Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Tutning fuzarioz kasalligi. Respublikamiz sharoitida tutning vilt kasasalligini Verticillium va Fusarium zamburug‘lari keltirib chiqaradi. Bu kasallikni sistematikasi, tarqalishi va ularga qarshi kurash choralari A.SH. SHeraliyev (1974-2007) tomonidan o‘rganilgan. Urug‘dan ungan ko‘chatlar fuzarioz kasalligi bilan kasallanishi ko‘chatlar unib chiqqandan 17-26 kun o‘tgandan keyin amalga oshadi. Bunday ko‘chatlarning urug‘ kurtak barglarida sarg‘ish-jigar rangdagi dog‘lar paydo bo‘lib, ular qovjirab quriydi. Kasallik belgilari haqiqiy barglarda ham kuzatiladi. Kasallangan barglar yuzasida dastlab sarg‘ish dog‘lar paydo bo‘lib, ular keyinchalik jigar rangga kiradi. Havo harorati ko‘tarilgan vaqtlarda bunday barglar och yashil rangga kirib, so‘liy boshlaydi. Bunday barglarning barg bandi ko‘ndalang kesib ko‘rilganda yog‘ochlik qismi qorayib ketadi. Kasallangan ko‘chatlarning poyasi ko‘ndalang kesilganda yog‘ochlik qismi jigar rangda yoki qoramtir ko‘rinadi. Bunday ko‘chatlarning kasallanishida Fusarium ssp. turlari qatnashadi. Ma’lumotlarga ko‘ra tutning fuzarioz kasalligini 10 dan ortiq turdagi Fusarium zamburug‘lari keltirib chiqaradi. Kasallik tufayli 30-35 % urug‘dan ekilgan ko‘chatlar, 40-45 % payvandlangan ko‘chatlar, 20 -25 % ko‘p yillik tut daraxtlari nobud bo‘ladi. Kasallik ko‘chatlarning yotib qolishi, ildiz chirishi va so‘lishi tarzida namoyon bo‘ladi. Kasallik belgilari pastki yarusda joylashgan barglarni sarg‘ayishi, barg qirralarining jigar rangga kirib bujmayishi tarzida namoyon bo‘ladi. Kasallikning ichki rangga kirishi bilan xarakterlanadi. Kasallik tut daraxtining urug‘ini ham zararlaydi. Bunday urug‘lar unuvchanligi 10-12 % ga kamayadi. Fuzarioz kasalligi tufayli bir tupdan olinadigan barg miqdori 7-9 % ga pasayadi. Fuzarioz vilgi bilan kasallangan tut daraxtining bir yillik novdalarini tezda sovuq urib ketadi. Kasallikning ichki belgilari o‘tkkazuvchi to‘qimalarning qoramtir jigar rangga kirishi (nekroz), ildiz po‘stining chirishi natijasida qizil, ko‘k, binafsha rangga kiradi. Tutzorlarda fuzarioz vilt kasalligining keng tarqalishiga asosiy sabab, tutzorlar orasiga g‘o‘za, poliz va sabzavot ekinlarini ekish natijasida infeksiyaning tuproqda to‘planishi, kasallikka chidamli navlarni aniqlanmaganligi va qator oralaridagi tuproqqa ishlov berishda tut ildiz tizimining Ғ. moniliforme turi bilan zararlanishidan ildiz chirish kasalligining kelib chiqishidir.

Kasallikka qarshi kurashish uchun, tut urug‘ini ekishdan oldin, P-4, vitavaks fungitsiddari bilan 2-3 kg/t miqdorida ishlov berib keyin urug‘larni tuproqqa ekish kerak. Fuzarioz kasalligining tarqalishini o‘rganish maqsadida Toshkent viloyati xo‘jaliklaridagi tutzorlaridan tadqikot uchun yig‘ilgan 1854 ta Moris alba, M. nigra o‘simliklarining 595 tasi, yoki 32,0 % fuzarioz bilan kasanlanganligi aniqlandi. Ayniqsa tut plantatsiyalarining qator oralariga g‘o‘za va poliz ekinlari ekilgan joylarda o‘simliklarning kasallanish darajasi ancha yuqori edi. Shotut-Morus nigra L. fuzariozi. Shotutda fuzarioz kasalligining namoyon bo‘lishi payvandlangan ko‘chatlarda boshlanadi. Kasallikni keltirib chiqaradigan zamburug‘lar o‘simlikka payvandlash davrida qirqilgan joyga tuproq bilan birga tushadi. Ular o‘simlikning yog‘ochlik qismidagi to‘qimalar orqali poya bo‘ylab turli balandlikkacha ko‘tariladi va qoramtir jigar rangdagi nekroz hosil qiladi. Nekrozning miqdori kasallik keltirib chiqargan zamburug‘ning turlar tarkibiga bog‘liqdir. Bunday ko‘chatlar doimiy joyga o‘rnatilgandan keyin oradan 2-3 yil o‘tgach qurib qoladi. Ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tkazish davomida ildiz sistemasining qayta qirqilishi va agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtidao‘tkazilmaganda kasallik belgilari yorqin namoyon bo‘ladi. Shotutda fuzarioz kasalligi o‘simlik poyasining pastki qismida joylashgan novdalarda hosil bo‘lgan barglar yuzasida har xil hajmdagi sarg‘ish dog‘lar, yoz faslida suv bug‘latish jarayoni kuchaygan vaqtlarda yorqin namoyon bo‘ladi. Surunkasiga kasallangan o‘simliklarda o‘sish va rivojlanish sustlashganligi, hosil miqdori keskin kamligi bilan xarakterlanadi. Kuz fasliga kelib, kunlar sovishi bilan xazonrezlik boshlanmasdan bunday belgilarga ega bo‘lgan barglar to‘kilib ketadi. Ularning barg bandi qirqib ko‘rilganda, o‘tkazuvchi bog‘lamlarning yog‘ochlik qismi jigar rangga bo‘yalganligini ko‘rish mumkin. Barglarda sarg‘ish dog‘larning hosil bo‘lishi yillar o‘tishi bilan ortib boradi. Yoz faslining kunlar isib ketgan davrlarida yuqori yaruslarda joylashgan barglar yuzasining turgor holati yo‘qoladi. Barg qirrasining chetidagi qizg‘ish dog‘lar hajmi ortib boradi. Kasallik kuchli namoyon bo‘lgan o‘simliklarda barg yaprog‘i bujmayib, keyinchalik tezda tushib ketadi. Bunday o‘simlik novdalari bargsiz qolib, asta-sekin quriy boshlaydi. Novdasini ko‘ndalang kesib ko‘rilganda, uning yog‘ochlik qismi jigar rangga kirib, o‘zak qismining chiriy boshlaganligi ko‘rinadi .

Tutning fuzarioz kasalligiga qarshi kurash chora tadbirlari Fuzarioz kasalligi Respublikamiz sharoitida qishloq xo‘jalik ekinlari orasida eng keng tarqalgan kasalliklardan biri hisoblanadi. Kasallik tufayli ular o‘sish va rivojlanishidan orqada qolib, hosil sifati keskin pasayib kasallangan o‘simliklarning turlari soni ortib bormoqda. Bunga asosiy sabab, tuproqda hayot kechirayotgan Fusarium zamburug‘ining fakultativ parazit turlarining patogenlik xususiyatini namoyon kilayotganligi va kasallikka qarshi hech qanday kurash choralarining ilmiy asoslari ishlab chiqilmaganligidir. Fuzarioz kasalligiga qarshi samarali kurash choralarni ishlab chiqish qishlok xo‘jalik o‘simliklaridan olinadigan mahsulot miqdorini orttirib, hosil sifatini yaxshilab qolmasdan, tuproqda Fusarium turkumiga mansub zamburug‘ patogen turlar faoliyatini monitoring qilish imkoni vujudga keldi. Shu davrgacha qishloq xo‘jalik o‘simliklarining fuzarioz kasalligiga qarshi eng kuchli zaharli modda (asosan inson asab sistemasiga) simobli tarkibiga ega bo‘lgan granozan va 50% li TMTD, Kaptan, Seneb, Benlan kabi fungitsidlarni qo‘llash tavsiya etilgan (Goncharenko, 1968; Gogeliya, 1974; Gvinepadze, 1975; Gasanov, 1978; Kiselev va b., 1991). Urug‘ni ekishdan oldin fungitsidlar bilan ishlov berish natijasida urug‘ yuzasidagi zamburug‘lardan tozalanadi va tuproqdagi zamburug‘larning unga kirib kelmasligiga sharoit yaratadi. Urug‘larni tuproqqa ekishdan oldin ishlov berish xo‘jaliklarda keng qo‘llaniladigan usul hisoblanib, u quyidagi bilan afzalliklarga ega: urug‘ning tuproqqa tushgan muddatidan boshlab, mustahkam o‘simlik hosil qilgan kungacha himoya qiladi, urug‘larni kam miqdorda sarflab kerakli miqdorda ko‘chat olish imkonini beradi; tuproqqa oz miqdordagi fungitsidlarning tushishi natijasida atrof muhitni ifloslanishidan saqlash imkoni vujudga keladi; uruqqa yopishgan fungitsidlar uni ishlatayotgan, qo‘llayotgan insonlarga kam ta’sir ko‘rsatadi. Sistemali ta’sir etuvchi fungitsidlar o‘simlik to‘qimalariga oson kirib borib, o‘tkazuvchi naylar vositasida tezda harakatlanadi va unda hayot kechirayotgan patogen zamburug‘larning bioximik jarayonlariga salbiy -gta’sir ko‘rsatadi (Yunusov va b.,1978; Levitin va b., 1993; Hasanov va b., 2000; Levitin, 2000).

Tutning silindrosporioz kasalligi . Kasallikni Cylindrosporyum macylans Jang zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Kasallik 1814 yil Italiyada, 1918 yil Markaziy Osiyoda, 1975 yil Respublikada N. G. Zaprometov tomonidan aniqlangan. Kasallikni kelib chiqishi, iqtisodiy zarari va sistematikasini olimlardan S. F. Morozov, N. Mixaylov, YE. M.Ashkinadze kabilar o‘rgangan. Kasallik belgilari bargni orqa tomonidan har xil shakldagi ko‘ng‘ir dog‘lar hosil qilib uning atrofi qora hoshiya bilan konidial mog‘or mevatanani hosil kiladi. Dog‘lar hosil bo‘lgan barglar vaqt o‘tishi bilan sarg‘ayib tushib ketadi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi 25-27°С haroratda yaxshi rivojlanadi. Tut daraxtining silindrosporioz bilan zararlanishi 3 balli shkala bilan hisoblanadi. 1 ball - bargda kichik dog‘lar paydo bo‘ladi, 2 ball - bargning 25 foizi zararlanadi, 3 ball- bargning 75 foizi zararlanadi. Kasallik kuchli rivojlangan yillarda bir tup tut daraxtidan 16-20 kg hosil olish o‘rniga hosildorlik 4-8 kg/ga tushib ketadi. Kasallik bargda hosil bo‘lgan konidiyalar hisobiga shamol va suv vositasida tarqaladi. Kasallikka Xasak, Saniish-3,5, Jar ariq navlari beriluvchan, Kokuso-70, Sioziso, Vostok, Gruziya navlari chidamlidir. Bu kasallikniig nomlanishi xoldorlik so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib kasallik qo‘zg‘atuvchisi Cylindrosporyum zamburug‘i keltirib chiqaradi. Kasallik Yaponiya, Italiya, Bolgariya, Turkiya, Fransiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, AQSH, Markaziy Osiyo, Kavkaz orti, Qrim va Ukrainada keng tarqalgan Bu kasallikni dastlab 1814 yilda Italiyada, 1918 yilda Markaziy Osiyoda, 1925 yilda Toshkent atrofida tarqalganligi aniqlangan (Zaprometov, 1950). Kasallikning tashqi belgilari dastlab barg yuzasida har xil shakldagi qo‘ng‘ir rangdagi yumaloq dog‘lar paydo bo‘ladi. Bu dog‘larning chegarasi barg tomirigacha bo‘lgan joylarni egallab, atrofi hoshiya bilan o‘raladi. Dog‘ hosil bo‘lgan to‘qimalar nobud bo‘ladi. Bargning orqa tomoni zamburug‘ning mitseliysida hosil bo‘lgan konidiyalar bilan qoplanadi. Dog‘lar dastlab hosil bo‘lganda o‘lchami 0,25 mm ni tashkil qilib, keyinchalik shakli yiriklashib boradi va oq rangdagi mitseliy bilan qoplanadi. Dog‘lar barg tomiri bilan chegaralanadi. Bunday dog‘larning o‘lchami 4-15 mm ga yiriklashadi. Ba’zan dog‘lar bir-biri bilan qo‘shilib 30-60 mm hajmni egallaydi. Barg yuzasidagi dog‘lar soni kasallanish darajasiga qarab bittadan elliktagacha bo‘lishi mumkin. Kasallangan barglar muntazam sarg‘ayib borib, keyinchalik tushib ketadi. Kech kuzda tushib ketgan barg yuzasidagi oq rangli mitseliylar qora rangga kiradi. Kasallikni keltirib chiqaruvchi zamburug‘lariing sistematik o‘rni to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlar A. Yachevskiy (1917) tomonidan aniqlangan. Uning fikricha takomillashmagan zamburug‘lar sinfi, Melankoviylar tartibiga, Cylindrosporyum turkumiga mansub

Cylindrosporyum macylans turi kasallikni keltirib chiqaradi. Zamburug‘ning xaltachali bosqichi Markaziy Osiyoda kuzatilmasada, u tushib ketgan barglarda qishda hosil bo‘ladi va Mycosphaerrlla mori (Fkl) deb nomlaniladi. Bu zamburug‘ parazit hayot kechirib, barg epidermisining ostki qismida stroma hosil qiladi. Stromada uzun ipchali konidiyalar yetiladi. Stromalar shakli kichik, yumaloq, o‘lchami 35-140 mkm ni tashkil qiladi. Stromalar epidermisni yorib chiqqandan keyin zamburug‘ning qisqa konidiya bandlari hosil bo‘lib, unda konidiyalar yetiladi. Konidiyalar silindr shaklda bo‘lpp qisman egilgan, rangsiz, uchi o‘tmas, bir tomonga ingichkalashib boradi. Konidiyalar uchtadan beshtagacha to‘siqchali bo‘lib, ularda yog‘ tomchilari hosil bo‘ladi. Konidiyalarning uzunligi 34-52, qalinligi 3,8-4 mkm ni tashkil qiladi. Kasallikning kelib chiqishida Cylindrosporyum macylans turidan tashqari Cylindrosporyum mricola Jacz.., ham qatnashadi. Bu tur Tojikiston va AQSH ning sharqiy qismlarida kasallik keltirib chiqarishi aniqlangan. Cylindrosporyum macylans zamburug‘i bir tomchi suvda 5 soatdan keyin una boshlaydi. Konidiyaning unishi uchun optimal sharoit 19-27°S, maksimal harorat 35-37°S ni tashkil qiladi. Zamburug‘ konidiylari 27°S haroratda 20 soatdan keyin to‘liq unib chiqadi. Kondiyalarning unishiga yorug‘lik ta’siri kuzatilmaydi. Konidiyalar oxirgi hujayralaridan una boshlaydi. Ungan hujayralardan 200 mkm uzunlikdagi o‘simtalar hosil bo‘ladi. Zamburug‘ni kasallangan o‘simlik barglaridan ajratib olish uchun uni kichik bir bo‘lagi sterilizatsiya qilingan nam kameraga joylashtiriladi. Bargning kasallangan yuzasida zamburug‘ning oq rangdagi mitseliysida hosil bo‘lgan konidiyalar g‘ubori hosil bo‘ladi Zamburug‘ning bu konidiyalari sterilizatsiya qilingan suvda yuvib olinib, undagi konidiyalar mikrobiologik ilgak vosichasida agarli oziqa ustiga ekiladi. Zamburug‘ni o‘stirish uchun pivoning suslosidan tayyorlangan agarli oziqadan foydalaniladi. Oziqaga ekilgan konidiyalar bir biri bilan chalkashib ketgan mitseliyii hosil qiladi. Mitseliy qirralari dastlab kul rangda keyin qo‘ng‘ir rangdagi do‘mboqlarni hosil qiladi. Bu do‘mboqlarning chetlarida zamburug‘ ko‘p miqdordagi konidiyalarni hosil qiladi. Bu konidiyalar bargning tabiiy zararlanishidan hosil bo‘lgandagi konidiyalarga shakli va kattaligi bilan o‘xshash bo‘ladi. Qarshi kurash choralari: Tutzorlarga mo‘ljallangan 1 ga yerda ko‘chatlar soni 6600 tadan oshmaslik kerak, 1 ga tutzorga N-120 180. R-60-90. K-30-40 kg miqdorda mineral o‘g‘itlarni qo‘llash kerak. Tutzorlar tuprog‘ini 25-30 sm

chuqurlikda shudgorlash, ekinzorlardagi begona o‘tlarga qarshi o‘z vaqtida kurashish kerak va ularning qoldiqlarini yoqib tashlash lozim. Kasallik belgilari paydo bo‘lgan tutzorlarni oltingugurt ohak eritmasi bilan ishlov berish (5 gradusli bunday eritma tayyorlash uchun 1 hissa ohak. 2 hissa oltingugurt, 17 hissa suv zarur) uchun 1 tup tutga 2 l miqdorda eritma holida sepiladi. Tutning un shudring kasalligi . Un shudring kasalligi Italiya, Yaponiya, Hindiston, Birma, Madagaskar, Mozambik, Xitoy, AQSH davlatlarida keng tarqalgan. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi Phyllactinia suffultta Sacc zamburug‘i hisoblanib, AQSH da Uncinula geniculata Gerard, Yaponiyada Uncinula mori Miyake turi keltirib chiqaradi. Respublikamiz sharoitida un shudring kasalligini N. G. Zaprometov, YE. M. Ashkinadze kabi olimlar o‘rganishgan. Kasallik asosan mahalliy nav Xasakni kasallantirib, tutning bargi va barg bandida namayon bo‘ladi. Kasallangan barglarning ostki qismida oq rangdagi unsimon ko‘rinishgi g‘ubor paydo bo‘ladi. Dog‘lar bargning 100 % yuzasini qoplab olishi mumkin. Dog‘ hosil bo‘lgan yuzaning ustki qismida jigar rangdagi dog‘lar paydo bo‘lib, bargning ostida zamburug‘ning jinsiy hujayralari qo‘shilib kleystotetsiylarni hosil qiladi. Sporaning rivojlanishidan hosil bo‘lgan mitseliy tut bargidagi og‘izchalar orqali barg ichkarisiga kirib, barg orqa tomonida unsimon oqish mog‘or barg yuzasida qo‘ng‘ir dog‘ hosil qiladi. Kasallik yapon navlarida zaifroq namoyon bo‘lib, mog‘or miqdorining kamligi bilai xarakterlanadi va bargning 1-4 % yuzasini qoplab oladi xolos. Barg yuzasida ham bargning jigar rangga kirishi ancha zaif bo‘ladi. Kleystotetsiylar barg orqasida oqish rangdagi nuqtachalar tarzida ko‘rinadi. Ularning hosil bo‘lishi tut daraxtining qishlash davriga to‘g‘ri keladi. Kleystotetsiylarda 10-40 tagacha askosporalar yetiladi. Kleystotetsiylar kasallangan o‘simlik qoldiqlari bilan tuproqka tushib, iyul-avgust oylarida sog‘lom o‘simliklarni kasallantiradi. Bu kasallikka Xasak, Kokuso-70, Kokuso- 13, Kenuru navlari beriluvchan, Tojikiston urug‘siz tuti, Balxitut, O‘zbekiston, Vostok navlari chidamli bo‘ladi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi Phyllactinia suffultta Sacc zamburug‘i haqiqiy parazit hisoblanib, faqat tutni kasallantiradi va konidiyali hamda kleystotetsiy shaklida ko‘payish boskichlarini o‘tadi. Konidiyali bosqichida zamburug‘ bargning orqa qismidan barg ustitsalari orqali kirib kelib, uzun, uchki qismiga kengaygan, ko‘ndalang to‘siqchali konidiya bandlarini hosil qiladi va oxirida to‘g‘nog‘ichsimon, noksimon ellips shaklidagi konidiyalarni hosil qiladi.

Zamburug‘niig konidiyali bosqichini Ovulariopsis erusiphoides Pat.et.Haroit deb nomlanilib konidiya bandlari uzunligi 30-240 mkm, kengligi 4,5-7 mkm ni tashkil qilib, konidiya uzunligi 42 -94, kengligi 18- 27 mkm ni tashkil qiladi va ularning yig‘indisi unsimon g‘uborni hosil qiladi. Zamburug‘ning kleystotetsiy bosqichi Phyllactinia suffultta Sacc f.moricola Jasz deb nomlanilib, konidiyalar hosil bo‘lgandan bir oy muddat o‘tgandan keyin hosil bo‘ladi. Zamburug‘niig kleystotetsiylari yumaloq shaklda bo‘lib, yon tamonidan 5 tadan nurlar tarqalib turadi. Nurlar qattiq, yaltiroq, uchi o‘tkir, asosi kengaygan shaklda bo‘ladi. Kleystotetsiylar hosil bo‘lgan dastlabki bosqichida uning rangi sariq, keyin kulrangga kirib, keyin qorayadi. Har bir kleystotetsiyda 5 tadan 40 tagacha ellipsoid shakldagi uzunchok, tilla rangli qisqa oyoqchali ikkitadan askosporalar yetiladi. Kleystotetsiylarning o‘lchami quyidagicha: diametri 162-240 mkm, bandlar uzunligi 102-315 mkm ni tashkil qilsa, xaltachalarning uzunligi 51- 84, kengligi 27- 37 mkm, askosporalarning uzunligi 24- 43 mkm, kengligi 16- 22 mkm ni tashkil qiladi. Kasallik qo‘zgatuvchisi tutda kleystotetsiylar hosil qilib qishlaydi. Ular dastlab bargda hosil bo‘ladi. Kleystotetsiylar miqdorini N. G. Zaprometov ma’lumotlariga asosan bargdagi tarqalishini hisoblash asosida quyidagi raqamlar aniqlangan: I- ball bargning 1 sm 2 yuzasida 129 ta kleystotetsiylar: II - ball bargning 1 sm 2 yuzasida 149 ta kleystotetsiylar; III- ball bargning 1 sm 2 yuzasida 193 ta kleystotetsiylar; O‘rtacha ball bargaing 1 .sm 2 yuzasida 153 ta kdeystotetsiylar; O‘simlikning bitta bargida mavjud kleystotetsiylar soni 4128 tani tashkil qiladi. Ular o‘simliklarning nafaqat bargida, balki tuproqda va novdalarda ham saqlanadi. Novdadagi 1 sm 2 yuzada 125 tagacha kleystotetsiylar hosil bo‘ladi. Kasallikka qarshi kurashish uchun tutzorlardagi agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida sifatli o‘tkazish, ko‘chatlar sonini 1 ga maydonda 6600 ta dan ekish, kasallangan tutlarni 5 % li OOA eritmasi bilan ishlov berish kerak. Kasallikka qarshi proflaktik kurash choralari qatoriga kasallangan barglarni yig‘ib yoqib tashlash kerak. Tut daraxti tuplaridan o‘sib chiqqan bachkilarki qirqib olib tashlash kerak. Tutning ildiz chirish kasalliklari . Bu kasalliklar Italiya, Yaponiya, Shimoliy Kavkaz, Kavkaz orti davlatlarida keng tarqalgan. Kasallik tufayli tut daraxti qurib

qoladi. Kasallikning kelib chiqishida to‘rtta zamburug‘ qatnashadi: Armillaria mellea Quel -armillyarioz; xaltachali zamburug‘ Rosellinia necatrix (Hart) Berl va Mycelia sterilla (steril mitseliyli zamburug‘); aurikulyariyalar vakili Helicobasidium Mompa Jchikawa- "Mossino", Armillaria mellea Quel - armillyariozli ildiz chirish kasalligini keltirib chiqaruvchi plastinkalilar oilasi vakili hisoblanib, O‘zbekiston, Ozarbayjon, Gruziya davlatlarida keng tarqalgan. Kasallik tufayli 20-60% daraxtlar qurib qoladi. Kasallik bahor faslini oxirida aprel, may, iyun oylarida namoyon bo‘lib, kasallangan o‘simlik barglari so‘liydi, lekin tushib ketmaydi. Daraxt tuplari qo‘l bilan qimirlatilganda u oson chayqaladi va tupidan sinib ketadi. O‘simlik ildizining po‘stlog‘ini ostida zamburug‘ning mitseliysi qoplami hosil bo‘ladi. Plyonkalar qoplami oq rangda bo‘lib, yapoloq yelpig‘ichsimon, qalinligi 3- 5 mm ni tashkil qiladi. Mitseliy rangi jigar rangda ko‘rinadi. Zamburug‘ qalpoqchasi ildiz bo‘g‘zidan yuqoriga ko‘tarilib yoz faslini oxirida hosil bo‘ladi. Qalpoqchasining diametrya 3- 10 sm, tashqi tomonidan sarg‘ish, sur rangdagi tangachalar bilan qoplanadi. Zamburug‘ tuproq orasida bir biri bilan chalkashib ketgan rizomorflarni hosil qilib, to‘q jigar rangda qo‘rinadi. Kasallik zamburug‘ hosil qilgan rizomorflar vositasida tarqalib boshqa o‘simliklarni ham zararlashi mumkin. Kasallikning tarqalishida qalpoqchada hosil bo‘lgan sporalar rol o‘ynaydi. Zamburug‘ning rivojlanishi uchun optimal harorat 20 -25° С ni tashkil qilsa, maksimum 35° С , minumum 6° С ni tashkil kiladi. Zamburug‘ mitseliysi maksimum 26°S da, minumum 8° С da yomon rivojlansa, 17° С haroratda normal rivojlanadi. Zamburug‘ 60 % namlikda normal rivojlansa, namlik miqdori kamayganda yomon rivojlanadi. Namlik miqdori 20% da bo‘lganda 18 kun davomida saqlanganda mitseliy yana nam joyga qo‘yilgandi tezda rivojlangan. Namlik miqdori 40% dan kamayganda mitseliy hosil bo‘lishi to‘xtaydi. Zamburug‘ mitseliysining po‘stloq va ildiz -qoldiqlaridagi bo‘laklari bilan zararlantirilganda ikki oydan keyin kasallik belgilari hosil bo‘lgan. Ildizning oq chirishi. Bu kasallikni Rosellinia necatrix (Hart) Berl zamburug‘i keltirib chiqaradi. Kasallik A.A.Yachevskiy va N.G. Zaprometovlar tomonidan o‘rganilgan. Kasallangan o‘simlik ildizi yuzasi oq rangdagi momiqqa o‘xshash zamburug‘ mitseliysi bilan qoplanib, keyinchalik qo‘ng‘ir rangga kiradi. Rizomorflar tuproqda tarqalib sog‘lom ildizlarni ham zararlaydi. Kasallangan ildiz yuzasida hosil bo‘lgan zamburug‘ sklerotsiysida konidiya bandlari va konidiyalar hosil bo‘ladi. Ildizning po‘stloq ostida zamburug‘ piknidiyalar hosil

qiladi. Zamburug‘ mevatanasi peritetsiylari qora rangda bo‘lib, ildiz po‘stloq ostida hosil bo‘ladi, Bu kasallik barcha mevali daraxtlarni ham kasallantiradi. Ildiz chirishi . Ildiz chirishi Mycelia sterilla zamburug‘i tomonidan keltirib chiqariladi va karantin kasalliklari qatoriga kirgan. Bu kasallik Armanistondagi tutchilik xo‘jaliklarida uchraydi. Kasallik tufayli daraxtlar birdan qurib qolishi va surunkasiga kasallanishi mumkin. Surunkasiga kasallangan daraxtlar o‘sishdan orqada qoladi, novdalar ingichkalashadi, barglari maydalashib, siyraklashadi. Kasallik 7-80 % o‘simliklarni kasallantirib, 3-6 oydan keyin daraxtlar qurib qoladi. Kasallik kuchli tarqalgan tutzorlarda daraxtlar 3 kunda qurib qolishi mumkin. Kasallikka qarshi kurash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak: Kasallangan daraxt tuplarini va uning qoldiqlarini daladan yig‘ishtirib olib tashlash; O‘simlik qoldiqlarini yoqib tashlash va daraxt o‘rnini ohak xlorid eritmasi bilan yuvib, bu joyga 3 yil davomida ko‘chat ekish ta’qiqlanadi; kasallangan ko‘chat olib tashlangan daraxt o‘rnini 60 g formalinni 1m 2 joyga solib ko‘mib tashlanadi; daraxtdan bo‘shagan joylarga g‘alla ekinlarini ekish; tuproqqa mineral o‘g‘itlarini qo‘llash kerak; Kasallikka qarshi muhim tadbirlar qatoriga payvandostni kasallikka chidamli xillarini izlab topish ham muhim tadbir hisoblanadi. Kasallikka qarshi kurashda agrotexnik kurash choralari ham muhim hisoblanadi. Po‘kak zamburug‘lari . Polyporeceae oilasiga mansub zamburug‘larning mevatanalari tut daraxti tanasining tashqi qismida uchburchak shaklidagi o‘simtalar shaklida hosil bo‘ladi. Zamburug‘ning mevatanasi daraxt tanasining ichida, po‘stloq ostida rivojlanib, mitseliy tarqalgan tuqimalar chiriy boshlaydi va daraxt butunlay qurib koladi. Bu kasallik Tojikiston, Qirg‘iziston va O‘zbekistonda keng tarqalgan bo‘lib, daraxtning trutovik zararlagan qismidagi tanasi chirib tushib keta boshlaydi va chuqurlar hosil bo‘ladi. Kasallik ayrim yillari 40% daraxtlarda tarqaladi. Kasallik asosan shamol yordamida tarqalgan sporalarning daraxtlarning yaralari orqali kirib kelishidan hosil bo‘ladi. Bu sporalardan hosil bo‘lgan zamburug‘ mitseliysi daraxtlarning po‘stlog‘i ostida rivojlanib, hosil qilgan fermentlari vositasida daraxt tanasini parchalay boshlaydi va hosil bo‘lgan oziqa hisobiga oziqlanib, fitotoksinlar vositasida to‘qimalarni nobud qiladi. Kasallik tufayli kelib chiqadigan chirishlar rangiga qarab ularni oq chirish va qo‘ng‘ir chirish turlariga bo‘linadi. Zamburug‘ mitseliysining kirib borgan joylarida yuzaga keladigan chirishlar daraxtlarning o‘zagida, yog‘ochlik qismida va po‘stloq ostida hosil bo‘lishi mumkin.

Tutning trutoviklar bilan kasallanishida quyidagi turlar qatnashadi: Polyporus hispidus Fr., Fomes fomentarius (L) Gill. Zamburug‘ning Polyporus hispidus Fr., turi tutda jigar rangdagi yoki qo‘ng‘ir chirishni keltirib chiqaradi. Zamburug‘ning mevatanasi bir yillik bo‘lib, shakli yostiqsimon yoki tuyoqsimon bo‘lib, o‘lchami 10- 30 sm uzunlikda. Zamburug‘ qalpog‘ining ustki qismi to‘q jigar rangda bo‘lib, tuklar bilan qoplangan. Mevatananing tanasi jigar rangda bo‘lib, tolalari nursimon, naylari uzun, sariq rangda, kuzga borib qizg‘ish jigar rangga kiradi. Zamburug‘ silliq, jigar rangdagi sporalarni hosil qiladi. Sporalarning o‘lchami 6-12x5-7 mkm ni tashkil qiladi. Zamburug‘ tutning o‘zagini chiritib, chirigan to‘qimalar sarg‘ish oq rangda ko‘rinadi. Zamburug‘ning Fomes fomentarius (L) Gill turi tutda oddiy chirishni keltirib chiqaradi. Zamburug‘ning mevatanasi ko‘p yillik bo‘lib, shakli tuyoqsimon bo‘lib, o‘lchami 5-30 sm uzunlikda, 5-10 sm qalinlikda bo‘ladi. Zamburug‘ qalpog‘ining ustki qismi baxmalsimon, ko‘ndalang pushtalar hosil qilib, to‘q qo‘ng‘ir rangda bo‘lib, yuzasi g‘adir budir. Mevatananing ichki tanasi jigar rangda bo‘lib, tolalari nursimon, naylari qisqa. Zamburug‘ uzunchoq ellipssimon, och jigar rangdagi sporalarni hosil qiladi. Sporalarning o‘lchami 14-124 x 5-8 mkm ni tashkil qiladi. Zamburug‘ tutning tanasini chiritib, chirigan to‘qimalar sarg‘ish oq rangda ko‘rinadi. Kasallikka qarshi kurashish uchun amalga oshiriladigan tadbirlar qatoriga agrotexnik, profilaktik tadbirlarni kiritish mumkin. Kasallik asosan zararlangan to‘qimalar orqali o‘simlikka kirib kelgani uchun daraxt tanasini chorva mollari tomonidan zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Daraxtlarning qurigan shoxlarini o‘z vaqgida yig‘ishtirib olib tashlash kerak. Qurib qolgan daraxtlarni tezda yig‘ishtirib olib tashlash kerak. Kasallik belgilari paydo bo‘lgan darxtlardagi trutovik tanasini yoshligida olib tashlab, o‘rnini (1:100 ) formalin bilan yuvib, shpaklevka bilan surkab qo‘yish kerak. Plastinkali zamburug‘lar Schizophyllum alneum Schrol. Plastinkasimon zamburug‘lar orasida tut novdasini kasallantiruvchi parazitlar qatoriga kiradi. Zamburug‘ tutning sovuq urgan, zaiflashgan novdalarini zararlab chiritadi, ba’zan tutning asosiy tanasini ham kasallantiradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi fakultativ parazit hisoblanib, o‘simlik novdasiga zararlangan to‘qimalar vositasida kirib keladi. Bu kasallik Fransiya, O‘zbekiston, Italiya, Yaponiya, Ussuriy o‘lkasida keng tarqalgan.

Bu zamburug‘ novda yuzasida qo‘ngir oq rangdagi yupqa qalpoqchada mevatanalarini hosil qilib, 4 mm kenglikdagi qisqa oyoqchada o‘rnashgan bo‘ladi. Qalpoqchaning yuzasi baxmalsimon, oq, plastinkasi yelpig‘ichsimon, oyochadan atrofga qarab kengayib boradi. Qalpoqchalarda hosil bo‘lgan sporalar 46x23 mkm ni tashkil qiladi. Kasallikka qarshi kurashda amalga oshiriladigan tadbirlar qatoriga agrotexnika tadbirlari o‘tkazilganda ularning sovuqqa chidamliligini oshirish; plantatsiyalarni tuprog‘iga ishlov berishda mineral va organik o‘g‘itlarni qo‘llash yaxshi samara beradi. Kasallik qo‘zg‘atuvchisi novdalarga zararlangan to‘qimalar orqali kirib kelgani uchun daraxt tanasini zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Daraxtlarning qurigan shoxlarini o‘z vaqtida yig‘ishtirib olib tashlash kerak.

Похожие

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Lavlagi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari.

Sabzi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari