бинолар характерида Ахмонийлар даври меъморлиги услублари билан бирга грек санъати анъаналари мавжуд. Айниқса биноларнинг декоратив безалишида шу ўзига хослик кўзга ташаланди. Устунлари грек классик формасида ишланган бўлиб, коринф капителлари тошдан ишланган тош устун ва базадан ташкил топган. Сарой хоналари плястлар билан безатилган. Сарой учун безак сифатида шер ниқоб, томни безаб турувчи палметкали антисфинкслар ишлатилиши ҳам характерлидир. Лекин саройни кўришда маҳаллий-хом ғишт, пахса ишлатилган, томлари текис қилиб ёпилган.

Грек санъати таъсирида шу даврда зарб этилган тангаларда ва уларда ишланган бўртма тасвирларда ҳам сезилади. Тангалар юзасига ўнг томонга қараб турган подшоларнинг тасвири туширилган, орқа томонида Греция афсонавий қаҳрамонлари тасвири ва ёзув мавжуд. Бу ҳар икки томон тасвири эллинларнинг санъати анъаналари сезилади. Бу тасвирлар айниқса подшоларнинг миниатюра портретлари ўзининг ўткир реализми билан характерланади. Нисадан топилган ёдгорликлар ичида кора денгиз соҳилларидан келтирилган буюмлар, ҳар хил амалий-декоратив санъат намуналари ҳамда ҳайкалчалар ҳам бу ернинг бадиий ҳаётини тушунишда муҳим роль ўйнайди. Амалий санъат намуналари ҳам диққатга лойиқдир. Янги аср бошларида яратилган кулолчилик, заргарлик ва металлардан буюмлар ясаш санъати нафислиги билан ўзига тортади. Айниқса металл буюмлар ясаш ва уларнинг юзасини бўртма тасвирлар билан безаш санъатида Ўрта Осиёлик усталар катта ютуқларни қўлга киритдилар. Ўрта Осиё ва козоғистоннинг қадимги даври санъати совет даврида ўрганила бошланди. Бу ўрганилиши шуни кўрсатдики, Ўрта Осиё ва козоғистон халқлари ўтмишининг бой ва серқирра эканлигини исботлаб берди. Ҳиндистоннинг шимоли-ғарбидаги Ҳинд дарёси ҳавзасидан топилган Мохенжо-Доро ва Хараппадан топилган қадимги шаҳар қолдиқлари, маданият ёдгорликлари ўзига хос, ёрқин ва жозибали, фантазияга бой санъат бўлганлигини тасдиқлайди ва мифология асосида қимматли санъат намуналари яратилганлигини англаш имкониятини беради. Эрамизгача бўлган даврдан бир неча аср олдинроқ бу ерда математика, тилшунослик, фалсафа, тиббиёт равнақ топган, ҳунармандчилик ривожланган, ёзув пайдо бўлган. Меъморлик, ҳайкалтарошлик ва рассомлик санъати бир-бири билан уйғунлашган ҳолда ривож топган. Ҳиндистон санъати ҳам қатор тараққиёт босқичларини босиб ўтган. Бу тараққиёт жараёнида Ҳинд санъатига гох шумер, гох грек санъатининг таъсири бўлган. Лекин шунга қарамай унинг санъатида ўзига хослик мавжуд

бўлиб, у асосан халқ санъати айниқса ҳунармандчилик таъсирида бўлган. Меъморликда асосан ёғоч етакчи ўринни эгаллаган. Бинолар ярим тарзда қурилган. Лекин қадимги пайтлардагидек шаҳарда бинолар режалаштириш принципида жойлашган. Веда даври тасвирий ва амалий санъат намуналари бизгача кам етиб келган. Булар асосан лойдан олтиндан ишланган кичик ҳажмдаги ҳайкаллардир. Кадимги Ҳиндистон санъатининг гуллаган даври Маурья сулоласи (эр.ав.322-185 йиллар), айниқса Ашока императорлиги даври (эр.ав.272-232 йиллар)да содир бўлди. Ашока ҳукмронлик қилган даврда буддизм кенг ёйилди. Бу дин дастлаб Ҳиндистонга, кейинроқ Шарқнинг қатор давлатларига тарқалди. Буддизмнинг тарқалиши у билан боғлик бўлган ибодатхоналар қурилишига, тасвирий санъат намуналарининг пайдо бўлишига олиб келди. Буддага бағишланган меъморлик композицияларида қадимги ҳинд меъморчилигида мавжуд анъаналар, халқ мифологиялари, будда ҳаёти ва фаолияти билан қўшилиб кетган афсоналар ўз ифодасини топди. курилиш материали сифатида тош кенг ишлатила бошлади. Буддизмнинг асосий меъморчилик композицяиларидан бири ступа бўлиб, бундай қурилмалар Ашока даврида кўп қурилган. Аджанта ғори ибодатхонаси хоналарининг девор ва шиплари эса деворий суратлар билан тўлдирилган. Бу суратларда будда ҳақидаги афсоналар билан бирга, турли худо, ҳайвон, қушлар тасвири ҳам нозик ва зўр муҳаббат билан чизилгин, будда афсоналари ҳаётий ва реал қилиб, маҳорат билан ишланган. Чайтья деворий суратлари мавзу жиҳатдан қанчалик ранг-баранг бўлмасин, уларда ягона фикр-инсоннинг ҳаётга бўлган меҳри, фалсафий дунёси ва уйи, орзу-истаклари ва юксак эстетик идеали ўз ифодасини топган. Аджанта санъати ҳинд санъатининг нодир ёдгорлигидир. Ундаги юксак бадиий маҳорат, халқчиллик ҳинд санъати тараққиёти учун муҳим замин бўлиб қолди.

Кадимги Хитой санъати тарихи эр.ав.4-3 мингинчи йиллардан эр.ав.3 асригача бўлган даврни ўрганади, таҳлил этади. Эр.ав.4-3 мингинчи йилларда Хуанхе дарёси воҳасида одамлар деҳқончилик билан шуғуллана бошладилар, айрим қабилалар эса ўтроқ ҳаёт кечира бошладилар. Хитойнинг энг қадимги санъат намуналари бизгача кулолчилик буюмлари орқали етиб келган. кўлда, дастгоҳсиз ясалган турли хум, кўза, товоқ, вазалар рангдор нақшлар билан безаб чиқилган. Бу кулолчилик буюмларининг юзаси спиралсимон, тўлқинсимон, турсимон чизиқлар билан безалган, соддалаштирилган одам, ҳайвон ва қушлар расми ҳам ишланган. Бундай кулолчилик ёдгорликлари Яншао манзилидан топилгани учун ҳам улар «Яншао маданияти ёдгорлиги» деб юритилади. Эр.ав.4-3 мингинчи йилларда Хитойда лойдан ишланиб, оловда тоблаб пиширилган одам ҳайкаллари, одам бошини эслатувчи кўзалар, тошдан ишланган турли бадиий буюм ва ҳайкаллар учрайди. Булар ҳадимги Хитой маданиятининг бой ва ранг-баранг бўлганлигидан далолат беради. Кадимги Хитой маданиятини ўрганишда мақбаралар ҳам муҳим урин эгаллайди. Бой-задогонлар, қаҳрамонларга атаб қурилган мақбаралар серхашам бўлган. Мақбаралар миноралар билан бошланиб уларга безак берилган, олд томонига ҳайкаллар ўрнатилган. Мақбаранинг ер ости қисми ҳам пишиқ ғишт ёки тош билан пардозланган. Лоян яқинидаги Шандун ва Сичуань мақбаралари айниқса тасвирий санъатга бой. Шаншундаги зодагон У Лян-ци мақбарасининг рельефларида афсонавий қаҳрамонлар, подшолар орасидаги жанглар, ов ва базм пайтлари, фарзандларнинг ўз ота-оналарига муҳаббати ва шунга ўхшаш воқеалар тасвирланган. Бўртма тасвирлар фриз тарзида бўлиб, улар устма-уст жойлаштирилган. Ҳар бир воқеага тушунтириш ёзуви берилган. Мақбаралардан топилган террокаталар ҳам диққатга сазовордир. Улар ўзининг ифодали ва ҳаётий ишланганлиги билан диққатни тортади. Бронзадан ишланаган жимжимадор кўзгулар ҳам кенг тарқалиб, бу кўзгулар инкрустация қилинган, олтин, кумуш ва ва қимматбаҳо тошлар

билан безатилаган. Бу даврда бронзадан ишланган буюмлар, идишлар аввалги даврга нисбатан услуби кенг қўлланилган. Турли хилдаги амалий буюмлар идишлар музика асбоблари лак билан безатилган буюмлар ҳам бойлар хонадонини безаган. Кадимги Хитой санъати Хан давлатининг инқирозга юз тутиши билан ўз умрини тугатади. Лекин қадимги даврларда, айниқса Хан даври санъатида пайдо бўлган анъаналар Хитой санъати ва маданияти тараққиётига катта таъсир қилди, унинг характерли томонини белгилашда муҳим ўрин эгаллади.

Адабиётлар: 1. Архитектурне памятники Средней Азии. Бухара, Самарканд. Ленинград., 1969. 2. Абдиев В.И. Кадимги Шарқ тарихи. Тошкент, 1965. 3. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. «Укитувчи» нашриёти,1986 йил. 4. Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. 1976. история искусство Древнего Востока. Л.1947, т.1-2. 5. Алпатов М.В. Всеобҳая история искусств. Т. 1-2. М., 1948-1949.

Похожие

Кадимги Ўзбекистон санъати

Кадимги Рим санъати

Каштачилик санъати

Пичоқчилик санъати

Плакат санъати