Uzumchilik. Uzumchilikning xalq xo`jaligidagi ahamiyati, tokzorlar barpo qilish, tok ko`chatlarini yetishtirish texnologiyasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Uzumchilik. Uzumchilikning xalq xo`jaligidagi ahamiyati, tokzorlar barpo qilish, tok ko`chatlarini yetishtirish texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Uzumchilik. Uzumchilikning xalq xo`jaligidagi ahamiyati, tokzorlar barpo qilish, tok ko`chatlarini yetishtirish texnologiyasi Reja: 1. Uzumchilikning halq xo’jaligidagi ahamiyati. 2. Tokchilikning ahvoli va uni rivojlantirish istiqbollari. 3. Tok ko’chatlarini ko’paytirish texnologiyasi. 4. Tokzor barpo qilish.

1. Uzum tarkibida kishi organizmi uchun zarur bo’lgan har turli vitaminlar, kislotalar va boshqa elementlar juda ko’p. Tok o’simligini ko’k qismi chorvachilikda ham foydalaniladi, shuning bilan bir qatorda vinzavodlarida uzumning chiqindilaridan qishloq xo’jaligida o’g’it sifatida foydalaniladi. Shuning bilan bir qatorda har turli nozik aviatsiyada qo’llaniladigan kraskalar tayyorlanadi. Shuning uchun tok o’simligini halq xo’jaligida ahamiyatini kattaligini hisobga olib hukumat har 10-15 yilda tokzorlarlarni maydonini ko’paytirish ularni hosilini oshirish yangi mashinalar ixtiro qilish to’g’risida maxsus qaror qabul qiladi. Hozirgi kunda 133 mingga yaqin tok maydoni bor. 2. Tok eng qadimiy gulli o’simliklar gruppasiga kiradi. Tokning avlodi quyosh nuri yaxshi tushib turadigan ochiq maydonlarda buta holida o’stirilgan. Shuning uchun tok yorug’sevar o’simliklar gruppasiga kiradi. Tabiat o’zgarishi natijasida yorug’lik uchun kurashib chirmashib o’sadigan - Liana shakliga aylanib o’rmonlarda ham yashashga moslashgan. Vitis avlodi vakillari oldin yer sharini iqlimi bir temperaturalar issiq bo’lgan arktika zona oldida o’sgan muzlik davri boshlangandan so’ng shu arktika zonasidagi toklarning ko’p qismi sovuqdan zararlanib nobud bo’lgan bir qismi esa janubga qarab siljigan. Shimoliy Amerika, Sharqiy Osiyoda vitisning qadimgi turlari va janubiy yevropada esa vitis vinifera turlari saqlanib qolgan. Muzlik davri boshlanishi natijasida va yer sharining bo’linishi natijasida vitis avlodi 3 gruppaga yaqin shimoliy Amerika, Sharqiy Osiyo va Yevropa Osiyo gruppasiga bo’linib ketadi. Vitis viniferani mln yillar sun’iy tanlanishi natijasida hozirgi toklarni hilma- hil navlari kelib chiqadi. Insonlar 1 chi marotaba o’rmonlardan yovvoyi uzumni mevasini olib kelib ist’emol qila boshlaganlar va odamlar o’troq turmushni boshlagandan so’ng o’z xonadonlariga toklarni ser shiraliklarini olib kelib eka boshlaganlar. Tok ekila boshlagandan so’ng uch «Liana» hamda o’stirish sekin astalik bilan ularni tup holida o’stirishga o’tiladi, chunki tup holidagi tok tupiga parvarish qilish usullari osonlashtiriladi.

Taxminan 4-6 ming yil ilgari tok Zakavkaziyada, O’rta Osiyoda, Suriya va Misrda ekilgan. Ikki yarim, uch ming ilgari esa Gretsiyada qora dengiz, O’rta asr dengiz sohillarida, Fransiya va Italiyada o’stirilgan. 18-19 asrlarda tok janubiy Amerika, Avstraliyada, Yaponiyada tarqaladi va shundan so’ng yer sharini deyarli barcha mamlakatlarida ekila boshlaydi. 17-18 asrlarda Yevropa mamlakatlarida tokchilik va vinochilik yaxshi rivojlanadi. O’rta Osiyo respublikalarida uzumchilik tarixi uzoq asrlardan boshlangan. O’rta Osiyo zonasida tok Aleksandr Makedonskiy yurishi boshlagandan oldin ekila boshlagan. 1 asrlarda ya’ni greklar O’rta Osiyoni bosib olishida tokchilik va vinochilik yaxshi rivojlangan. Farg’ona vodiysida feodallar tokchilikni yaxshi rivojlantirib ulardan yuqori sifatli vinolar tayyorlaganlar. Bu vinolarni 10- 15 yil saqlaganlar. Arab hukumdorlari UP-USh asrlarda O’rta Osiyo qit’asiga Arabistondan, Hindistondan va Erondan ko’p miqdorda xo’raki navlarni olib kelib ekkanlar. Tok o’simligi O’rta Osiyoni sun’iy sug’oriladigan Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Zarafshon vodiysida, Qashqadaryoda va Xorazmda ko’p ekilgan. Tokdan tayyorlangan mayiz, shinnilarni qo’shni sharq mamlakatlarga va Volga bo’yi rayonlarga olib borib sota boshlaganlar. XSh asrda Mongollarni O’rta Osiyoga xujumi dehqonchilikni xarobaga aylantiradi. Shu jumladan tokchilik butunlay yakson bo’ladi. Lekin XU asrdan boshlab tokchilik sekin astalik bilan tiklanadi va shu asrning 2 chi yarmida O’rta Osiyodagi feodal davlatlarda yoki Xorazmda, Buxoro, Quqonlarda musulmon diniga asosan vino ichish man etiladi. Natijada vinobop tok navlarini tuplari bilan olib tashlanadi. Lekin hozirgi vaqtgacha vinobop sortlardan Baxtiyoriy, Obak, Vasarg’a va Buvaki navlari hozirgacha uchraydi. O’rta Osiyoning Rossiyaga qo’shilishi bilan xo’raki sortlar va undan tayyorlangan mayizlar rossiyani bozorlariga olib borib sotila boshlaydi va shuning bilan bir qatorda vinochilik tez suratlar bilan rivojlanadi. Qrim, Moldaviya, Kavkaz respublikalaridan O’rta Osiyoga yangi navlar olib kelib ekila boshlaydi. Ayniqsa vino tayyorlaydigan sortlar ana shulardan: Bayan Shirey, Saperavi, Muskat vengerskiy va boshqalar. Bu navlar O’rta Osiyo

respublikalarida o’zining 2 chi vatanini topib oladi va yaxshi o’sadi, mo’l hosil beradi. O’rta Osiyo uzumchiligini rivojlanishida Rossiya bog’dorchiligi katta rol uynagan. Keyinchalik Turkiston bog’dorchilik, uzumchilik zonasiga aylantiriladi. 1911 yildan boshlab tokchilikni rivojlantirishda kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashda yangi tokchilik ko’chatlarini tashkil etishda va agrotexnika tadbirlarni hosilga kirgan tokzorlarda qo’llashda judayam katta ahamiyatga ega bo’ladi. 1924 yildan boshlab O’rta Osiyoda tokchilik va vinochilik tezda rivojlanadi. Vinochilik sanoati uchun asosiy xom ashyo bazasi hisoblanadigan uzumchilik sovxozi Bulung’ur 1, Bulung’ur 2, Parkentda, so’qoqda, Qibray sovxozi tashkil qilinadi. Keyinchalik ko’chatlarni sifatlari yaxshilanadi va birinchi marotaba hosilga kirgan tokzorlarga sim bag’azli shpalera o’rnatiladi. Shuning bilan bir qatorda tokzorlarni parvarish qilish yildan yilga yaxshilanadi va natijada hosildorlik oshib boradi. O’zbekistonda tokchilikni rivojlantirishda ilmiy tekshirish muassasalari ya’ni Shreder nomidagi ilmiy tekshirish ishlab chiqarish birlashmasi shuning bilan bir qatorda Samarqand uzumchilik instituti, VIRni ishtiroki bilan bir qatorda Toshkent va Samarqand qishloq xo’jalik institutlari mevachilik va uzumchilik kafedralari katta rol uynaydi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda tokzorlar barpo etish uchun imkoniyatlar juda katta. 1000 gektarlab sug’orilmaydigan pastliklar, tog’ bag’irlarda toshlik va shag’al yerlarda yer osti suv yaqin bo’lgan uchastkalarda va yangi o’zlashtirilayotgan Mirzacho’l, qarshi va boshqa uchastkalarda yangi tokzorlar barpo etilmoqda. 3. Tokzorlarning hosili ko’pincha o’tkaziladigan materialning sifatiga bog’liq. O’zbekistonda tok ko’chatlari R.R.Shreder nomidagi O’zbekiston bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik ilmiy tekshirish instituti qaramogidagi bir qancha sovxozlar - meva ko’chatzorlarida yetishtiriladi. Tok urug’idan va vegetativ qismlari (poyasi, qalamchalari), shuningdek parxishdan va payvand yo’li bilan ko’paytiriladi. Vegetativ ko’paytirishda tok

o’tkazilgandan 2-3 yildan keyin, urug’dan ekilganda esa anchagina kech hosilga kiradi. Yangi navlar yetishtirishda seleksiya maqsadlaridagina tok urug’idan ko’paytiriladi. Xo’jalik sharoitida tok qalamchalarni parvarish qilish yo’li bilan o’stirilgan ko’chatlardan ko’paytiriladi. Kamdan-kam xollarda qulay sharoitda bevosita qalamchalardan ko’paytiriladi. Qalamchalarni o’tkazish va parvarish qilish. qalamchalar ko’chatzorga egat yoki ariqlarga o’tkaziladi, bular PRVN-2,5, KU-0,3 ramasiga yoki chizelga o’rnatilgan moslashtirilgan ishchi organlar bilan olinadi. Yerni ishlash qulay bo’lishi va ko’chatlar orasini mexanizatsiya yo’li bilan chopish uchun qatorlar orasida 80-90 sm, qatordagi qalamchalar orasida 10-12 sm masofa qoldiriladi. Bunda ko’chatzorga har gektar yerga 125 mingtagacha ko’chat o’tkaziladi. Hozirgi vaqtda ko’p xo’jaliklarda ko’chatzorga qalamchalar o’tkazishning har xil sxemalari sinab ko’rilmoqda. qalamchalarni gektariga 200 ming donagacha 90x10x10 sm sxemada ikki qatorlab ekish, qator oralarini tor qilib (60 sm.dan) gektariga 160 mingtadan, shuningdek har uyaga 4-6 tadan joylashtirib 60x60 sm sxemada kvadrat-uyalab ekish eng katta qiziqish uyg’otmoqda. qalamchalarni o’tkazishda ular kesilgan yoriklarga vertikal qilib yoki bir oz yotqazib qator joylashtiriladi. qalamchalarning uzunligi 50 sm bo’lsa, u yer yuzasidan 30 sm chuqurlikka o’tkaziladi, uning qolgan qismi (20 sm) egatning yuza qismida qoladi va eng uchki kurtagini ochik qoldirib tuproqka ko’miladi. qalamchalar traktor okuchniklar yordamida tuproq bilan bekitiladi. qalamchalarning uchi ochik qoldirilgan kurtakdan 3-4 sm yuqoridan sekator bilan kesiladi. Moldaviyada, Ukrainada qalamchalarni ko’chatzorlarga o’tkazadigan mashinalarning tajriba namunalari konstruksiya qilingan va sinab ko’rilmoqda. Bir utishning o’zida mashina chuqur egat ochadi, yerni yumshatadi va egat tupini sug’oradi, qalamchalarni joylashtiradi va yoniga tuproq tortadi. Ko’chatzorning bir necha qatoriga qalamchalar o’tkazib bo’lingandan so’ng egatlar va qatorlar orasi tezda sug’oriladi. qalamchalar ko’chatzorga o’tkazilgandan so’ng birinchi oyda har 5-6 kunda bir marta sug’oriladi, ikkinchi va

uchinchi oylarda (may-iyunda) har 10-15 kunda sug’oriladi. Iyul va avgustda 2 martadan sug’oriladi. Bahor va yoz davrlarida kamida 12-15 marta sug’oriladi. 4. Tokzorlar ko’p yillar uchun bir marta barpo etiladi. Uning hosildorligi, uzoq yashashi va sermahsulligi ko’p jihatdan uni to’g’ri tashkil qilishga bog’liq. Tok o’tkazishda yo’l kuyilgan xatolar o’simlikning kelgusi holatida ba’zan bir necha yildan so’ng seziladi, lekin bu vaqtda ularni tuzatish qiyin bo’ladi yoki tuzatib bo’lmaydi. Shuning uchun tokzor kat’iy ishlab chiqilgan plan asosida barpo etiladi, bu plandagi vazifalar, joyning tuproq-iqlim sharoiti, tokning biologik xususiyatlari va tashkiliy-xo’jalik sharoit hisobga olingan holda tuziladi. Bundan tashqari, tok ko’chatlarini o’tkazishdan oldin navlarni tanlash va joylashtirishga, yerni tayyorlashga va ko’chat o’tkazish texnikasiga katta ahamiyat beriladi. Qatorlar va qatorlardagi tok tuplari oralig’i (m). So’ri Qatorlar oralig’i Navlar bo’yicha qatordagi tok tuplari oralig’i kuchli o’sadigan o’rtacha o’sadigan sekin o’sadigan Sizot suvlar chukur joylashgan vodiydagi tipik bo’z tuprokli yerlarda sugoriladigan tokchilik Tik so’ri 2,5-3,0 3,0 2,5 2,0 Ikki tomonli so’ri 3,0-3,5 2,0 1,5 1,0 Soyavonli so’ri 3,0-3,5 2,5 2,0 - Sizot suvlar yuzada joylashgan yerlarda Tik so’ri 3,0 3,0 2,5 - Ikki tomonli so’ri 3,5 2,0 1,5 - Soyavonli so’ri 3,5 3,0 2,5 - Shag’alli yerlarda Tik so’ri 2,5-3,0 2,5 2,0 1,5 Ikki tomonli so’ri 3,0-3,5 2,0 1,5 1,0 Togli va tog oldi rayonlarida shartli sug’oriladigan yerlardagi tokchilik Tik so’ri 3,0 3,0 2,5 2,0 Ikki tomonli so’ri 3,5 2,0 1,5 1,0

Soyavonli so’ri 3,5 2,5 2,0 - Kirda Tik so’ri 3,0-3,5 3,0 3,0 2,0 Erga yotkazib o’stirilgan tok 3,0-4,0 3,0 3,0 3,0 Tokni kuzda va bahorda o’tkazish mumkin. Kuzda noyabr oyidan boshlab, sovuq tushguncha davom ettiriladi. Bahorda esa tuproq holati ekish uchun yaroqli bo’la boshlagandan to ko’chatda kurtaklar yozila boshlaguncha, ya’ni aprelning ikkinchi o’n kunigacha davom ettiriladi. Ko’chatlar ancha kech o’tkazilsa, ular yomon tutadi. Agar yer muzlamagan bo’lsa, tok ko’chatlarini qishda temperatura noldan yuqori bo’lgan ilik kunlarda ham o’tkazish mumkin. Ko’chatlarni bahorda o’tkazishga qaraganda kuzda o’tkazish yaxshi, chunki qishda ular kumilmaydi. Shu bilan birga tuproq qishda yog’in-sochin tufayli zichlashib kolishi mumkin va bahorda ko’chatlar atrofini yumshatish uchun qo’shimcha mehnat talab etiladi. Lekin ko’chatlarni kuzda o’tkazishning afzalligi ham bor, chunki bu muddat uzoq bo’lib, bahorda ishchi kuchiga talabni kamaytirish imkonini beradi. Qishda ko’chatlar ildizida kallus hosil bo’ladi, bahorda ular yaxshi tutadi va erta o’sa boshlaydi. Shuning uchun katta-katta tokzorlar barpo etishda va ishchi kuchi yetishmaganda ko’chatlar kuzda o’tkazilgani ma’qul. Lekin yomg’ir va qor suvlari to’planib qoladigan va ko’chat o’tkazib bo’lgandan so’ng sug’orish mumkin bo’lmaydigan maydonlarga ko’chatni kuzda o’tkazish mumkin emas. Ko’chatlarni kuzda yog’in tushguncha quruq bo’ladigan chuqurlarga o’tkazib bo’lmaydi. Tok ko’chatlarini bahorda o’tkazishda barcha tayyorgarlik ishlari (erni tekislash,haydash,bo’lish,chuqur kovlash) kuzdan boshlanadi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining Oliy majlis qonunlar tuplami.1,2 qism 1998. 2. A.A.Ro’bakov,S.A.Ostrouxova - «O’bekiston mevachiligi» T.: «O’qituvchi», 1981. 3. A.A.Ro’bakov, S.A.Ostrouxova - «Plodovodstvo O’zbekistana». T.: «O’qituvchi»,1972. 4. V.A.Kolesnikov - «Plodovodstvo» M.: «Kolos» 1985. 5. V.A.Kolesnikov - «Praktikum po plodovodstvu» M.: « Kolos» 1971. 6. A.G.Martinenko - «Praktikum po plodovodstvu» T.: «Matbuot», 1982. 7. M.M.Mirzaev, M.K.Sobirov - «Bog’dorchilik» T.: «Mehnat» 1987. 8. V.M.Kurennoy, V.F.Koltunov - «Plodovodstvo» M.: «Agropromizdat» 1985. 9. O.K.Afanasev - «Intensivnoe sadovodstvo» T.: «O’qituvchi» 1975.

Похожие

Rezavor bog’lar va ko’chatzorlarni hududiy tashkil etish

Sabzavot ekinlari ko`chatlarini payvandlash

Meva o’simliklarini xalq xo’jaligidagi ahamiyati

Meva va rezavor meva o`simliklarini ko`paytirishni biologik asoslari va meva ko`chatlarini yetishtirish

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi