Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи, мақсади ва вазифаси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи, мақсади ва вазифаси

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

168 KB

Кириш. Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи, мақсади ва вазифаси Режа: 1. Кириш. 2. Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи. 3. Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фанининг вазифаси.

Кириш Мустақиллик йилларида ўсимликлар маҳсулотларини жумладан уруғ ва экиш материалларини импорт ва экспорт қилиш ҳажми кескин ортиб бормоқда. Шунингдек кам ўрганилган ёки ўрганилмаган ноъмалум карантин зараркунандаларни туризм ва илмий алоқаларнинг кенгайиб бориши натижасида ҳам кириб келиш ҳавфи ортиб бормоқда. Уларни ўз вақтида аниқлаш ва мамлакатимиз худудига киритмаслик соҳа мутахассисларининг олдида турган асосий вазифалардан бири ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигига карантиндаги организмларни тарқалиб катта зарар келтирганлиги тўғрисида жаҳон амалиётидан маълум. Ўзбекистон республикасида ўсимликлар карантини хизматининг яхши йўлга қўйилганлиги олимлар ва мутахассисларнинг хизматлари туфайли зарарли организмлар ўз вақтида аниқланиб ҳудудимизга киришининг олди олинмоқда, жумаладан капр қўнғизи, ўрта ер денгизи мева пашшаси, қатор турдаги трипслар, куялар, турли ўсимликларнинг бактерияли, вирусли ва замбуруғли касалликлари шулар жумласидандир. Ҳозирги тараққиётимиз даврида ўсимликлар карантини давлат хизматининг роли сезиларли даражада ошиб бормоқда. Бу эса уларни ўқитиш сифатини ошириб, малакали мутахассислар тайёрлашни тақозо этмоқда.

Асосий тушунчалар зараркунандалар - қишлоқ хўжалик ўсимликларига ва уларнинг ҳосилига зарар етказадиган жониворлар ва ҳашаротлар;

ўсимликларнинг карантин касалликлари - ўсимлик ва ўсимлик маҳсулотларининг табиий физиологик ҳолатини карантиндаги замбуруғлар, нематодалар, бактериялар, вируслар ва бошқа микроорганизмлар томонидан ўзгариши. фитопатоген микроорганизмлар - ўсимликларда ва ўсимлик маҳсулотларида касаллик қўзғатувчи микроскопик кичик организмлар (вируслар, бактериялар, замбуруғлар ва бошқалар). бегона ўтлар - биологик ва экологик жиҳатдан маданий ўсимликлар орасида ўсиб кўпайишга мослашган, экинлар ҳосилини ҳамда маҳсулот сифатини пасайтирувчи ёввойи ёки ярим хонаки ўсимликлар; ўсимликлар карантини - Республиканинг ўсимлик бойликларига жиддий зарар етказиши мумкин бўлган хавфли зараркунандалар, турли хил ўсимликлар касалликлари, бегона ўтлар ва бошқа карантиндаги материаллар олиб келиниши ва тарқалишининг олдини олиш ҳамда уларни бартараф этишга қаратилган давлат тадбирлари тизими; карантиндаги объектлар (карантиндаги зарарли организмлар) - ўсимликлар ҳамда ўсимлик маҳсулотларига иқтисодий зарар етказиши мумкин бўлган зараркунандалар, ўсимлик касалликлари, фитопатоген микроорганизмлар ва бегона ўтлар; карантиндаги ҳудуд - карантин объектининг ёйилишига йўл қўймаслик юзасидан тадбирлар ўтказилаётган ҳудуд; карантин назоратидаги материал - ўсимликлар, ўсимликларнинг мевалари ва уруғлари, ўсимликларнинг қисмлари, техник экинларнинг толалари, ун, ёрма ва шу каби зарарсизлантирилмаган маҳсулотлар, ўсимликдан олинадиган материаллар, шу жумладан қурилиш материаллари, карантин объектларини олиб ўтиши мумкин бўлган маҳсулотлар ва юклар; карантиндаги материал - карантин объекти билан зарарланган карантин назоратидаги материал;

карантин назоратидаги материаллар экспертизаси - карантин назоратидаги материаллар намуналарининг карантин ҳолатини татбиқ этиш, зарарли организмларнинг тур жиҳатдан ҳолатини аниқлаш; карантин назоратидаги материаллар фумигацияси - карантин объектларини зарарли организмларни йўқотиш мақсадида, карантиндаги материаллар ва транспорт воситаларини заҳарловчи моддалар- фумигантларнинг буғлари ёки газлари билан зарарсизлантириш; ўсимликлар карантини ички назорат маскани - карантиндаги импорт, экспорт ва транзитда бўлган карантин объектлари материаллари намуналарининг карантин текшируви ва экспертизаси, чет элдан келаётган транспорт воситаларининг текшируви амалга ошириладиган, шунингдек уларни зарарсизлантириладиган жой; ўсимликлар карантини чегара назорат маскани - дарё портлари, аэропортлар, темир йўл бекатлари, бош почта алоқа тармоқлари ва уларнинг тизимларида, шосселар ва бошқа чегара зоналаридаги ўсимликлар карантини назорат маскани; карантин экспертизаси - ўсимликлар карантинидаги маҳсулотларнинг фитосанитар ҳолатини аниқлаш мақсадида уларнинг намуналарини лаборатория текширувидан ўтказиш; фитосанитар назорати - зарарли организмлар ва улар табиий кушандаларининг тарқалиши, шунингдек уларнинг ривожланиш суръати ва зарарлилик даражасини кузатиб бориш ҳамда аниқлаш; интродукцион-карантин кўчатхонаси - хориждан олиб келинаётган кўчатлар ва уруғлар карантин объектлари билан яширин зарарланган ёки зарарланмаганлигини аниқлашга мўлжалланган махсус кўчатхона; фитосанитар сертификат – карантин назоратидаги материал карантин объектлари билан зарарланмаганлигини тасдиқлайдиган ҳамда материалнинг манзилли йўналиши, ташиш шартлари ва ушбу материалдан фойдаланиш мақсади, шартлари, материалнинг идиши ва ўрамларини белгилайдиган расмий ҳужжат;

импорт карантин рухсатномаси - ўсимликлар карантини бўйича давлат хизматчиси томонидан белгиланадиган шартларда карантин назоратидаги материалларни республика ҳудудига олиб кирилишига ёки транзит олиб ўтилишига, Ўсимликлар карантини бош давлат инспекцияси (кейинги ўринларда – Инспекция деб юритилади) томонидан рухсат берилганлигини тасдиқловчи ҳужжат; ўрмон экинлари - уруғ ёки кўчатни экиш йўли билан ҳосил бўлган дарахтзорлар; манзарали экинлар - барги ва гуллари ранг-баранг, кўриниши чиройли ҳамда эстетик мақсадларда уй, кўча, шаҳар ва бошқа аҳоли яшайдиган манзилгоҳларни безатиш учун экиладиган ўсимликлар; нематодлар - нам тупроқларда, ўсимликлар сиртида ва уларнинг ичида ҳаёт кечирувчи, 2 миллиметр диаметрдан кичик бўлган майда зарарли чувалчанглар. Ўсимликлар карантинининг умумий асослари фани тарихи. Ўсимликлар карантини фанининг ривожланиш тарихи XVIII аср бошларига тўғри келади. Бу маълумотлар Россияда А.Т. Болотов, Францияда А. Тиллет, Италияда Ф. Фонтана, Данияда Я. Фабрициус таълимотларида баён қилинган. Бу тўғрида дастлабки маълумотларни Х IX асрнинг иккинчи ярмида немис олими А. де Барий, Рус олими М.С. Воронинлар берган. Россияда XIX асрнинг 70-80 йилларида дастлабки энтомология комиссияси ва Бюроси, карантин станциялари тузилган. Карантин касалликларини ўрганишда ХХ аср бошларида рус олимларидан А.А. Ячевский, Д.И. Ивановский, И.Л. Сербинов, Г.К. Бургвиц, Америка олимларидан Э. Смит, У. Стенли кабилар муносиб ҳисса қўшган. Биринчи карантин тадбирлари Францияда жорий қилинган. Бунга сабаб 1858- 1862 йилларда АҚШдан Францияга келтирилган узум кўчатларида учрайдиган филлоксера хашароти сабаб бўлган. Кейинчалик Францияга оидиум, сохта ун шудринг касаллиги тарқала бошлаган. Шу мақсадда қишлоқ хўжалигида 56

та департамент ташкил қилиниб, улар ток касалликларига қарши кураш ишларини бошлашган. Чет элдан ток қаламчаларини олиб келишини ман этилиши бўйича “Ўсимликлар карантини” тўғрисидаги биринчи қарор 1873 йил 6 апрелда Россияда қабул қилинган эди. Шундан кейин 1881, 1910 ва 1912 йилларда ушбу қарор мукаммалаштирилган. 1875 йилда Колорадо қўнғизини тарқалиб кетишини олдини олиш мақсадида Америкадан картошкани олиб келинишини тартибга солиш тўғридаги қарор чиқди. 1877 йилда Швейцарияда бўлиб ўтган йиғилишда Европа мамлакатларида токнинг фоллексера туфайли нобуд бўлишининг олдини олиш масаласи халқаро даражага кўтарилди. Биринчи халқаро конвенцияни 1878 йил 1 сентябрда Берн шахрида Германия, Австро-Венгрия, Швейцария, Франция, Белгия, Голландия кейинчалик Италия, Испания, биринчи жахон уришидан кейин Венгрия, Чехословакия ва Югославия давлатлари имзолаган. 1905 йил 7 июнда Халқаро конвенцияда Римда Халқаро қишлоқ хўжалик институтини очиш тўғрисида қарор қабул қилинган. Бу институт дастлаб турли мамлакатларда турли касаллик, хашоратлар ва бегона ўтлардан химоя қилишга ўргатиш қонунларини яратишган. 1912 йилда АҚШ да карантин ҳудудини ташкил қилиш бошланган. Америкада шу йили қабул қилинган “ Ўсимликлар карантини” тўғрисидаги қонун ҳозиргача ўз кучини сақлаб келмоқда. Карантин сохасидаги тадбирлар бир мамлакат мисолида ташкил қилиниши хеч қандай самара бермаслиги аниқ бўлди. Конвенциянинг талабларига асосан, токнинг филлоксераси тарқалган давлатлар жахон бозорида ток кўчатлари сотиш хуқуқидан махрум қилинган. 1913-1914 йилларда Миср Араб Республикасидан Россияга келтирилган пахта толасида пахта куяси борлиги аниқланган. Шундан бошлаб ташқаридан келадиган юкларни карантин назоратидан ўтказиш тадбирлари ишлаб чиқилган.

1914 йилда Францияда 30 мамлакат иштирокида сертификатлар билан алмашиниш ва зарарли организмларга қарши кураш чоралари белгилаб олинган. 1929 йили Римда 24 та давлат иштирокида бўлиб ўтган халқаро конференцияда Рим конвенцияси қабул қилинган. Бунга асосан шу давлатларда ўсимликлар химояси ва карантини бўйича илмий тадқиқот институтлари ташкил қилиниши, зарарли организмларни тарқатмаслик учун қонунлар ишлаб чиқиш, мамлакатда аниқланган карантин обектларининг рўйхатини эълон қилиш, ўсимликларни бир мамлакатдан иккинчисига олиб боришни қатъий назорат қилиш каби тадбирлар вазифа қилиб юклатилган. МДҲда 1931 йил 5 июнда наркомзем таркибида биринчи карантин хизмати ташкил қилинган. Шу йили қишлоқ хўжалик ўсимликларини олиб келиш ва олиб чиқиш тўғрисидаги тартиб ишлаб чиқилди. 1951 йилда Рим конвенцияси матни ФАО нинг йиғилишида Халқаро ўсимликларни химоя қилиш конвенциясини 50 мамлакат иштирокида тасдиқлайди. Бунда ягона халқаро фитосанитар гувохномасини бериш, фитосанитар назорат ўтказиш талаблари ва назорат қилинадиган объектлар миқдори аниқланди. 1951 йил 18 апрелда Европа Ўрта ер денгизи ховзаси (ЕОЗР) бўйича ўсимликларни химоя қилиш Конвенцияси қабул қилинади. 1956 йилга келиб Жанубий шарқий Осиё ва Тинч океани ховзасида ўсимликларни химоя қилиш комиссияси тузилади. Карантин хизматининг 1961 йил 21 июлда биринчи, 1980 йил 28 майда иккинчи Қарори қабул қилинган. 1967 йил 10 августда Ўсимликларни ташқи карантин қоидаларида 70 та объект карантин объекти сифатида кўрсатилган. Ўсимликлар карантин хизмати Низомида унинг мақсади ва вазифалари, мансабдор шахсларнинг бурч ва мажбуриятлари кўрсатилган. Шу даврдан бошлаб денгиз, дарё портлари аэропорт, темир йўл ва назорат пунктларида карантин назорати амалга оширилди.

1962 йил 21 июлда давлат карантин хизматини низоми қабул қилинди. 1980 йилида ушбу Низомга ўзгартиришлар киритилди. Бу низомда карантин назоратидаги организмларни рўйхати эълон қилинди. Фитосанитария тадбирлари қаторига патоген организмни сақловчи ўсимлик қолдиқларини йўқ қилиш, ғалла экинлари наҳолини ёқиш, бегона ўтларни йўқ қилиш, тупроқдаги патоген организмларга қарши кимёвий ва физик ишлов бериш, касаллик тарқалишига сабаб бўлувчи меҳнат қуроллари ва машина қисмларини дизенфекция қилиш кабилар киради. Касалликларнинг тарқалишида сув хавзалари ва дарё, ариқ оқими, қушлар, хайвонларнинг асосий роли ўрганилади. Давлат карантин инспекцияси 1979 йилдан бошлаб Қишлоқ хўжалиги Вазирлиги қошидаги Ўсимликларни химоя қилиш бош бошқармасига, 1995 йилдан ЎзР ВМ қошидаги Республика ўсимликлар карантини бош давлат инспекциясига айлантирилган. Ўзбекистон Республикаси ўсимликлар карантини Бош Давлат инеспекцияси қошида 1934 йилда марказий карантин лабораторияси ташкил этилган. Карантин инспекцияси республика худудига хорижий давлатлардан хавфли карантин обектларини кириб келишини олини олиш тадбирларини белгилаш билан шуғилланади. Бунинг учун мамлакат ичкарисидаги ва хориждан келтирилган товарларнинг фитопатологик, энтомологик, бактериологик ва гербологик текширишларнини амалга оширади. Хориждан келтирилаётган турли юкларнинг, ўсимлик намуналари, уруғларини карантин назорати интродукцион карантин питомникларда амалга оширади. ЎзР Ўсимликшунослик институти карантин питомнигида бошоқли экинлар, Академик М.Мирзаев номидаги боғдорчилик, сабзавот, узумчилик ва виночилик корпорацияси карантин питомнигида мевали ўсимликлар, Ғўза селекцияси ва уруғчилиги институти питомнигида ғўза навлари, ЎзР ФА “Ботаника” ИИЧМнинг Ботаника боғи каратин питомнигида манзарали гул ва буталар, дарахт ўсимликлари уруғларининг намуналари ўрганилади.

Республикада карантин тадбирлари ўтказиладиган ҳашаротлар, касалликлар ва бегона ўтларнинг дастлабки рўйхати 2002 йилда эълон қилинган бўлиб, 30 та объект, жумладан 9 таси Европа, Ўрта ер денгизи ўсимликларни химоя қилиш ташкилоти тавсияси асосида карантин объекти рўйхатга олинган. Ўзбекистон давлати учун карантин аҳамиятига эга бўлган зараркунандалар, касалликлар ва бегона ўтларнинг 2006 йилдаги рўйхатида республика худудида учрамайдиган карантин зараркунандалар 58 та, ўсимлик касалликлари 17 та, нематодалар 4 та, бактериал касалликлар 9 та, вирус касалликлари 11 та, бегона ўтлар 33 та деб кўрсатилган бўлса, 2008 йилда бу кўрсаткич зараркунандаларда 60 та, ўсимлик касалликлари 16 та, нематодалар 4 та, бактериал касалликлар 9 та, вирус касалликлари 11 та, бегона ўтлар 36 та ни ташкил қилганлиги (2008 ) карантин объектлар сони мунтазам ўзгариб туришини кўрсатади. Ўсимликлар карантини умумий асослари фанининг вазифаси. Қишлоқ хўжалиги экинларини зараркунандалардан, касалликлардан ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш кўп жиҳатдан малакали кадрлар тайёрлашга боғлиқдир. Ўсимликлар карантинининг асосий вазифалари ўсимликларнинг ташқи ва ички карантини бўйича давлат тадбирлари тизимини амалга оширишдан иборат бўлиб, бу тадбирлар қуйидагиларга қаратилади: Ўсимликларни зараракунандалардан, ўсимлик касалликлардан ва бегона ўтлардан самарали ҳимоя қилиш ишларини тўғри ташкиллаштириш учун талабалар ўсимликларни ҳимоя қилиш фанларини чуқур ўзлаштиришлари лозим. Ўсимликларни ҳимоя қилишда карантин усули катта аҳамиятга эгадир. Чунки бу усул асосан хавфли зараркунандалар, ўсимлик касалликлари, бегона ў тлар иқлимий ва бошқа шароитда зарар келтирадиган даражада кпайиши мумкин бўлган жойларга келиб қолишни олдини олиш, келиб қолганда йўқ қилишга қаратилган давлат тадбирлари тизимини амалга оширишдан иборат бўлиб, бу тадбирлар қуйидагиларга қаратилади:

Республика ҳудудини чет мамлакатлардан кириб келиб, халқ хўжалигига катта иқтисодий зарар етказиши мумкин бўлган карантиндаги хавфли зараркунандалардан, ўсимлик касалликлари ва бегона ўтлардан муҳофаза этиш. 2. Карантиндаги ва бошқа хавфли зараркунандаларни ўсимлик касалликлари ва бегона ўтларни вақтида аниқлаш, уларнинг ёйилишига йўл қўймаслик ва уларни йўқ қилиш, шунингдек республиканинг бу зараркунандалар, касаллик ва бегона ўтлардан ҳоли минтақаларига улар кириб боришини олдини олиш. 3. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва бошқа ўсимлик маҳсулотларини етиштириш, тайёрлаш, ташиш, сақлаш, қайта ишлаш ва улардан фойдаланишда ўсимликлар карантинига оид қоидалар ва тадбирларга риоя этилиши ҳамда уларнинг амалга ошири устидан давлат назоратини олиб бориш.

Адабиётлар: 1. Karimov I. A. «O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O’ zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. T o’ xtayev A. Xamidov A . Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza q ilish. T. O’qit. 1997. www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Кириш. Чорвачиликни мақсади ва вазифаси

Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи

Кириш. Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи

Агрохимия тарихи,ўсимликлар таркиби ва озиқланиши

Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиёт фани ҳақида тушунча унинг предмети, мақсади, вазифаси ҳамда тадқиқот усуллари