Жўхори- фойдаланиши, тарихи, сиситематикаси ва биологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Жўхори- фойдаланиши, тарихи, сиситематикаси ва биологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Жўхори- фойдаланиши, тарихи, сиситематикаси ва биологияси Режа : 1.Жўхоридан фойдаланиш 2.Жўхори экинининг тарихи 3.Жўхори систематикаси 4.Жўхори биологияси

1. Ахамияти. Ж ўхори қиммат бахо донли, озиқабоп, техник экин.Жўхорининг дони ва кўкати қишлоқ хўжалик хайвонларини ва паррандаларни озиқлантиришда кенг фойдаланилади, бу хакда чет эллик ва ўзимизнинг олимларимизнинг маълумотлари хам гувохлик бериб турибди.Жўхори дони муваффақият билан тухум қиладиган ва бройлер йўналишида ёш товуқларни озиқлантиришда фойдаланилмоқда. Марказий Осиё давлатларининг ахолиси қадимдан жўхорининг махаллий эскидан экилиб келинадиган навларини ёрма, ун тайёрлашда фойдаланиб махаллий, миллий таомлар тайёрлаганлар. ВИР нинг жахон коллекциясидаги жўхорининг юқори шакарли навлари шакар олиш манбаи бўлиб хизмат қилди, бу Наманган вилоятидаги ярим саноат мосламада олинди ( Поянинг ширасида 18-22% шакар) 30 мамлакатда 6 йил давомида жўхороининг жахон коллекцияси ўрганилганда жўхори донида оқсилнинг миқдори оқсилнинг умумий миқдорига нисбатан 7 дан 26% лизин – 0,5-3,8%, треонин – 2,8-5,5%, триптофан – 0,34-4,51%, изолейцин – 3,26-5,51% ва лейцин – 9,5-17,1% гача эканлиги аниқланган.Жўхори донининг оқсили асосан проламин, глютелин ва глобулинлардан ташкил топган.. Бир центнер доннинг тўйимлилиги 122 озуқа бирлиги, 1 ц. кўкатнинг тўйимлилиги 22-24 озуқа бирлигига тенг. 2.Тарихи . Экваториал Африкадан келиб чиққан, бу ерда унинг жуда кўп миқдорда хар хил турлари ўсади.Жўхори . 3 минг йиллардан бери Хиндистонда экилиб келинади, Сурияда, Палестинда, Қизил денгиз қиргогида ва жуда кўп йиллардан буён Хитойда хам экилиб келинади. Жўхорининг қадимийлиги уни Африкада асосий озиқ-овқат экини қилиб кўрсатди бу хамма дехқончилик районларида тарқалган. Африкада жўхорининг асосий экин майдони 8 млн.га, Хиндистонда 17 млн.га дан ошиб кетади.Жўхори XV асрда Овропада пайдо бўлди, Америкада эса XIX асрда. Овропа мамлакатларида бу экин тури кенг тарқалмаган бўлсада, АҚШ да қургоқчил штатларида, ёгингарчилик 500 мм дан паст бўлган жойларда жўхори маккажўхорини сиқиб чиқаради.

ФАО маълумотларига кўра 2000 йил жўхори 42,3 млн.га майдонга экилган бўлиб ўртача дон хосилдорлиги 13,91 ц/га ни ташкил қилган.. Ўзбекистоннинг Хоразм вохасини хақиқатда жўхорининг иккинчи ватани дейдилар, бу ерда у 2500 йил илгари аниқ бўлган. Жўхори экини бундай парваришлаш шароитида яъни асосан сугорилиб етиштирилганда оқ донли шаклларининг пайдо бўлишига олиб келди, бунда юқори сифатли оқ дон олиниб ёрма ва ун қилишда ишлатилади.Хозирги пайтда жўхори майдонлари Қоракалпогистон республикасида, Хоразм, Навоий вилоятларида 20 минг гектарда жойлаштирилган. 3.Систематика . Жўхори қўнгирбошсимонлар оиласига мансуб- (А ndropogoniae Dum .), трибе Борадачевников (А ndropogoniae C . Presl )., авлодСоргум ( Sorghum Moench ),бунга 30 тадан ортиқроқ тур киради.(1) Ўзбекистонда кенг тарқалганлари: 1. S . cernuum Host . – Экма жўхори. Рўваги эгилган, жуда зич, кенг тухумсимон шаклда, узунлиги 8-12 см ва эни 6- 10 см. Бошоқ қобиқчалари қилтиқли 5-9 мм гача. Ўсимликнинг бўйи 120 дан 300 см гача, дони оқ. Поянинг ўртаси говак, толали бўлиб кам миқдорда ширали.Бу турнинг махаллий навларидан энг кўп экиладиганлари- булар Катта- бош, Бой-джугара, Маткаир, Учойлик, Туртойлик, Олтиойлик, Хураки, Ўзбекистоннинг селекцион навлари -Чиллаки м. яхшиланганини, Тошкент оқ донли. Марказий Осиё эндемиги Ўзбекистонда, Тожикистонда, Туркманистонда, Хиндистонда, Афгонистонда, Эронда, Поқистонда, махаллий жўхори, Хиндистоннинг -джовар ва бошқалар ўсади.. 2. S . sacharatum ( L .) – Шакарли жўхори.Тўгри турадиган, зич ёки кам учрайдиган узунлиги 15-25 см рўваги, эни ўралган ён шохчалари билан 5-6 см, билан фарқ қилади. Дони тўлиқ ёки ярим бўялган бошоқча қобиқлар билан қопланган. Ўсимликнинг баландлиги 2-3 м. Поянинг ўртаси зич, ширали, поянинг ширасида 16-20% шакар мавжуд.Жуда яхши пичан олинади, ўрилгандан кейин ўсиб чиқиш қобилияти борлиги билан фарқ қилади. Кўп

озиқа тайёрлашда ва силос учун ишлатилади.Қуйидаги селекцион навлари мавжуд: Санзар, Ўзбекистон 18, Ширин 91, Кантлик-джугара, Асал-баг. 3. S . vulgare Pers . – Оддий жўхори.Пояси тўгри мустахкам, баландлиги 2-3 м, рўваги хам тўгри, зич ёки говак чўзик гардишли шаклда, узунлиги 12-20 см,эни 7-8 см. Овқатга оқ дони ишлатилади.Пояси чорва моллари учун озиқа.Махаллий нав: Найман Ўзбекистоннинг шимолий вилоятларида учрайди. 4. S . Technicum ( Koern .) –Техник жўхори.Бошқа шаклдаги турларидан ўзининг рўвагининг тузилиши билан фарқ қилади: қилтиги калта, ён шохчалари йўгон, узун, тўгри, ўткир бурчак остида юқорига йўналган: рўваги тескари- пирамидал шаклда, бироз бир томонга эгилган, узунлиги 7-20 см гача. қилтигининг узунлиги 6-10 мм. Дони бўялган, қобиқчалар билан ўралган. Супурги тайёрлаш уни хамма жойда экилади. 5. S . sudanese ( Piper ) – Судан ути.Пояси асосидан бошлаб шохланган, туксиз, силлиқ, бўйи 15 м гача , диаметри 5-10 мм. Баргининг қини туксиз ва силлиқ тилчасининг узунлиги 2,5 мм, кесик. Барглари кенг-чизиқли, эни 4-5 см туксиз ва силлиқ, четлари гадир-будир. Рўваги тўгри, кенг пирамидал тухумсимон, шохлари эгилганроқ. Бошоқчаларининг узунлиги 5-7 мм кенг- наштарсимон ёки наштар-тухумсимон. Бошоқча қобиқчалари учлари ўткир, елкачаси туксиз, ялтироқ. Лалмикор дехқончиликда дала экини сифатида фойдаланилади, сугориладиган дехқончиликда эса ўзи соф холда ёки беда билан аралашма холда экилиб кўкат озиқа учун 3-4 марта ўриб олинади. Селекцион навлари: Чимбой-8, Чимбой-юбилей. 4.Биология .Уругнинг хаётчанлиги.Уруглар муқобил намликда(13-14 %) унучанлигини 10-11 йил сақлаш қобилиятига эга. Уругнинг униб чиқиши. Уруглар бир муршакли илдизча билан униб чиқади, ўсиб чиққандан бошлаб то 3-4 та барг хосил бўлгунга қадар у жадал шохланади, бунда илдиз туклари билан қопланган катта миқдордаги ён илдизчалар хосил бўлади.

Муртак илдизча хақиқий илдизлар пайдо бўлгунча тупроқдан сув ва озиқ унсурларини шимиб олиб, ўсимлик хаётининг охиригача сақланади.Униб чиққандан кейин 4-8 кундан кейин тупланиш бўгини шаклланади ва иккиламчи илдизлар хосил бўлиши содир бўлади, ташқи кўриниши жихатидан муртак илдизчага ўхшайди. Униб чиққандан 30-35 кун ўтгандан кейин илдиз тизимининг жадал ўсиши (2-3 см суткада) содир бўла бошлайди, бир вақтнинг ўзида ер усти қисми ўсмайди. Шу жараённи тугаши биланоқ ўсимлик жадал ўса бошлайди. Поянинг ер ости қисмининг пастки бўгинларидан хаво илдизлари ёки таянч илдизлари пайдо бўлиб ўсимликнинг мустахкамлигини таъминлайди ва қўшимча озиқланиш манбаси бўлиб хизмат қилади.. Жўхори илдизлари 180-190 см чуқурликгача кириб боради, илдизларнинг ярмидан кўп массаси 0-20 см ли қатламида жойлашган. Тезпишар навларида 5-10 та бўгин оралиқлари мавжуд, кечпишарлари 20-25 уларнинг узунлиги поянинг пастки қисмида 1-2 см, юқори қисмида эса 40 см гача бўлади. Жўхорининг мухим биологик хусусиятларидан бири бу уни ўргандан кейин яна ўсишидир - бунда поянинг куртакларидан ва кесилган жойининг уйқудаги тупланиш бўгинчасининг куртакларидан ва поянинг ўрилганда ўрмасдан кетса, ўсиш нуқталаридан ва янги пайдо бўлган новдалардан яна ўсади. Бунда шакарли навлари яхши қайта ўсади, донли навлари эса бироз қайта суст ўсади. Жўхорида рўвакнинг хосил бўлиши турли навларда хар хил вақтларда бошланиб, униб чиққандан кейин 2 хафта давом этади, кейин гул шакллана бошлайди. Гуллашнинг 4-5 кунлари рўвак тўла шаклланганда. Гуллаш 8-12 кун давом этади, баъзи бир навларда эса 16 кунгача давом этиши мумкин.Гуллаш эрталаб хаво харорати 16-18°С, хавонинг нисбий намлиги 60- 80% бўлганда содир бўлади. Хар бир гулнинг гуллаш давомийлиги 1-2 соат. Пишган чангдонлари ёрилади ва чанглар хаво оқими билан бутун далага тарқалади, бунда у оналикнинг огизчаларига тушиб ўсади ва бўгинчага кириб боради ва у ерда уругланиш жараёни содир бўлади.

Жўхори факультатив ўз-ўзини чанглатувчи, яъни четдан чангланиш қобилияти хам бор, лекин унда ўз-ўзини чанглантириш устунлик қилади.(2) Ташқи мухит омилларига муносабати.Иссиқликка талаби. Жўхори келиб чиқиши бўйича иссиқ иқлимга эга бўлган районлардан келиб чиққан, шунинг учун иссиқликка талаби жуда юқори. Жўхори уруги тупроқ харорати 15°С бўлганда жадал ўсиб чиқади.Жўхорини экишда 10-12°С да экиш-униб чиқиш даври 2 хафтадан кўпроқ давом этади. Уругнинг униб чиқиши учун паст харорат 10-12°С , лекин ўсимтанинг ер юзасига дала шароитида ўсиб чиқиши учун 18°С бўлиши керак.(1) Ўсимлик асосан гуллаш даврида совуқликка сезгир, агар бордию харорат минус 1° бўлса ўсимлик халоқ бўлади. Жўхори ўсимлигининг ўсиш ва ривожланиш учун мақбул харорат 27-30° атрофида бўлиши керак.Ўсимлик рўваклаш даврининг бошланишида яъни жўхори юқори хароратни 40-45° яхши ўтказади. Хаво хароратининг 50° гача кўтарилишида жўхорида қўнгир доглар пайдо бўлиб тўқималарнинг 30% , 55-60° да эса 90% тўқималарнинг халоқ бўлиши кузатилади.. Намликка талаби Юқори қуруқликка чидамлилилик нафақат илдиз системасининг қуввати билан боглиқ балки баргдаги тешикчалар аппаратига хам боглиқ. Тажриба йўли билан аниқланганки жўхори барглари тешикчалари шудгор холати билан кайта тикланади, хаттоқи 2 хафта қургоқчилик бўлган холатда хам (маккажўхорида тешикчалар аппарти 7 кун қуруқ бўлса зарар кўради). Жўхори кун давомида (Г.М.Шекун тажрибалари маълумотларига кўра) сутка давомида истеъмол қиладиган сувнинг 95% ни истеъмол қилади.Ўсимлик ер усти қисмининг шаклланишини тугатгандан кейин, рўвакланиш даври бошланади. Сувни исеъмол қилиш кундуз куни камаяди, кечаси эса гулларнинг очилиши туфайли (бунга сув кўп сарфланади) талаб бироз ошади.Жўхори юқори қургоқчиликка чидамли бўлишига қарамасдан жуда сув режимини яхшилашга талабчан.

Минерал озиқланиш, тупроқ ва шўрланишга бўлган муносабати. Жўхори экини тупроқка унчалик талабчан эмас ва Ўзбекистон республикасининг хамма тупроқ типларида ўсади. Экин жуда минерал ўгитларга таъсирчан. Азотли ўгитлар энг кўп таъсир кўрсатади, айниқса амал давридаги сугоришлар билан биргаликда.(2) Фосфор жўхорининг хосилдорлигини кўп оширмайди. Азот ва фосфор биргаликда берилганда энг кўп ер усти массаси ва илдиз массаси йигилади. Жўхори тупроқ эритмасининг юқори концентрациясини яхши ўтказади ва қимматбахо озиқа экини, шўрланган шароитда ва сув билан кам таъминланган шароитдларда донли экиндир. Тузларнинг концентрацияси 0,6-0,8% ни ташкил қилган тупроқларда жўхорини кўкат учун экиб дехқончилик қилиш мумкин, дон учун экилганда эса, 0,6%.Одатда етилган ўсимликлар, ривожланиши бошланган ўсимликларга нисбатан шўрланишни яхши ўтказади.

Адабиётлар: 1.К.Н.Кеферов-"Биологичесие основў растениеводства", М."Вўсш. школа",1975,с.169-178 2.Ничипорович А.А. – Некоторўе принципў комплексной оптимизации фотосинтетической деятельности и продуктивности растений. В кн. Важнейшие проблемў фотосинтеза в растениеводстве. М.Колос,1970, с.6-22

Похожие

Кўк нўхат-фойдаланиши, тарихи, систематикаси ва биологияси

Бугдой-фойдаланиши, тарихи, систематикаси

Маржумак, фойдаланиши, тарихи, систематикаси, биология

Сули-ишлатилиши, тарихи, систематикаси ва биологияси

Жўхори экини