Ёғоч ўймакорлиги - Искусство - Рефераты

Ёғоч ўймакорлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

503 KB

Ё ғ о ч ў й м а к о р л и г и Режа 1.Ёғоч ўймакорлиги тарихи 2.Ёғоч ўймакорлигида ишлатиладиган асбоблар 3.Ёғоч ўймакорлиги усуллари 4. Ёғоч ўймакорлигида мишлатиладиган ёғоч турлари 5. Ёғоч ўймакорлиги мактаблари

Ёғоч ўймакорлиги ўзбек халқ амалий безак санъатининг кенг тарқалган бир тури. Бунда бирор нақш ёки тасвир тахта ёки ёғоч буюмларга чизиб, кесиб, ўйиб, ишланади. Бадиий санъатнинг бу тури деярли барча халқларда бўлиб, қадимги Шарқда антик дунё мамлакат лари архитектурасида кенг ишлатилган. Асрлар давомида Европа ва Осиё мамлакатларида ёғоч ўймакорлигининг ривожланиб ўзига хос бадиий услублари келиб чиққан. Шу сингари Ўрта Осиёда ҳам ёғоч ўймакорлиги қадимдан ривож ланиб кишиларнинг уй-рўзғор буюмларида ва архитектурасида жуда кенг қўлланилган. Бу ўймакорлик қадимий архитектуранинг эшик, дар воза, устунлар, ҳар хил тўсин, стол, хонтахта, қутича, рамка, қаламдон ва бошқа буюмларни безашда ишлатилиб келинган. Археолог олимларимизнинг изла нишларидан Ўрта Осиёда горельефли, яънй жуда бўртиқ (1 мм дан 20 мм гача) рельефлар билан ҳар хил нарсаларни ёғочдан ўйиб иш ланганлиги маълум бўлди, Халқ яратган асар Е лар ўзининг нафосати, мураккаблиги, табиийлиги билан киши ақлини лол қолдиради. Афсуски, ёғочдан ишланган ажойиб ёғоч ўймакорлигига ҳар қанча сифатли ишлов берилишига қарамай асрлар ўтиши билан улар намга дош бераолмай деярли кўпчилиги чириб, йўқ бўлиб кетган. Буларни археологик қазилмаларда топилган ва топилаётган намуналар исботлаб бермоқда. V—VIасрларда Ёғоч ўймакорлиги намуналари Сурхондарё воҳасидаги Юмалоқ тепа тубидан топилган. Олимларимизнинг аниқлашича бундан 1—1,5 минг йил муқаддам мазкур жойда нақш ўймакорлиги санъати бўлиб, у жуда яхши ривож анганлиги исботланган. Бундай ноёб топилмалар Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз ва бошқа шаҳарлардаги археологик қазилмалардан топилмоқда. VII асрнинг охиригача маҳаллий ўзбек халқи и ч и д а ё ғ о ч ў й м а к о р л и к ж у д а т е з с у р ъ а т л а р билан ривожланган эди.

«...араблар Ўрта Осиёни забт этгунлэрига қадар маҳаллий халқ маъбудалари топилган. Ҳар бир хонадоннинг жамоада тутган ўрни ва бойлигига қараб ўз маъбудаси (худоси) бўлган. Б у одатда бу маъбуда эшик тепасига қўйилган. Хонадон соҳиби мавриди билан ёғочдан ўйил ган янги маъбудани харид қилиб, алмаштириб турган. Бундай жараён ёғоч ўймакорлиги санъати қадимий бўлганлигидан далолат беради. Араблар истилоси оқибатида тасвирий санъатнинг кўп тур- лари қатори ёғоч ҳайкаллар ишлаш ҳам буткул барҳам топди. Бироқ ислом дини бу санъатни тагтуги билан йўқота олмади. Еғоч тарошловчи уста наққошлар ўз санъатини ёғочда дов-дарахт ларнинг аксини ифодалаш, оддий чизиқлардан мураккаб геометрик шакллар ясашда намойиш этдилар. Усталарнинг санъати отадан-болага, авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтаверди. IX—X асрларда Ўрта Осиёда, шунингдек жумҳуриятимиз территориясида маданият ўса бошлайди. IX асрда Самарқанд мустақил давлат бўлиб қолди. Халқ маданиятида янги бурилиш бўлади. Шу асрларда буюк олимлар, файла с у ф л а р , ё з у в ч и л а р е т и ш и б ч и қ д и л а р . У л а р Абу Али ибн Сино, Рўдаки, Фирдовси, Беруний ва бошқалардир. Ажойиб архитектура ёдгор ликлари яратилди. Масалан, жаҳонга машҳур Исмоил Сомоний ма.қбарасидир. Маданиятнинг ривожланиши ёғоч ўймакорлигининг янада ри- вожланишига олиб келди. ЁҒОЧ ўймакорлиги билан эшиклар, бинолар, устун, равоқ ҳар хил хонтах-талар безатилди. Ўймакор усталар ўзи яратган санъат асарларида тимсол ва дуо-афсунлар, тасбиҳ ва таносибларнинг нақадар кўплигини , кўриш мумкин. Ҳар бир ўйма нақш заминида қандайдир рамзий маъно яширинган бўлади. Улар бу мураккаб нақшлар орқали воқеълик даги энг гўзал тилакларни акс эттириб келганлар. XI — X I I асрларда халқ амалий санъати янада гуркираб ривожланди. Мураккаб нақш тури бўлган геометрик нақш, яъни гириҳ нақши безакда етакчи ўринни эгаллади. Архитектура уй рўзғор буюмлари янада бадиий,

нафис қилиб безатилди. Гириҳ нақши янада ривожланди. Масалан, X I I асрга оид ёғоч ўймакорлиги намунаси Самар қанддаги Шоҳи-Зинда деворининг орасидан топилган бўлиб, у ўзининг бадиий нафис ва табиий ишланганлиги билан кишини лол қолди ради. X I I I асрда Чингизхон босқинчилиги туфайли маданий ҳаёт издан чиқди. У 1219—1221 йилларда муғул ҳукмдорлиги остида Ўрта Осиёдаги Бухоро, Самарқанд, Урганч, Балх, Мавр шаҳарлари остин-устун қилиб таш ланди. XIV асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё Темур бошчилигида бириктирилди. Темур ва темурий- лар даврида санъатнинг барча турлари қатори халқ амалий санъати жуда тез суръатлар билан ривожланди. Айниқса ёғоч ўймакорлиги ҳам юқори чўққига кўтарилди. Амир Темур Ўрта Осиё маданияти ва санъатини ривожлантириш да катта ҳисса қўшди. «Амир Темур ўз пойтахти (Самарқанд)нинг қурилиш ва ободонлиги учун ҳаракат қилиш б и л а н б и р қ а т о р д а Х у р о с о н ( Аф ғ о н и с т о н ) , Эрон, Мовароуннаҳр сингари ўлкалардан энг машҳур ҳунармандларни, санъаткорларни пой тахтга тўплади, нафис тасвирий санъатнинг наққошлик, меъморчилик, архитектура, ҳаттот лик каби санъат турларини ривожлантиришда улардан унумли фойдаланди. X I V —XV асрларда Самарқандда тўпланган маҳаллий ва хорижий санъаткорлар, ҳунарманд лар ва муҳандислар жомеъ мачитлари, мадра салар, хонақолар, саройлар ҳамда бошқа улкан иншоотлар қурилишида фаол қатнашганлар, улар ҳозирги кунларда биз кўриб, кўзимиз ва дилимиз қувонаётган гўзал ва нафис тарихий маданий обидалар, бунёд этилишида ўзларининг бутун билим, ҳунар, санъат ва маҳоратларини сарф этганлар». XIV аср ўрталарида Шайх Сайфуддин Бо харзийнинг даҳмасига ишланган ёғоч ўймакор лиги нақши топилди. Санъатнинг устки қисмида ўрнатилган ёғоч тахтасидаги ўймалар шундай ўйилганки, ўйма нақшнинг

нафислиги, унинг мураккаблиги, табиийлиги, динамиклиги, жуда сифатли ўйилганлиги кишини ҳайратга солади. Ўймани бажаргаи устанинг нақадар нозик дидли кучли назариётчи ҳамда амалиётчи етук уста эканлиги ўз- ўзидан кўриниб турибди. Ундаги на қш ла рн инг эр ки н, н оз ик ҳ ар ак ат и ин со н руҳини кўтаради. X I V —XV асрларда ёғоч ўймакорлиги тез кўламда ривожланди. Ҳаттоки тирик мавжудот лар ўйиб тасвирланган ишларни ҳам кўриш мумкин эди. Самарқанддаги Рухобод мақбараси нинг эшигида ўйма нақш бажарилган бўлиб, балиқнинг стиллаштирган тасвирини кўриш мум кин. Темурийлар империяси инқирозга учради. XVI—XVIII асрлардаги ўзаро ички урушлар маданиятимиз шу қатори халқ амалий санъати нинг ривожланишига салбий таъсир этди. XVII—XIX асрларда тирик жонзодларнинг тасвири, яъни қуш, балиқ, илон ва бошқалар ёғоч ўймакорлигида жуда кам тасвирланган. XVIII асрнинг охири XIX аср бошларида, Бухоро, Хива, Қўқон хонликларида етук адабиёт намояндалари қатори халқ амалий санъати ус талари ҳам етишиб чиқди. Бу хонадонларда кулолчилик, мисгарлик, ганчкорлик, сиркорлик қатори ёғоч ўйм акорлиги ҳам гуркираб ри вожланди. XIX ва XX асрларда ёғоч ўймакорлиги, мис гарлик, наққошлик ва санъатнинг бошқа турлари ривожланиб ҳар бир шаҳарнинг ўзига хос ёғоч ўймакорлиги пайдо бўлди. Қўқондаги Худоёрхон саройи, Тошкентдаги князь Н. К. Романовлар нинг саройи ва А. А. Половцев уйи, Қувадаги Зайниддинбойнинг уйи, Марғилондаги Саидаҳмадхўжа мадрасаси, Бухородаги Ситораи Моҳи-Хоса ва бошқаларда ажойиб ёғоч ўймакорлиги намуналари яратилди. Бу эса ўзбек ёғоч ўймакор лиги санъатининг бебаҳо асаридир. Ёғоч ўймакор усталар ҳар хил буюмлар, хонтахта, эшик ва бошқа нарсаларни безашга жалб қилин ди. Ўймакорлик ишлари

механизациялаштирилди. Тошкент ва Фрунзе шаҳарларида ҳунармандчи лик ўқув ишлаб чиқариш комбинатлари таш кил этилди. Ўқув ишлаб чиқариш комбинатида жуда кўпчилик таҳсил олиб, уста бўлиб етишиб чиқ дилар. Ўзбек халқининг энг кўзга ташланган усталари дан Олимжон Қосимжонов (1878—1952), Сулай мон Хўжаев (1866—1946), Мақсуд Қосимов ва бошқалар ажойиб намуналарни яратдилар. Улар ўзига хос ёғоч ўймакорлиги мактаблари яратиб ажойиб шогирдлар етиштирдилар. Ёғоч ўймакорлиги мактаблари Ёғоч ўймакорлигининг ўзига хос турли услуб ва усуллари бор. Масалан, Хива ёғоч ўймакорлиги ўймасининг монументаллиги, ёғоч табиий рангининг сақлаб қолиши билан бошқалардан фарқланади. Бухоро ёғоч ўймакорлиги эса ўйма нақшнинг жозибадорлиги, жимжима нақшларни олтин, ку муш суви билан безатилиши, нақш заминида ранглардан фойдаланиши билан ажралиб туради. Марғилон ёғоч ўймакорлиги чуқур заминли ясси ўймани қўллаб келганлар. Қўқон ўймакорлиги эса калта бўртмали, ясси ўйма ишлатганлар. Тошкентда эса нақш билан қоп ланган ясси бўртмали, заминсиз чизма ёғоч ўйма корлиги кенг тарқалган. Еғоч ўймакорлиги мак таблари тахминан 40— 50 йиллардан кейин пайдо бўлган. Жумҳуриятимизда Қўқон, Хива, Самар қанд, Тошкент мактаблари мавжуд. Тошкент ёғоч ўймакорлик мактаби. Бу мак табга мансуб усталар ўйма нақшларни 1—2 қават қилиб ўядилар, кейинги вақтларда эса 3 қаватли ўймалар бажаришга ўтмоқдалар. Композиция жиҳатидан ўртача чуқурликда ўйиб, ўсимлик симон, геометрик, гулли гириҳ, ҳаттоки рамзий нақшлар бажарадилар. Пардознинг ҳамма турларини қўллайдилар. Улар кўпинча ёнғоқ, чинор, бук ёғочларини ишлатадилар. Хива ёғоч ўймакорлиги мактаби

Хива ёғоч ўймакорлиги мактаби бошқа мак табларга қараганда ўйма нақшларнинг майдалиги, юзалиги, заминининг камлиги, нақшларнинг зич лиги ҳамда бадиий тузилиши жиҳатидан ўйноқли ги (ҳаракатчанлиги, динамикавийлиги), яъни новдаларни спиралсимон ишланиб ажойиб шакллар ҳосил қилиши билан фарқ қилади. Хива ўйма корлиги усталари кўпинча қайрағоч, терак ва чи нор ёғочларини кўпроқ ишлатадилар. Улар ёғоч рангининг табиийлигини сақлаган ҳолда унинг юзасига ва заминига пахта, зиғир (Хоразмча — оқ ёғ) ёғи берилади. Хива ёғоч ўймакорлиги мактаби ўзининг монументаллиги билан машҳурдир. Хива нақшининг гўзаллиги, нақшларни турли чуқурликда ўйилиши орқали катта аниқлик ка ва уйғунликка эришишдадир. Усталар ёғоч нинг табиий кўринишини сақлашга ҳаракат қилиб янги ўйма юзасини силлиқлаш, бўёқ суртиш ишларини қўлламаганлар. Ота Полвонов, Сапо Боқбеков ва бошқалар Хива мактаби усталари дандир. Самарқанд ёғоч ўймакорлиги мактаби бошқа мактабларга қараганда ўймаларининг жуда майда ўйилиши, композициясининг мураккаблиги, яъни геометрик, ўсимликсимон ва гулли гириҳ ком позициялари ҳамма замин ва рельефларни лок лашдан бошланади. Асосан чинор, дуб, бук ва терак ёғочлари ишлатилади. Самарқанд ёғоч ўймакорлиги мактаби намояндаларидан Асатил ла, М. Жумабой, Абдуҳофиз Жалилов, Уста Насрулла, Нурали Назруллаев ва бошқалардир. Қўқон ва фарғона еғоч ўимакорлиги мактаби Қўқон усталари қутича, курси, ром ва бошқа ларда калта бўртмали ясси ўймани, яъни пар гори услубда ишлатиб келиб, архитектурада эшик, устунларга йирик чуқур нақшлар ўйиб ўзгача мактаб яратдилар. Бу мактаблар ўймаларининг монументаллиги, йириклиги, чуқурлиги, кўпқават лилиги билан фарқ қилади. Қўқон ёғоч ўймакор лиги мактабини ривожлантиришда Қодиржон Ҳайдаров ва унинг шогирдлари катта ҳисса қўшдилар. Улар терак, ёнғоқ ва бук ёғоч ма териалларидан кўпинча

фойдаланадилар. Усталар ўйилган рельефнинг фақат юзига тўқроқ ранг бериб кейин локлайдилар Устун Давлат мукофоти лауреати наққош Абдулла Болтаев, ўймакорлар Ота Полвонов ва Сапо Боғбе ковлар бажарган. 1937 йил. Марғилон ёғоч ўимакорлик мактаби Марғилон ёғоч ўймакорлик мактаби ўзига хос миллий кўринишга эга бўлиб, ўймани чуқур заминли ясси қўллайдилар. Кейинги вақтда мар ғилонлик усталар биноларни ёғоч ўймакорлиги билан безашда катта ишлар қилдилар.

Еғоч турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари Ёғоч ўйллакорлигида ота-боболаримиз қадим дан ҳар хил ёғочлардан турли мақсадда фой даланиб келганлар. Усталар ёғочни ўйишдан ол дин унинг ўзига хос хусусиятларини синчиклаб ўрганганлар. Кейингина ёғочга ўйиб нақш иш ланган. Ҳамма ёғочлар улар олинадиган дарахт турига қараб икки группага: баргли ва нина барглиларга бўлинади. Нина баргли дарахтлардан олинган ёғочлар қурилишда, дурадгорликда ва ёғ оч ўйм ак ор ли ги да ас ос ий м а те ри ал ҳ ис об ланади, чунки унинг ўзига хос афзалликлари бор. Чунончи таркибида смолали моддалари бўлган лиги учун у тез чириб кетмайди, баргли дарахт ларга қараганда кўплиги ва енгиллиги, унга иш лов бериш осонлиги, танаси тўғри, силлиқ бўл гани учун ундан силлиқ хода тайёрлаш мумкин. Лекин ўймакорликда шумтол, эман, арғувон, терак, чинор, зирк ва бошқа дарахт ёғочлари ҳам ишлатилади. Ёғоч материаллари табиий гу лига, рангига, товланишига, ҳидига қвраб аниқ ланади. Ўзбекистондаги ёғоч ўймакор усталар ўз ишлари учун энг яхши ёнғоқ, қайрағоч, чинор, тут, арча, терак, ўрик каби маҳаллий дарахтлар нинг энг аъло навларини ишлатадилар, Ҳозирги усталар эса бошқа жойлардан келтирилган шамшод, эман, қарағай дарахтлари ёғочларини ишлатадилар. Еғоч ўймакорлигида ишлатиладиган материаллар бипан бирма-бир танишиб чиқа миз. Тоғ тераги (русча — осина) — баргли дарахт, пўстлоғининг ранги сарғимтир, юпқароқ, тана сининг пастки қисмларида чатноғи бўлади. Юм шоқ ёғоч турига киради, енгил, оқиш рангли намга чидамсиз, йиллик ҳалқалари аниқ. ЁҒОЧИНИ ишлаш осон, ундан ўйинчоқлар, идишлар, эшик, фанер, гугурт, ҳар хил буюмлар ясалади. Ўйма корликда жуда тез чириганлиги учун кам иш латилади, Оқ царағай (русча — пихта) — пўстлоғи юпқа, силлиқ кулранг тусда бўлади. У юмшоқ, енгил, осон ишланади, бироз қорамтир доғли, ёғочи оқиш бўлади. Майда кўзли, кам смолали, ҳиди йўқ, намга чидамсиз.

Чолғу асбобларини ясашда, ёғоч ўймакорлигида ва қурилишда ишлатилади. Қарағай (русча — сосна) — игна баргли дарахт турига киради. Пухта енгил смолали, оқ-қизғиш ёғоч, намга чидамли, пўстлоғи цалин ва тўқ жи гарранг тусда бўлади. Қарағай тик ва тўғри ўсади, унинг баландлиги 30— 40 м, ёши 120—150 йил бўлади. У юмшоқ ёғоч бўлиб, уни ёриш, арралаш, елимлаш, бўяш, локлаш осон. Қарағайнинг йиллик ҳалқалари аниқ кўриниб ўзига хос кўринишга эга. У қурилишда, кемасозликда, мебель ишлаб чиқаришда, дурадгорликда за ёғоч ўймакорлиги да ишлатилади. Тилоғоч — (русча — лиственница) игна баргли дарахт турига киради, оғир, ёғочи қаттиқ, қорам тир сарғиш рангли бўлиб, чиройли кўринишга эга. Намга чидамли, қарағайга қараганда 30% мустаҳкамдир. У ортиқча смолали, пўстлоғи қалин, йиллик ҳалқалари аниқ кўриниб, ёғочи майин қатламли. У ортиқча смолали бўлгани учун тез чиримайди, уни ишлаш қийин. Шунинг учун ёғоч ўймакорлигида кам, асосан қурилишда ишлатилади. Арғувон (русча — липа) баргли дарахт турига кириб, у қалин пўстлоқли, енгил, кам ёрилув чан, ёғочи юмшоқ, оқиш тусли бўлади. Арғу воннинг йиллик ҳалқаларини аниқлаш қийин. Кам чатнайди, тобланмайди, кесиш осон, ҳидсиз бўлгани учун ёғоч идишлар, бочкалар, сабзи тах талар, чизмачилик тахталари ишлатилади. ЁҒОЧ ўймакорлигида арғувоннинг 80—90 йиллиги иш латилади. Пардозлаш — ёғоч сиртини яхшилаб тозалаб силлиқлаб, ўйма рельефга уч хил: пах (ёйма), чока (ёрма), лўла пардоз бериш ҳамда бўяб, кумуш ва тилла суви югуртириш, локлаш, жи лолашдир. Бақатерак — баргли дарахт турига кириб, унинг пўстлоғи силлиқ, рангли оқ кўкиш бўлади. Танаси тўғри бўлмай сершох бўлади. Ё Ғ О Ч И оқиш тусли бўлиб, намга чидамсиз. У қурилиш ишларида, ўймакорлик, дурадгорлик буюмлари ни тайёрлашда ишлатилади.

Мирзатерак — (русча — тополь) — баргли дарахт турига кириб, пўстлоғи сарғиш, кам чат найди, у силлиқ бўлади. Кам шохли, танаси тўғри бўлиб, ёғочи оқ тусли, намга чидамсиз бўлади. " Мирзатерак дурадгорлик ва ёғоч ўймакорлигида кенг ишлатилади. Оц қайин — (русча — берёза) баргли дарахт лар турига киради, унча қалин бўлмаган оқиш пўстлоқдан иборат. Пўстлоғи палахса-палахса ёрилган бўлиб, ёғочи қаттиқ, оқиш тусли, ёғочи қийин ишланади, йиллик ҳалқалари билинар билинмас, намга чидамсиз, лекин яхши пардозла нади. Оқ қайиндан асосан фанер, мебеллар, эгри чизиқли ёғоч детал ва бошқалар тайёрлана ди, ёғоч ўймакорлигида қўл келмайди. Қора қайин (русча — бук) — баргли дарахт турига киради, сарғиш-қизғимтир товланадиган оқиш тусли, оғир ёғоч, намга чидамсиз радиал қирқими бўйича чиройли, табиий гулли, қаттиқ қовушқоқ ёғоч. Ҳалқалари йирикроқ ва аниқ кўринади. Эгилувчанлик хусусиятига эга бўлгани учун фанерлар, мебеллар, чизмачилик асбоблари тайёрлашда қўл келади, қаттиқ бўлгани учун ёғоч, мих, паркет, ёғоч ўймакорлигида кенг ишлати лади. Ислимий нақшлар қора қайин ёғочидан жуда нафис ва чиройли чиқади. Ўймакорликда 100—105 ёшга кирган қора қайинлар ишлатилади. Бу ёғочдан ясалган буюмлар ўйилиб локланган да жуда чиройли чиқади. Шумтол (русча — ясень) — баргли дарахт ту рига киради, кам ёрилувчан, оч қизғиш, рангли, пухта, пишиқ, табиий гулли, чиройли, эгилувчан. Уни ишлаш қийин, силлиқ рандаланади ҳамда пардозланади. Йиллик толалари аниқ кўринади, буғланганда яхши эгилувчан. Бу материал фанер тайёрлашда, вагонсозликда, самолётсозликда, кемасозликда қўлланилади. Ундан ҳар хил асбоб бандлари, ҳар хил спорт буюмлари ишланади, ёғоч ўймакорлигида кенг қўлланилади. Заранг (русча — клён) — қаттиқ ёғоч турига киради. У оқиш ёки қорамтир қизғиш рангли, зич, пухта бўлиб механик хоссалари жиҳатидан эмандан устун туради. Табиий гуллари чиройли бўлиб, яхши пардозланади. Йиллик ҳалқалари бироз билинади. ЁҒОЧ тури ўзининг чиройли табиий

гуллари билан бошқа ёғочлардан ажралиб туради. Унинг табиий гуллари худди қуш кўзига ўхшайди. Шунинг учун усталар қуш кўз деб юритадилар. ЁҒОЧ ўймакорлигида қимматбаҳо мебель тайёрлашда ҳамда машинасозлик кор- хоналарида ишлатилади. Чинор (русча — платан) — пўстлоғи қизғиш, сариқ тусли юпқа, силлиқ бўлади. Чинор қаттиқ, (пишиқ-пухта) ишлаш қийин, табиий гуллари чи ройли, унинг ранги қизғиш-қорамтир. Чинордан қимматбаҳо мебель ва рандаланган фанерлар тайёрланади. Нок (русча — груша) — қалин пўстлоқли, чат наган бўлиб, ёғочи тўқ жигарранг, мўрт, қаттиқ, йиллик ҳалқалари билинар-билинмас. Нок дарах тидан гул босадиган қолиплар, рандаланган фа нер ва қимматбаҳо мебеллар тайёрланади. Ўрик (русча — урюк) — баргли дарахт, ёғочи қорамтир қизғиш бўлиб, ундан майда буюмлар ва инкурстация ишланади. Ҳар хил асбоблар ясалади. Арча (можжевельник) — пўстлоғи қалин, ран ги кулранг, сербутоқ бўлади. Кам смолали, намга чидамсиз игна баргли дарахт. У пухта, чидамли, минг ёшгача яшайди. Ундан қоғоз саноатида, мебеллар ва бошқа нарсалар ясашда фойдала нилади. Еғоч ўймакорлигида қадимдан қўллани либ келинади. Енғоқ (русча— греческий орех) — пўстлоғи кўкимтир, қалин ва силлиқ бўлиб, танасининг пастки қисмида пўстлоғининг чатноғи бор. Енғоқ ёғочи қорамтир рангли, қаттиқ, табиий гули чи ройли, ишлаш қийин. У яхши пардозланади, ундан қимматбаҳо мебеллар тайёрлашда ва ёғоч ўймакорлигида кенг фойдаланилади. У ажойиб кўринишга эга. Зирк (русча — ольха) — унинг икки тури, яъни қора ва оқ зирк бўлади. Оқ зиркнинг пўстлоғи тиниқ ҳамда силлиқ бўлади. Қора зиркнинг пўст лоғи қорамтир тусда, қалин чатнаган бўлади. Намга чидамли, бўёқни яхши олади. ЁҒОЧИ ОҚИШ очик; ҳавода тез қизариб кетади, юмшоқ бўлиб,

йиллик ҳалқалари кўзга яққол ташланади. Ундан арзон мебеллар ва фанерлар тайёрланади, чунки унга тез қурт тушади. Ёғоч ўимакорлигида ишлатиладиган асбоблар Еғоч ўймакорлигида турли асбоблар ишлати либ улар ўзига хос ишларни бажаради Еғоч ўймакорлигидаги асбоблар икки турга бў линади, яъни нақшни ўйиш учун «ўйма қалам- лар» ва иккинчиси «нақш қаламлар». Асбобларни шакли ва бажарадиган ишига қараб исканаларнинг бир қакча хиллари бўлади. Масалан, искана, морпеч искана, балиқ сирти искана, замин исканалар, ковза искана, чекма искана ва бошқалар. Еғоч ўймакорлигида ишладиган асбобларни махсус асбоб тайёрлайдиг ан чилангар усталар тайёрлаганлар ёки ўзлари ясаганлар. Ҳозирда ёғоч ўймакорлик асбоблари металлсозлик корхоналарида тайёрланади. Ай- рим усталар асбобларни ўзлари тайёрлайдилар. Исканалар бир томонга қараб чархланиб ўзига хос ўткирлик бурчакда чархланади. Исканалар нинг дасталари пишиқ ёғочлар, яъни қора қайин, қайрағоч, заранг, ёнғоқ ва бошқа дарахт ёғоч ларидан тайёрланади. Исканалар ёғоч тўқмоқ билан урилади. Шунинг учун дастаси ёғоч ёки пластмассадан ясалади. Пластмассали дасталар ёрилишга чидамли бўлади. Болға уришда ёри либ кетмайди. Искана (русча — стамеска) — дурадгорлик асбоби бўлиб ундан йўниш, тешиш ишларини бажа ришда фойдаланилади. Исканаларнинг ўювчи х,амда йўнувчи хиллари бор. Йўнувчи исканада тахта четларига фаска чиқарилади, тешик, тирноқлар ростланади, улар йўниб кенгайтирилади. Қалин ҳамда қаттиқ ёғочларни ўйиш ва тешиш ишлари ўювчи исканалар билан бажарилади. Исканаларнинг тиғи пўлат, дастаси эса асосан ёғочдан бўлади. Дасталари заранг, қайрағоч ёнғоқ, қайин каби пишиқ ёғочлардан тайёрла нади, учига эса металл ҳалқача кийгазиб қўйила ди. Исканалар бажариладиган ишнинг характерига қараб нов

искана, чув искана (ўйишда), қинғир искана (тешишда) ишлатилади. Аввал дурадгор ва ёғоч ўймакор усталар махсус темирчи (чи лангар) усталарга буюртма бериб ясатар эдилар ёки ўзлари тайёрлар эдилар. Ҳозир исканалар металлсозлик корхоналарида тайёрланади. Ковза искана — у тўғри ва эгри тиғли бўлади. Тўғри тиғли ковза искана ўйилган нақш чизиқ- ларининг устига уч қиррали қавариқ йўллар чи қариш ҳамда параллел чизиқлар чизишда қўлла нилади. Тўғри искана — тўғри стержен кескичли бўлиб, тиғининг энига қараб кичкина, ўртача ва катта ис каналар бўлади. Тиғининг эни 1,5 мм дан 10 мм гача бўлади. Кўпинча бағдоди услубидаги нақш ларни ва заминини ўйишда ишлатилади. Нова искана — унинг тузилиши бўйича тиғ учи нов шаклида бўлади. Эни 2 мм дан 8 мм гача бўлиб дастаси қаттиқ ёғочдан қилинган бўлади. Асосан кичик, ўртача ва катта нова исканалар бўлади. Мова исканалар ўйишда ва пардозлашда ишлатилиб асосан нақшнинг энг майда бўғим, доирача, марғула, майда кўзча, гажак ва гул қисмларини кесишда қўл келади. Замин искана — нақшнинг заминини ўйиб олишда ишлатилади. Замин искананинг эни 2 мм дан 8 мм гача бўлади. Балиқ сирти искана — тиғи ботиқ, камалак симон кўтарилган, балиқ қовурғаси шаклида бўлган асбобдир. Кескичини эни 4 мм дан 19 мм гача, унинг катта-кичиклигига қараб кичик, ўрта ва катта балиқ сирти исканалари бўлади. Морпеч искана — ўйилган нақшларнинг чет- ларидаги ҳошия, занжира, ярим доиралар, нуқ- талар чиқаришда қўлланилади. Чекма искана — ўйилган нақшнинг заминини чакичлаб чиқиш учун ишлатиладиган асбоб. У ўйилган нақшларни аниқ кўриниши, заминини бир текисда чиқиши ва ўзига хос бадиий кўриниши учун қўлланилади. Ишлатиш жойига қараб бир тишли, уч тишли, беш тишли, ўн олти тишли чекма исканалар бўлади.

Куракча искана — кесадиган тиғининг учи бир томонга қия ҳолатда бўлиб, у куракча кўриниши да бўлади. Унинг катта-кичиклигига қараб, кичик ва катта куракча исканалар бўлади. Исканалар энсиз занжира ва ҳошия нақшларни ўйишда иш латилади. Ўювчи бу асбоб билан исканани ўнг қўлида дастасиДан ушлаб, тасвир ёки нақш чи зиғини устидан керакли чуқурликда санчган ҳолда ўзи томон кесиб боради. Чекма қалам — ёғоч заминини патир юзасига ўхшатиб чекмалаб ўйиб чиқишда ишлатиладиган асбоб. Бу асбоб гурзи, ёғоч банддан ва узун темир стержендан иборат. Чакичлар бир қаторли ва уч қаторли бўлади. Асбоб 1, 2, 3, 4 ва ҳоказо бўртма тишли бўлиши мумкин. Чакичланган нақш аниқ, майин янада бой, нафис кўринишга эга бўлади. Ёғоч ўймакорлигида чакичлаш жуда қадимдан ривожланиб келган. Ганч ўймакорлигида чакичлаш услуби ўзига хосдир. Хаткаш (русча — рейсмус) чизиқларни чизиш да ишлатиладиган махсус асбоб. Танасига битта ёки иккита призматик чизғич ўрнатилган бўлади. Ундан деталларни чети ва қирраларини ёки қатламларини ишлашда, параллел чизиқлар тор тишда ишлатилади, унинг турли хиллари мавжуд. Масалан, хаткаш чизғич мустаҳкамланадиган қисқичли устундан иборат бўлади. Режалашни

аниқлигини ошириш ва тезлаштириш учун штангенрейсмусдан фойдаланилади. Дурадгорликда иккита параллел брусокли колодка тарзидаги хаткаш қўлланилиб аниқ ўлчамли буюм тайёр лашда ёғоч материалнинг турли томонларига параллел қилиб режа чизиқлари чизишда ишла тилади. Ёғоч ўймакорлиги асбоблари. Ёғоч ўймакорлигида ишлатиладиган ўлчов асбоблари Еғоч ўймакорлигида нақш композицияларини чизиш, ўлчаш ва бошқаларда бир қанча ўлчов асбоблари ишлатилади. Масалан, чизғичлар, паргор, қаламлар, кнопка, ўчирғич, рейсфедер, ўлчагич, учбурчаклар, рейшина, транспортёр ва бошқалар. Паргор (русча — циркуль) — бир учи шарнир ли бириктирилган икки ёқли чизмачилик асбоби бўлиб, бир учида қалам стержен иккинчи учида нина стержен ўрнатилган бўлади. Бу асбоб ўлчаш, айлана ва ёйлар чизиш учун ишла тилади.Дурадгорлик елими (столярньт клей)—ёғоч материалларини бир- бирига елимлаш учун ишла тилади. Дурадгор елими гўшт ва суяклардан тайёрланади. Елимлар плита шаклида, доналар ва бошца шаклларда тайёрланади. Елим плита лар тиниқ сарғиш ёки қорамтирроқ рангда бўлиб, уни махсус елимдонда эритилади. Казеин елими — ёғоч ўймакорлиги ва дурад горликда ишлатиладиган елим бўлиб, сутнинг охирги ишлатиб бўлмайдиган қисмидан тайёрла нади. У талқон ҳолида ёки 4—12 мм ли қаттиқ донача кўринишида бўлади. Казеин елими ўта намгарчиликда ишлатиладиган буюмларда ишла тилади. Тайёрланган елимнинг учдан икки қисми сув ва қолган 1 қисми елим толқондан ташкил топиши керак. Чигит мойи — ўйилган ўйма нақшни бейц ёрда мида ўрик, ёнғоқ ёки бошқа ёғоч рангига келти риб бўялгандан сўнг, чигит мойини пахтали латта

билан ишқалаб суркаб чиқилади. Яхши қуригандан сўнг 3,7 номерли спиртли лок суркаб чиқилади. Кнопка — қоғоз ёки бирор нарсани чизма тах тага ёки деворга маҳкамлаб қўйиш учун ишла- тилади. Учирғич — нақш композициялар чизишда ортиқча чизиқларни ўчириш учун қўлланилади. Қаламда чизилган чизиқларни юмшоқ оқ ёки кўк ўчирғичда, сиёҳ ёки тушь билан чизилган чизиқларни эса таркибида майдаланган қуми бўлган қизил ўчирғичда ўчирилади. Жилвирчилик — жилвир тайёрлаш касби Ўрта Осиёда ҳунарманд ва дурадгор ёғоч буюмлари нинг юзини силлиқлаш учун шиша синиғидан фойдаланиб келган. XIX асрнинг иккинчи ярмида жилвир Европа ва Россиядан олиб келинган. XX асрдан бошлаб Россия жилвирига ўхшаш жилвир лар тайёрланган. Ўзбекистонда маҳаллий усталар жилвирни юзига елим суртилган латта ёки қоғозга шиша кукуни ёки чарх қумини сепиб тайёрла- ганлар. XX асрнинг ўрталарида жуда кўп жил вирлар олиб келинганлиги сабабли ж илвир қоғоз тайёрлашга эҳтиёж қолмаган. Лекин ҳозир Ўзбекистонда жилвир қоғознинг турли хиллари махсус заводларда ишлаб чиқарилмоқда. Жилвир қоғоз — табиий ва сунъий абразив материаллар, яъни тоғ жинслари кварц, қум, корунд, шиша, гемотит ва бошқаларни майдалаб мато ёки қоғозга ёпиштириб тайёрланган махсус материал. Жилвир қоғоз майда ёки йирик донали бўлади. Жилвир доначаларига қараб 12, 16, 20, А 2 4 , 3 6 , 6 0 в а ҳ о к а з о н о м е р л и б ў л а д и . Н о м е р қанча ортиб борса, шунча жилвирнинг дона чалари майдалашиб боради. Жилвир қоғоз эгарсозликда, дурадгорликда, ёғоч ўймакорли гида ва бошқа жойларда ишлатилади. Елимдон — дурадгорлик елимини эритиш учун ишлатиладиган махсус идиш (қозон). Елимдои икки қисмдан иборат бўлиб, бу идиш лар катта-кичик, бири иккинчисига тушадиган бўлади. Кичик идишга керакли миқдорда сувда

бўктирилган елим солинади ва катта идишга туширилади. Елим катта идишдаги сувнинг иссиқлиги таъсирида эритилади. Шу йўсинда эритилган елим куймайди ва елимлаш хусусиятини йўқот майди. Агар битта идишда эритилсачи елим идиш деворига ёпишиб қолади, иккинчи марта эритилганда ёпишиб қолган елим куяди. На тижада елимнинг сифати бузилади. Қапам — кўмир, графит, кўрғошин, қуруқ бўёқдан қилинган. ЁЗИШ , расм солиш ҳамда чиз мачилик учун ишлатиладиган қалам графитли ёзув асбоби. Ўрта Осиёда ҳаттотлар сиёҳ билан ёзиладиган қамишлардан фойдаланганлар. Чех олими Й. Грахмут майдаланган графит ва гил аралашмасидан ёзув стерженлари тайёрлашни таклиф қилиб, ишлаб чиқаришга асос солди. Ё ғрч қаламлар ишлаш жойи ва хусусиятига қараб графитли, рангли ва бошқаларга бўлинади. Қалам жойига қараб ишлатилади. Графит қаттиқ ва юмшоқлигига қараб уч турга бўлинади. Қаттиқ қаламлар Т, 2Т, ЗТ, юмшоқ қаламлар М, 2М, ЗМ, 4М ёки В, 2В, ЗВ; ўртача юмшоқлиқдаги қалам лар ТМ, НВ ҳарфлари билан белгиланади. Ё ғ оч материалларини ўймага тайерлаш технологияси Ёғоч ўймакорлик санъати кўп меҳнат талаб циладиган санъат турларидан бири. ЁҒОЧНИ ўймага тайёрлашнинг ўзига хос технологияси мавжуд. Уни билмасдан туриб ҳақиқий уста бўлиб бўлмай ди. Уста ёғочнинг турини ауиқлай олиши ўзига хос хусусиятларини уни ўймага тайёрлаш тех нологиясини жуда яхши билиши керак. ЁҒОЧ ўй макорлигида ёғочни қуёш нури тушган томонидан кўп фойдаланадилар. Чуики қуёшга қараган то мони зич ва пишиқ бўлади. Аввалги усталар ёғочни 6 ойдан 1 йилгача сувда, яъни ҳовузларда сақлашган. Кейин эса 10— 15 йилгача сояда табиий қуритишган. Иложи бо рича ўймакор усталар ёғочни сомонга қўшиб қўйиб қуритишган, чунки сомон ёғоч рангига таъсир этиб янада гўзаллашган. Табиий

қуритишнинг ҳар иккала технологияси ҳам азалдан ота боболаримизнинг қуритиш услуби бўлган. ЁНҒОҚ ёғочи сомонга кўмиб қуритилса, унинг ранги тўқлашади. Сувда сақлаганда ҳам ёнғоқ ёғочи нинг ранги тўқлашади. Чунки ёнғоқ дарахти тар кибида йод моддаси мавжуд бўлиб, у сувда сақ ланганда сув билан реакцияга киришиб қораяди. Қолган бошқа ёғочлар сувда сақлаганда ҳам, қури тилганда ҳам уларнинг ранги ўзгармайди. Еғоч ўймакор усталаримиз юқорида айтилган техно логияга қисман амал қилишмаяпти. Шунинг учун ҳозир ясалган ва ўйилган ёғоч эшиклар устун ва хонтахталар 1 йил ўтмасдан ёрилиб кетмоқда. Бу ёғочни ўймага яхши тайёрланмаганлигидан далолат беради. Ёғоч ўймакорлиги усуллари Ўзбекистонда ёғоч ўймакорлиги оддий бола лар туморчасидан тортиб бино устунигача безаб келинади. ЁҒОЧ ўймакор усталар қадимдан уч услуб асосида безаб келганлар. Улар бағдоди, ислими ва паргоридир. Бу услубларни бирма-бир кўриб чиқамиз. Ёғоч ўймакорлигида паргори усул Паргори — паргор (циркуль) ёрдамида чизиб ўйилган нақш бўлиб, анъанавий ёғоч ўймакорлик тури. Бу ўймакорлик турини усталар «ўймали паргори» ва «ўйма паргор билан» деб ҳам юритадилар. Паргори мураккаб ўймакорлик техника си бўлиб, чуқур билимдонлик ҳамда маҳорат талаб қилади. Паргори қуйидагича бажарилади. ЁНҒОҚ , чинор, қайрағоч, тол ёғочларга ўймакор лик учун яхши материалдир. Тайёрланган ёғоч юзасига қоғоз клейланиб унга раппорти айлана, тўртбурчак, учбурчак, кўпбурчак ва ҳоказо лардан иборат нақш композициялари паргор ва чизғич ёрдамида чизилади, кейин эса асбоблар ёрдамида ўйилади. Ўйманинг чуқурлиги 1 —1,5 мм гача бўлади. Нақш ўйишда 30—35 тача ҳар

хил ўювчи асбоблар ишлатилади. Масалан, куракча искана, нова искана, тўғри искана, балиқ сирти искана, замин исканалар, чекма искана, ховза искана, м орпеч искана, гурзи ва бошқалар. Нақш замини ўйиб бўлингандан сўнг гурзи билан чакичлаб чиқилади. Чакич ўймани янада кўримли қилади. Ўйма тугаллангандан сўнг, устига ёпиш- тирилган қоғоз олиб ташланади. Ўзбекистонда паргори усталардан Т. Аюбхўжаев, А. Турсунбоев, ҲайДар Нажмиддинов, Қодиржон Ҳайдаров, Сулаймон Хўжаев, О. Файзуллаев, Абдувосиқ Сайдалиев, Ботир Ғаниев ва бошқаларнинг иш лари элга мансуб бўлиб қолмоқда. Халқ амалий санъати турлари бўлмиш ганч ўймакорлигида сополга, чиннига гул солишда, наққошликда ва бошқаларда ишлатиладиган айлана (давра) нақшларнинг баъзи бирларини ҳам паргори деб атайдилар. Ёғоч ўймакорлигида бағдоди услуб Ёғоч ўймакорлигида бағдоди услуби Ўрта Осиё, Ҳиндистон, Афғонистон, Эрон ва бошқа жойларда кенг тарқалган. Бағдоди услуби бу геометрик шаклда ўйилган нақшлардандир. Гириҳ ўсимликсимон нақшлардан фарқ қилади. Ўсим ликсимон, яъни ислимий нақшлар барг, гул, новда ва бошқаларни наққош томонидан стил лаштириб олинган шаклидир. Геометрик нақш тўртбурчаклар, кўпбурчаклар ваэгри чизиқлардан ташкил топади. Ёғоч ўймакорлар бу нақш турини яхши билганлари учун ҳам улар эшик, устун, панжара, хонтахталарга бағдоди услубида нақш ишлаб келганлар. Ислимий успуб ўзбек ўймакорлигида жуда кенг тарқалган. Ислимий классик нақш тури бўлиб, барг, гул, куртак, таноб ва бошқалардан ташкил топган бир-бирига уланиб такрорланиш дан ҳосил бўлган нақш. Ислимийнинг турлари жуда кўп, уста композицияси қайси шакл билан тўлдирилган бўлса, шу шаклнинг номини қўшиб айтилади. Чунончи ислими меҳроб, ислими бо дом, ислими булбул ва бошқалар.

Ўрта Осиё, Ҳиндистон, Яқин Шарқ, Афғонис тон, Эрон усталари ислимий услубда ёғочни ўйиб гул соладилар. Бу услубда Хива, Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Марғилон, Қўқон, Андижон шаҳарларида усталар қадимдан ҳозиргача ишлаб келяптилар.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г.

Похожие

Тош ва суяк ўймакорлиги

Ёғоч ўймакорлик санъати

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Ўзбекистонда ганч ўймакорлиги санъатининг ривожланиши

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши