Piyoz va sarimsoq kasalliklari hamda ularga qarshi kurash choralari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Piyoz va sarimsoq kasalliklari hamda ularga qarshi kurash choralari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

P iyoz va sarimsoq kasalliklari hamda ularga qarshi kurash choralari Piyozboshi tagidan (fuzarioz) chirishini Fusarium oxysporum f.cepae zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Boshpiyoz va sarimsoq dalada va omborxonalarda zararlanadi. O‘simliklarning barglari sarg‘ayadi va tepasidan boshlab chiriydi. Ildizlarining ko‘pchiligi ham chirib ketadi. Piyozbosh tashqi belgilarsiz zararlanishi mumkin; uni bo‘yiga kesilsa, bo‘g‘zi yoki ichki qatlamlaridan bir nechtasi yumshagani, ba’zan qo‘ng‘ir tus olgani, qatlamlar orasida och-pushti yoki oq mog‘or paydo bo‘lgani ko‘rinadi. Chirish odatda piyozboshning tagidan (ildizi tomonidan) boshlanadi. Quruq ob-havo sharoitida zararlangan piyozbosh qattiq, quruq va burishgan bo‘lib qoladi. Kasallik alomatlari sekin rivojlanadi va ko‘pincha dalada ko‘rinmasdan, omborxonaga qo‘yilgan piyozboshlarda namoyon bo‘ladi. Kasallik piyozboshlar yetilish davrida yuqori havo harorati kuzatiladigan mintaqalarda keng tarqalgan; kasallik rivojlanishi uchun optimal harorat 28-32°С ni tashkil etadi. Piyoz pashshasi, piyoz nematodasi, boshqa hasharotlar va kasalliklar ta’sirida paydo bo‘lgan yaralar, o‘g‘it noto‘g‘ri qo‘llanganda va hosilni yig‘ib olish paytida yetkazilgan jarohatlar orqali zamburug‘ piyozboshi va sarimsoq to‘qimalariga kiradi va zararlaydi. Patogen tuproqda, zararlangan piyozbosh va o‘simlik qoldiqlarida saqlanadi, ekin ichida sug‘orish suvi, shamol va yomg‘ir, hasharotlar va o‘simliklarga ishlov berish asbob-uskunalari vositasida tarqaladi. Bahorda ekilgan sarimsoq kuzda ekilganiga nisbatan kamroq zararlanadi. Kurash choralari. Qishda saqlash uchun sog‘lom piyoz va sarimsoq boshlarini tanlash; omborxonalarni dezinfeksiyalash va tavsiya qilingan past haroratni (-3... +1°С) ta’minlash; urug‘larni ekishdan oldin fungitsid bilan dorilash, quritish va 50-60 soat davomida ivitish; o‘suv davrida hasharotlar bilan kurashish; urug‘ olish uchun ekiladigan boshlarni ekishdan oldin samarali fungitsid bilan dorilash zarur (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; MacNab et al., 1983; Vyangelyauskayte i dr., 1989).

Fuzarioz O‘zbekistonda sarimsoqning eng ko‘p tarqalgan kasal-liklaridan biri ekanligi xabar qilingan (Maqsudxo‘jayeva, Abbosov, 1986). Omborxonada saqlanayotgan piyozboshlarda ham uchraydi (Bo‘riyev va b., 2002). Piyozning soxta un-shudring (mildyu, peronosporoz) kasalligini Perenospora schleideniana oomitset zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Perenospora schleideniana . Konidioforalar barg teshikchalaridan bittadan yoki guruhlarda chiqadi, ustki qismida 3-7 karra dixotomik, ba’zan simpodial shoxlangan, o‘lchami 300-750x12 mkm (ko‘pincha 330-410x11,6 mkm), tag qismining zni 15-18 mkm. Konidiyalar 1 hujayrali, tuxum shaklli, kulrang-binafsha rangli, o‘lchami 23-60x19-35 mkm (ko‘pincha 41- 53x23-24 mkm). Oogoniylari dumaloq, qobig‘i yupqa; oosporalari dumaloq yoki ellipsoid shaklli, qobig‘i silliq yoki g‘ijimlangan shaklli, diametri 25-35 mkm. Zamburug‘ piyozni, kam hollarda sarimsoqni zararlaydi. Patogen piyozboshlarda ularni chiritmasdan, mitseliy shaklida va o‘simlik qoldiqlarida oosporalari yordamida qishlaydi. Urug‘lik olish uchun ekilgan piyozboshi o‘sganida kasallikning diffuz shakli rivojlanadi: o‘simlik bilan birga zamburug‘ning mitseliysi ham o‘sadi va barcha to‘qimalarga tarqaladi. Kasal o‘simlikning barglari och-yashil, so‘ngra sarg‘ish tus oladi, ustida oldin oq, keyin kulrang-binafsha tus oluvchi yupqa mog‘or qatlami hosil bo‘ladi; deyarli hamisha patogenning mog‘ori ustida qora mog‘or hosil qiluvchi ikkilamchi saprotrof zamburug‘lar rivojlanadi. Zararlangan barglar sarg‘ayadi va so‘ladi, o‘qbarglar sinadi. Diffuz zararlangan o‘simliklarda ko‘plab sporalar rivojlanadi, ular shamol bilan tarqaladi va shabnam yoki yomg‘ir tomchilari mavjudligida sog‘lom ekinlarni zararlaydi. O‘suv davrida patogen 7 tagacha avlod beradi. Piyozda peronosporoz O‘zbekistonda ham qayd etilgan va u urug‘lik ekinlar uchun katta xavf tug‘diradi (Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Yershov, Orexovskaya, 1978; Kirgizbayeva i dr., 1985). Ammo patogenning ob-havoga talablarini tashxis qilsak, kasallik rivojlanishi uchun mamlakatimizda imkoniyat chegaralangan, degan xulosaga kelamiz: peronosporoz kuchli rivojlanishi uchun tez-tez va ko‘p yomg‘ir yog‘ishi va havo harorati 10-15°С bo‘lishi qulay hisoblanadi; 25°S va undan yuqori haroratda kasallik rivojlanmaydi. Peronosporozga chidamli piyoz navlari mavjud emas. Kurash choralari. Har 4 yildan so‘ng piyoz o‘sha dalaga joylashtiriladigan almashlab ekishni joriy qilish (ertagi karam, bodring, pomidor, kuzgi g‘alla va yoz bo‘yi ekilmagan shudgor piyoz uchun yaxshi o‘tmishdoshlar hisoblanadi); ekinni shamol uchun ochiq, oftob yaxshi tegadigan dalalarga joylashtirish; urug‘lik va

piyozbosh hosili uchun ajratilgan dalalarni bir-biriga yaqin joylashtirmaslik; elementlar balansi saqlangan o‘g‘it berish; birinchi zararlangan o‘simliklarni yulib, daladan chiqarib tashlash; begona o‘tlarga qarshi gerbitsid purkash; o‘simlik qoldiqlarini daladan chiqarib, yo‘qotish; urug‘lik ekinlarga, zaruriyatga qarab, 3-4 martagacha fungitsid purkash; piyozboshlarni omborxonaga qo‘yishdan oldin tashqi po‘stlog‘ining namligi 14-16% bo‘lgunicha quritish; omborxonani dezinfeksiyalash; urug‘lik olish uchun ekishga mo‘ljallangan piyozboshlarni kuzda (yoki bahorda) 10-14 kun davomida, kuniga 8 soatdan, 40-43°С haroratda qizdirish, ekishdan oldin samarali fungitsid (Vitavaks 200FF, 2-4 l/t) bilan dorilash tavsiya qilinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Maslennikov i dr., 1974; Yershov, Orexovskaya, 1978; Pidoplichko, 1977a; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983; Vyangelyauskayte i dr. 1989; Sichev, Mizunov, 1991). Piyoz barglarining kulrang chirishini Botrytis turkumiga mansub gifomitset zamburug‘lar qo‘zg‘atadi va ular piyoz yetishtiriladigan barcha mintaqalarda tarqalgan. Zararlangan barglarda birmuncha oq dog‘lar paydo bo‘ladi, ular o‘sib, barg tepasidan boshlab so‘lishi, qo‘ng‘ir tus olishi va ba’zan bukilib, sinishiga sabab bo‘ladi. Birinchi dog‘lar ko‘ringanidan so‘ng 1 hafta ichida daladagi barcha o‘simliklar zararlanishi va barglarining tepa qismlari so‘lishi mumkin. Zamburug‘ sporalari ekin ichida shamol bilan tarqaladi va sog‘lom to‘qimalarni zararlaydi. Zamburug‘ ko‘pincha trips, peronosporoz, ozon, qum zarrachalari va boshqa hasharot, kasallik va mexanik jarohat yetkazuvchi omillar bilan zararlangan piyoz barglari to‘qimalarida rivojlanadi (MacNab et al., 1983). Qo‘zg‘atuvchi barcha mamlakatlarda tarqalganini hisobga olgan holda, piyoz bargining kulrang chirishi O‘zbekistonda ham uchrashi ehtimol qilinadi. Piyoz bo‘g‘zi chirishini Botrytis allii , kam hollarda Botrytis byssoidea va Botrytis sguamosa gifomitset zamburug‘lari qo‘zg‘atadi va ular piyoz yetishtiriladigan barcha mintaqalarda tarqalgan. Omborxonalarda saqlash paytida dunyoda, jumladan O‘zbekistonda ham, piyoz va sarimsoqqa eng ko‘p zarar yetkazadigan kasallik hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi fakultativ parazit bo‘lgani uchun, fiziologik zaif to‘qimalarni zararlaydi; faol o‘sish paytida (ehtimol, tarkibida fitonsidlar mavjudligi uchun) piyoz kasallikka o‘ta chidamlilik namoyon etadi.

O‘suv davrining oxirida piyoz (va sarimsoq) ning bo‘g‘ziga zamburug‘ har xil mexanik jarohatlar va boshqa kasalliklar tufayli paydo bo‘lgan yaralar orqali kiradi. Kasallik alomatlari dalada namoyon bo‘lmasdan, ko‘pincha omborxonalarda yaqqol ko‘rinadi: piyoz bo‘g‘zining to‘qimalari yumshaydi, biroz botiq shakl oladi; piyoz bo‘yiga kesilsa, uning ustki qismi xuddi qaynoq suvda pishganga o‘xshab yumshagani va sariq, pushti yoki qo‘ng‘ir tus olganini ko‘rish mumkin. Omborda saqlash davrining ikkinchi yarmida zararlangan joylarning ustidagi po‘stida zich, kulrang mog‘or va mayda, diametri 1-5 mm bo‘lgan qora sklerotsiylar rivojlanadi. Bunday piyozboshlarga tezda ikkilamchi zamburug‘ va bakteriyalar kiradi va, omborxonaga qo‘ygandan keyingi 1-2 oy ichida, piyoz butunlay chirib ketadi, sersuv bo‘lib qoladi va qo‘lansa hid chiqaradi. Keyinchalik piyozbosh qurib, faqat po‘sti qolishi mumkin. Omborxonalarda (ayniqsa issiq usulda 18-22°С haroratda) saqlanayotgan piyozboshlarning 50 foizi yoki ko‘prog‘i kasallik tufayli yo‘qotilishi mumkin. Urug‘lik olish uchun ekilgan zararlangan piyozboshlardan infeksiya o‘qbarg va to‘pgullarga o‘tishi, o‘qbarg bukilishi va sinishi, urug‘ pishmay qolishi mumkin. Infeksiya keyingi mavsumga piyozbosh, o‘simlik qoldiqlari va ba’zan urug‘ orqali o‘tadi. Kasallik bilan piyozning chuchuk va oq navlari ko‘proq, achchiq, sariq va qizil po‘stli navlari kamroq zararlanadi. Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari. Botrytis allii . Gifalar ko‘p hujayrali, oldin rangsiz, keyinchalik qo‘ng‘ir, eni 4,5-9 mkm. Koloniyalar kulrang, qalin, kiygizsimon. Konidioforalar ko‘plab hosil bo‘ladi, tik turuvchi, balandligi 0,5-1 mm va undan ham uzun, biroz shoxlangan, oldin rangsiz, keyin qo‘ng‘ir-kulrang; konidioforaning ustki 1/4 yoki 1/3 qismida ko‘plab konidiyalarning suvda eruvchan shilimshiq yordamida birikkan boshchalari paydo bo‘ladi. Konidiyalar 1 hujayrali, oldin rangsiz, so‘ngra och-kulrang yoki qo‘ng‘ir tusli, ellipsoid yoki tuxum shaklli, o‘lchami 7,1-16,2x3,8-9 mkm. Mikrokonidiyalari topilmagan. Sklerotsiylar jilosiz-qora tusli, zich, ichi oq, shakli o‘zgaruvchan, tuxumsimon, substratga yopishgan qoraqo‘tir shaklli, diametri 1-5 mm. Askomitset bosqichi botryotinia allii. Botrytis byssoidea. Gifalar ko‘p hujayrali, rangsiz. Koloniyalar oq, so‘ngra och-kulrang, g‘ovak. Konidioforalar faqat namlik juda yuqori bo‘lganida piyozboshi to‘qimalaridagi mitseliy yoki sklerotsiylarda hosil bo‘ladi, tik turuvchi, Botrytis allii nikidan ham uzunroq va kuchliroq shoxlangan, to‘q-qo‘ng‘ir, ustida

konidiyalarning boshchalari paydo bo‘ladi. Konidiyalar 1 hujayrali, rangsiz, och- kulrang keyinroq qorayuvchi, tuxum shaklli, o‘lchami 8-19x5-11 mkm, ko‘pincha 10-14x6-9 mkm. Mikrokonidiyalar qisqa oyoqchalardp, diametri 3 mkm. Sklerotsiylar oq, so‘ngra qorayuvchi, shakli o‘zgaruvcham Askomitset bosqichi noma’lum. Botrytis sguamosa . Gifalar ko‘p hujayrali, rangsiz, eni har xil. Konidioforalar mitseliyda yoki guruh-guruh bo‘lib, sklerotsiylarda hosil bo‘ladi, tik turuvchi, vakgg o‘tishi bilan yassi (yapaloq) va buralgan shakl oluvchi, ko‘p marta shoxlangan, oldin rangsiz, keyin qoramtir tusli, konidiyalar ajralib tushganidan keyin o‘sishini davom ettirib, yana konidiyalar paydo qiluvchi. Konidiyalar 1 hujayrali, oldin och-kulrang, keyin qorayuvchi, ellipsoid yoki tuxum shaklli, o‘lchami 13-22x10-17 mkm, 20-22oS haroratda va sun’iy ozuqa muhitida kam hollarda rivojlanadi. Mikrokonidiyalar qisqa oyoqchalarda, diametri 3 mkm. Sklerotsiylar oq, so‘ngra qorayuvchi, yassi (yapaloq) likopchaga o‘xshash, eni 0,5- 4 mm, kengligi odatda 1/8 mm dan qalin emas, ko‘pincha konglomerat hosil qiladi, sun’iy ozuqa muhitida rivojlanmaydi. Askomitset bosqichi Botryotinia sguamosa. Kurash choralari. Hosil pishgandan so‘ng tezda, mexanik jarohatlar yetkazmasdan, yig‘ib olish, yaxshilab (8-10 kun davomida) quritish, dezinfeksiya qilingan omborxonalarga joylash, past haroratda (-3... +1°С) saqlash, shamollatib turish va boshqa talablarga rioya qilish; urug‘ni ekishdan oldin samarali fungitsid suspenziyasi bilan dorilash va quritish; urug‘ni va urug‘ olish uchun ajratilgan piyozboshlarni ertaroq muddatlarda ekish; dalada kasallik o‘choqlariga 0,2% li Bordo suyuqligi purkash; tarkibida moddalar balansi saqlangan mineral o‘g‘it qo‘llash tavsiya etiladi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Kuznetsova, Tursumetova, 1970; Pidoplichko, 1977a,b; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983; Maqsudxo‘jayeva, Abbosov, 1986; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sichev, Mizunov, 1991; Bo‘riyev va b., 2002). Piyoz to‘q-qizil (alternarioz) dog‘lanishini Alternaria porri zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Kasallik dunyoning barcha mintaqalarida tarqalgan, O‘zbekistonda uchrashi ham ehtimol qilinadi. Alternarioz piyoz barglarini ko‘pincha kulrang chirish kasalligidan so‘ng zararlaydi. Barglarda oldin qaynoq suvga kuyganga o‘xshash dog‘lar paydo bo‘ladi, ular tezda qo‘ng‘ir tus oladi, so‘ngra o‘sib, uzunligi 3-5 sm ga yetadigan, sariq hoshiyali, to‘q-qizil tusli, konsentrik zonalardan iborat bo‘lgan ellips yoki uzunchoq shakl oladi. Namlik mavjudligida dog‘lar qo‘ng‘ir mog‘or bilan qoplanadi. Barglar va o‘qbarglar kuchli zararlangan joylardan bukiladi va sinadi.

Zamburug‘ o‘simlik qoldiqlarida qishlaydi (Pidoplichko, 19776; MacNab et al., 1983). Quzg‘atuvchining belgilari. Alternaria porri. Konidioforalar uzunligi 120 mkm gacha, eni 5-10 mkm. Konidiyalar, odatda, bittadan rivojlanuvchi, to‘g‘ri yoki sal egilgan, teskari-to‘qmoq yoki ellipsoid shaklli, usti silliq yoki mayda so‘galchalar bilan qoplangan, uchi noziklashib, uzunligi konidiya uzunligiga baravar bo‘lgan bo‘yincha hosil qiluvchi, tusi och-jigarrangdan o‘rtacha- qo‘ng‘irgacha, o‘lchami 100-300x15-20 mkm, eniga 8-12, bo‘yiga to‘g‘ri yoki qiyshiq joylashgan 0-4 septali, bo‘yinchasining eni 2-4 mkm. Piyozning stemfilioz dog‘lanishini kuchsiz parazitlar - Stemphylium allii va Stemphylium botryosum zamburug‘lari qo‘zg‘atadi. Kasallik barcha mintaqalarda tarqalgan, O‘zbekistonda ham qayd etilgan, ammo ekinga zarari kam, yoki o‘rganilmagan. Piyoz, sarimsoq va boshqa piyozguldosh ekin va begona o‘tlar zararlanadi. Stemfilioz ko‘pincha peronosporoz va boshqa kasalliklar bilan zararlangan piyozda rivojlanadi. Urug‘ olish uchun ekilgan piyozboshlarning o‘qbargi va barglarida to‘q-qo‘ng‘ir yoki qoramtir mog‘or qatlami paydo bo‘ladi, o‘qbarg bukilib sinishi, urug‘ rivojlanmasligi yoki mayda va puch bo‘lishi kuzatiladi. Zararlangan maysalari chirib ketadi (Pidoplichko, 19776; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Sagdullayeva i dr., 1990; Xolmurodov, 2004). Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari . Stemphylium allii . Konidioforalar rangsiz, oz shoxlangan. Konidiyalar shakli o‘zgaruvchan, ko‘pincha uzunchoq yoki dumaloq, o‘lchami 20-50x15-25 mkm, oldin binafsha, so‘ngra och-kulrang- qo‘ng‘ir tusli, usti juda mayda tikanchalar bilan qoplangan, ko‘pchiligining 5 ta eniga va 1 yoki bir nechta bo‘yiga joylashgan septalari mavjud; enidagi septalari tortilib, konidiyalarning o‘sha joylari xipcharoq bo‘lib qoladi. Stemphylium botryosum. Gifalar ko‘p hujayrali, deyarli rangsizdan to‘q- sariq-qo‘ng‘irgacha, eni 2-9 mkm. Konidioforalar rangi to‘q-zaytun-sariqdan sariq- qo‘ng‘irgacha, o‘lchami 10-80x3-7 mkm, ustida sarg‘ish-qo‘ng‘ir, to‘q-zaytun tusli shishi mavjud. Konidiyalar bittadan hosil bo‘luvchi, uzunchoq-dumaloq, o‘lchami 13,5-66x7-28,5 mkm, sarg‘ish-qo‘ng‘ir, zaytunrangqo‘ng‘ir tusli, usti juda mayda tikanchalar yoki so‘galchalar bilan qoplangan, ko‘pchiligining eni-ga 3-10 va bo‘yiga to‘g‘ri yoki qiyshiq joylashgan 1-10 septalari mavjud; eni o‘rtasidan tortilib, konidiyalar xipcharoq bo‘lib qoladi. Piyozning (aspergillyoz) qora chirishini saprotrof (kuchsiz parazit) Aspergillus niger degan zamburug‘i qo‘zg‘atadi.

Piyoz, sarimsoq, sabzi, lavlagi, pomidor va boshqa ekinlarning mevalari omborxonalarda yuqori harorat va namlik mavjudligida zararlanadi. Piyozbosh yumshaydi, so‘ngra po‘stlog‘i quriydi, ba’zan mumiyolashadi, po‘stining ustida zamburug‘ mitseliysi va sporalaridan iborat bo‘lgan qora kukun qatlami rivojlanadi. Sporalar omborxonaga tarqalib ketadi va uzoq vaqtgacha saqlanadi. Omborxonaga qo‘yishdan oldin yaxshilab quritilgan piyozboshlar quruq va past haroratda saqlansa zararlanmaydi yoki kam zarar lanadi va kasallik sekin rivojlanadi. Oq piyoz navlari ko‘proq, po‘stlog‘i rangli navlari kamroq zararlanadi. Aspergillyoz O‘zbekistonda ham keng tarqalgan (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Pidoplichko, 19776; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Xolmurodov, 2004). Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Aspergillus niger. Konidioforalar to‘g‘ri, tik, silliq, rangsiz yoki qo‘ng‘ir, tepaga qarab, eni kattalashib, ustida shish, uning ustida 2 yarusli sterigmalar va sterigmalar ustida konidiyalar zanjirchalari hosil qiladi. Konidiyalar shar shaklli, diametri 2,5-5 mkm, qo‘ng‘ir rangli, usti juda ko‘p, mayda tikanchalar bilan qoplangan. Piyozda yashil, yoki moviy mog‘or (penitsillyoz)ni saprotrof (kuchsiz parazit) Penicillium expansum zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Odatda sarimsoqni, ba’zan piyozni, asosan sovutilmaydigan omborxonalarda saqlashga qo‘ygandan so‘ng 2-3 oy ichida zararlaydi. Ularning po‘stida yoki tagida dog‘lar paydo bo‘ladi va ularda mitseliy va konidiyalardan iborat bo‘lgan oldin oqish, keyin yashil yoki moviy-yashil tus oluvchi mog‘or rivojlanadi, piyozboshlar va sarimsoq bo‘laklarining ichiga ham o‘tadi, ular burishib, ichi bo‘sh, po‘k bo‘lib qoladi. Kasallik sovuq yegan, jarohatlangan yoki yuqori haroratda saqlangan piyoz va sarimsoqda uchraydi, sarimsoqda eng keng tarqalgan kasallik hisoblanadi. Sovuqda qolgan va har xil mexanik jarohatlar olgan sarimsoq oson zararlanadi. Piyoz va sarimsoqni sovuq usulda (-3..+1°С haroratda) saqlash kasallik paydo bo‘lishining oldini oladi (Pidoplichko, 19776; Peresipkin, 1982; Vyangelyauskayte i dr., 1989; Bo‘riyev va b., 2002). Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Penicillium expansum. Konidioforalar panja shaklli, o‘lchami 150-700x3-3,5 mkm. Konidiyalar zanjirchalarda, ellipsoid yoki shar shaklli, ko‘p bo‘lganida to‘q-sariq-yashil tusli, diametri 3-3,5 mkm. Piyoz bakteriozi (ho‘l chirish) ni Erwinia carotovora va ba’zi boshqa bakteriyalar qo‘zg‘atadi. Piyoz va sarimsoq o‘suv davri oxirida dalada zararlanadi, ammo kasallik belgilari omborxonada hamda uzoqqa tashish paytida harorat yuqori bo‘lgan

vagonlarda namoyon bo‘ladi. Bakteriya piyozboshlar va sarimsoq bo‘laklariga har xil hasharotlar (piyoz pashshasi, piyozning sirfid pashshasi [Eumerus strigatus], piyoz kanalari, tamaki tripsi) va ularning lichinkalari paydo qilgan yaralar va jarohatlar orqali kiradi. Infeksiya ekin ichida tuproqqa ishlov berish asbob-uskunalari, ishchilar, yomg‘ir va shamol vositasida tarqaladi. Zararlangan piyozboshi bo‘yiga kesilsa, sog‘lom qatlamlar orasida ba’zilari sarg‘ish-qo‘ng‘ir yoki qoramtir tus olgani va yumshagani ko‘rinadi; 2-3 oy ichida bunday piyozboshlarning ichi chiriydi va sasiydi. Zararlangan piyozboshlar urug‘lik olish uchun dalaga ekilsa chirib ketishi, yoki o‘sib chiqqan o‘qbarglar xloroz bilan qoplangan bo‘lib, o‘sishdan to‘xtashi va qurib qolishi mumkin. Zararlangan sarimsoq bo‘laklarida botiq, qo‘ng‘ir, ba’zan tasmasimon dog‘lar va yaralar paydo bo‘ladi, odatda ularning ustida tezda ikkilamchi mikroorganizmlar (ko‘pincha Penicillium spp., .) rivojlanadi. Kasallik omborxonalarda piyoz va sarimsoqqa katta talafot yetkazadi. Kurash choralari. Dalada piyoz va sarimsoq boshlarini jarohat yetkazmasdan to‘plash, yaxshilab quritish, dezinfeksiyalangan omborxonalarga joylash va past haroratda (-3... +1°С) saqlash; omborlarni shamollatib turish; o‘suv davrida zararli hasharotlarga qarshi insektitsid purkash; bahorda urug‘lik uchun ekishdan oldin piyozbosh va sarimsoq bo‘laklarini 40-45°С haroratda 8-16 soat davomida qizdirish va/yoki keng spektrli va bakteritsidlik xususiyati mavjud bo‘lgan fungitsid bilan dorilash lozim (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Maslennikov i dr., 1974; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983; Maqsudxo‘jayeva, Abbosov, 1986; Sichev, Mizunov, 1991; Bo‘riyev va b., 2002). Piyozning qorakuya kasalligini, dunyoning boshqa mamlakatlariga AQShdan tarqalgan Urocystis cepulae zamburug‘i qo‘zg‘atadi. Piyoz, sarimsoq va boshqa piyozguldosh ekin va yovvoyi piyozlar zararlanadi. O‘simliklarning barglari, barg qinlari va mevalarida, biroz ko‘tarilgan epidermis ostida, marjonga o‘xshab tizilgan, chiziqcha va tasmachalar paydo qiluvchi kulrang nuqtalar (pustulalar) paydo bo‘ladi, so‘ngra ular uzunasiga yorilib, ichidan teliosporalardan iborat bo‘lgan qora kukun chiqadi. Barg bilan birga pustulalar ham o‘sadi va uzunligi bir necha sm bo‘lgan chiziqlar rivojlanadi. Maysa barglarining uchlari burishib, qurib qoladi. Qorakuya bilan yosh,

yetilmagan to‘qimalar zararlanadi, zararlanish urug‘ unishi bilan birinchi barg paydo bo‘lishi orasida eng ko‘p kuzatiladi. Teliosporalar tuproqda saqlanadi; yangi paydo bo‘lganlari shamol bilan tarqalib, tuproqda tinim davrini o‘tmasdan o‘sishi va o‘simliklarni zararlashi mumkin. Kasallikning zarari maysalarni nobud qilishi va ekinni siyrak qilishi bilan ta’riflanadi; zararlangan tuproqda teliosporalar uzoq saqlanish qobiliyatiga ega bo‘lgani uchun, qorakuya bilan kurashish juda qiyin (Pidoplichko, 1977a; Peresipkin, 1982; MacNab et al., 1983). Qorakuya piyozga O‘zbekistonda ham iqtisodiy zarar yetkazishi qayd etilgan (Ahmedova, 1960; Ramazanova i dr., 1987). Kurash chorasi almashlab ekish hamda urug‘larni ekishdan oldin fungitsid bilan dorilashdan iborat. Qo‘zg‘atuvchining belgilari. Urocystis cepulae. Spora to‘dachalar teliosporalardan iborat, noto‘g‘ri shar shaklli, markazida bitta, kam hollarda 2-3 ta fertil (mahsuldor) teliosporalar, ularning atrofida, himoya qilish uchun xizmat qiluvchi 5-14, ko‘pincha 9 ta periferik hujayralar mavjud. Spora to‘dachalarning diametri 16-24x15-21 mkm (1 fertil teliospora bo‘lganida), yoki 24-31x15-21 mkm (2 ta fertil teliospora bo‘lganida), Ulyanishev (1952) ko‘rsatishicha, 12-40 mkm. Fertil teliosporalar dumaloq shaklli, diametri 7-16 mkm yoki ellipsoid shaklli, o‘lchami 12-18x10-15 mkm, silliq qobiqli, rangi qo‘ng‘irroq-qizg‘ish. Periferik hujayralarning dia-metri 2,7-8 mkm. Piyozning zang kasalligini Puccinia allii va Puccinia porri zamburug‘lari (hamda bir nechta Melampsora turlari) qo‘zg‘atadi. Piyoz va sarimsoqning bir nechta turlari zararlanadi. Zang piyozda O‘zbekistonda ham uchraydi, ammo tarqalishi va zarari o‘rganilmagan. Puccinia porri o‘simliklar barglarida bahorda apelsin rangli etsiya va etsiosporalar, keyinroq qizg‘ish-qo‘ng‘ir, dumaloq yoki uzunchoq urediniyalar (va urediniosporalar), yozda esa qora tusli, uzunligi 2 mm keladigan teliyalar (va teliosporalar) paydo qiladi. Urediniya va teliyalar uzoq vaqtgacha epidermis bilan qoplangan bo‘ladi.

Birlamchi infeksiya manbaalari - qurib yerga tushgan barglarning ustidagi teliyalar va teliosporalar bo‘lib, ulardan bahorda bazidiosporalar o‘sib chiqadi, shamol va yomg‘ir bilan piyoz va sarimsoq barglariga tushadi va zararlaydi. Qo‘zg‘atuvchilarning belgilari . Puccinia allii . Patogenning etsiobosqichi mavjudligi noma’lum, piyoz va sarimsoqni uredinio- va teliobosqichlari zararlaydi. Urediniyalar bargning har 2 tomonida, qizg‘ish-sariq, dumaloq yoki uzunchoqroq, usti uzoq vaqtgacha epidermis bilan qoplangan. Urediniosporalar sarg‘ish yoki sarg‘ish-qo‘ng‘ir, dumaloq yoki ellipsoid shaklli, o‘lchami 18-32x18-24 mkm, usti mayda tikanchalar bilan qoplangan. Teliyalar qora tusli, uzunligi 2 mm gacha, usti uzoq vaqtgacha epidermis bilan qoplangan. Teliosporalar 2 hujayrali, ko‘rinishi o‘zgaruvchan, ko‘pincha uzunchoq-to‘qmoq yoki to‘qmoq shaklli, usti dumaloq, pastga qarab ingichkalashuvchi, septadan tortilgan beli biroz xipcha, qo‘ng‘ir tusli, silliq, qalin qobiqli, o‘lchami 32-80x17-30 mkm. Puccinia porri . Piyoz va sarimsoqda patogenning etsio-, uredinio- va teliobosqichlari rivojlanadi. Etsiyalar ravshan-sariq, bargda sariq dog‘larda, elliptik doiralar hosil qiladi. Etsiosporalar dumaloq yoki tuxum shaklli, usti mayda so‘galchalar bilan qoplangan, o‘lchami 22-32x21-24 mkm. Urediniyalar uzunchoq yoki ellipsoidal shaklli, sariq yoki sarg‘ish-qo‘ng‘ir, usti uzoq vaqtgacha epidermis bilan qoplangan. Urediniosporalar ko‘pincha ellipsoid shaklli, qo‘ng‘ir tusli, usti kam miqdorda mayda so‘galchalar bilan qoplangan, o‘lchami 28-32x21-28 mkm. Teliyalar qora-qo‘ng‘ir, dumaloq yoki uzunchoq, usti uzoq vaqtgacha epidermis bilan qoplangan. Teliosporalar kalta, rangsiz oyoqchali, 1 yoki 2 hujayrali, 2 hujayralilari to‘qmoq shaklli, usti biroz dumaloqlashgan yoki to‘mtoqroq, pastga qarab ingichkalashuvchi, septadan tortilib, beli xipcharoq bo‘luvchi, qo‘ng‘ir tusli, silliq, qalin qobiqli, o‘lchami 22-63x17-26 mkm; 1 hujayrali (mezospora)lari nok yoki ellipsoid, kam hollarda dumaloq shaklli, ko‘pincha 20-31x18-21 mkm, ba’zan 35-38x18-21 mkm. Yuqoridagi turlardan tashqari O‘zbekistonda piyozning Allium scabriscapum Bioss. et Kotchy turini zang qo‘zg‘atuvchi zamburug‘lardan yana bitta turi – Puccinia permixta - etsiya bosqichida zararlashi qayd etilgan (Ramazanova i dr., 1986). Kurash choralari. Almashlab ekish; o‘simlik qoldiqlarini yo‘qotish (kuzgi shudgorda ko‘mib tashlash va b.q.); urug‘lik joylashtirilgan dalalarga fungitsid purkash; ekishdan oldin urug‘ni va urug‘lik piyozbosh va sarimsoq bo‘laklarini samarali fungitsid bilan dorilash tavsiya qilinadi (Gerasimov, Osnitskaya, 1961; Dyakova, 1969; Pidoplichko, 1977a; Peresipkin, 1982; Maqsudxo‘jayeva, Abbosov, 1986; Vyangelyauskayte i dr. 1989).

Piyozning boshqa kasalliklari. O‘zbekistonda (va/yoki qo‘shni mamlakatlarda) ekinlarda va yovvoyi piyozlarda yoki omborxonalarda saqlanayotgan piyoz va sarimsoq boshlarida oq chirish ( Sclerotinia sclerotiorum); sklerotsial oq chirish (Sclerotium cepivorum ); rabdosporoz (Rhabdospora alliicola ) ; fomoz (Phoma alliicola ) ; septorioz (Septoria alliicola) va kladosporioz (eski nomlaridan biri - "geterosporioz" - hozir noqonuniy atama hisoblanadi) barg dog‘lanishlari (Cladosporium herbarum,C.fasciculare va Cladosporium turkumiga o‘tkazilgan Heterosporium allii ) hamda piyozning sariq kasalligi qayd etilgani xabar qilingan (Gamalitskaya, 1960,1964; Zaprometov, 1974; Sagdullayeva i dr., 1990; Kirgizbayeva i dr., 1997), ammo bu kasalliklar haqida ma’lumotlar juda kamligi, ba’zan qo‘zg‘atuvchi va kasallikning to‘la tashxisi va belgilari keltirilmaganligini hisobga olgan holda, ularning O‘zbekistonda uchrashi shubhali va tajribalarda isbotlanishi lozim.

Похожие

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Pomidor kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Lavlagi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Karam kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari.

Sabzi kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari