Meva va rezavor-meva o`simliklarining o`sishi va rivojlanishi haqida ta’limot - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Meva va rezavor-meva o`simliklarining o`sishi va rivojlanishi haqida ta’limot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Meva va rezavor-meva o`simliklarining o`sishi va rivojlanishi haqida ta’limot Reja: 1. Meva o’simliklarining individual rivojlanishi. 2. Meva daraxtlarining o’sish davrlari.

1. Meva o’simliklarining individual rivojlanishi. I.V.Michurin o’simliklarni tashqi muhit sharoiti bilan bog’liq holda o’rgandi va ularning rivojlanish tarixini hisobga oldi. U organizm qanday tashqi muhit sharoiti ta’sirida shakllangan bo’lsa, butun rivojlanish siklida ham xuddi shunday sharoitni talab qilishini aniqladi. Meva o’simliklarning individual rivojlanishi, ya’ni ontogenez ularning urug’i unib chiqqanidan boshlab, to o’simlik butunlay qurib qolguncha o’tadigan davrni o’z ichiga oladi. Ontogenezda asosan bir-biri bilan bevosita munosabatda bo’lgan o’sish, rivojlanish, qarish va yosharish protsesslari boradi. Bitta duragay o’simlikdan vegetativ (payvandlash, qalamcha, bachki novdasini ekish) yo’li bilan ko’p ming nusxa yangi o’simlik hosil qilish mumkin. Bularning hammasi birgalikda klon : klonni tashkil etgan ayrim o’simliklar individ deb ataladi. Duragayning ikkinchi formasi klon individ, uchinchi formasi esa uchinchi klon individ hosil qiladi va hokazo. Urug’ ko’chatning individual rivojlanishi zigotadan, ya’ni sperma bilan tuxum xujayraning qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan bitta xujayradan boshlanadi va o’simlikdagi barcha qism (organ) larning qurishi bilan tugallanadi. Vegetativ yo’l bilan ko’paytiriladigan o’simliklarda individual rivojlanishning boshlanishi vegetativ qismlardan yangi o’simlik hosil bo’lish vaqtiga to’g’ri kelmaydi. Bu holda yangi o’simlik urug’dan o’sib chiqqan ona individning hayot siklini davom ettiradi. Shuning uchun individ termini faqat boshlang’ich urug’ ko’chatga, ya’ni urug’idan o’sib chiqqan o’simliklarga taalluklidir, faqat shular barcha individual rivojlanish stadiyalarini o’tadi. Mazkur ko’chatlarning ayrim qismlaridan ko’paytirilgan o’simliklar esa individ emas, balki klon individi deb ataladi. I.V.Michurin meva o’simliklari urug’ ko’chatining yoshini : embrionlik, yoshlik (yuvinil). Mahsuldorlik va qurish (qarish) davrlaridan iborat 4 davrga bo’lingan. Embrionlik davri zigota hosil bo’lgandan boshlanadi: shundan so’ng ona (asosiy) o’simlikda urug’ rivojlanadi. Bu davr urug’ unib chiqqandan keyin urug’ palla yorib chiqquncha va birinchi chinbarg paydo bo’lguncha davom etadi. Bu

davrda yosh organizm juda o’zgaruvchan va tashqi muhit sharoitiga moslashishga moyil bo’ladi. Yoshlik davri keyingi chinbarglar chiqarganidan boshlanib, hosilga kirgandan so’ng 3-5 yilgacha davom etadi. Bu davrda o’simlikning irsiyatiga xos belgilari va xususiyatlari to’liq shakllanadi hamda tugallanadi. Ular bir vaqtda shakllanmaydi. Hayotning boshlang’ich bosqichida vegetativ, keyin esa reproduktiv belgilar shakllanadi. Reproduktiv belgilari mustahkamlanishi uchun 3- 5 yil va undan ham ortiq vaqt kerak. Bu protsessda urug’ ko’chatlarni maqsadga muvofiq parvarish qilish juda muhimdir, chunki bu davrda ularning qimmatli belgi va xususiyatlari shakllanadi va mustahkamlanadi. Urug’ ko’chatlar, embrional davrdagi singari juda o’zgaruvchan, yangi hayot sharoitiga moslashishiga moyil bo’ladi. Urug’ ko’chatlar yoshlik davrining oxirida (3-5 yil hosil bergandan so’ng) mahsuldorlik - yetilish davriga kiradi. Bu davrda o’simliklar kam o’zgaradi, belgi va xususiyatlari ancha barqaror bo’lib, nasldan-naslga o’tadi. Bundan keyin kichik o’zgarishlar sodir bo’ladi va ular irsiy o’zgarishlarga bog’liq bo’lmaydi: bular ob- havo sharoiti, tuproq va parvarish qilish ta’sirida vujudga keladigan fiziologik o’zgarishlardir. Mahsuldorlik davrida o’simliklarning yer usti va yer osti qismi maksimal darajada kattalashadi, shoh-shabbasining strukturasi va hosil qilish tipi shakllanadi. Bu davr eng uzoqga cho’ziladi va qancha davom etishi o’simliklarning irsiy asosiga, tabiiy sharoitiga va parvarish qilish usullariga bog’liq bo’ladi. O’simliklar hayotining uchinchi davri oxiriga kelib o’sishdan to’xtaydi, shohlarning uchki qismlari quriy boshlaydi, so’ngra rivojlanishining oxirgi - qarish, ya’ni qurish davriga kiradi. O’zgarishlarga moyilligi yo’qolgan o’simliklarning tashqi muhitga moslanish, regeneratsiya (tiklanish) xususiyatlari susayadi. Tanasida oqsil tiklanish qiyinlashadi, moddalar almashinuvi susayadi. Bularning hammasi xujayralar nobud bo’lishiga va o’simliklarning qurishiga sabab bo’ladi. Nihoyat, yangidan hosil bo’layotgan xujayralar nobud bo’layotgan xujayralarning o’rnini to’ldira olmay qoladi. Natijada o’simlikning ayrim qismlari,

to’qima va xujayralari orasida moddalar almashinuvi buziladi hamda fiziologik xususiyatlari - o’sishi, kurtak chiqarishi, gullashi, mevalar pishishi sekinlashadi va pirovardida daraxt qurib qoladi. 2. Meva daraxtlarining o’sish davrlari. Meva daraxtlari o’sishi va rivojlanishi protsessida yoshga oid ketma-ket bir nechta o’zgarishlar bo’lib o’tadi. P.G.Shitt, I.V.Michurinning meva o’simliklarining individual rivojlanishi har xil yoshda turlicha bo’lishi haqidagi qoidasini rivojlantira borib, daraxtning hayot siklini (urug’ ko’chatda, payvandlangan va o’z ildizidan o’sgan daraxtda) uch asosiy davrga: o’sish, hosil berish va qurish davriga ajratdi. Birinchi davr urug’ ekilgandan yoki ko’chat o’tkazilgandan boshlab, u hosilga kirguncha o’tgan vaqtni; ikkinchi to’la, ya’ni har yili bir me’yorda mo’l hosil berishdan boshlab, o’sishi, to’xtaguncha bo’lgan davrni va uchinchi davr hosil berishdan to’xtab, tamomila qurib qolguncha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Keyinroq professor P.G.Shitt meva daraxtlarining ontogenezini yanada aniqroq qilib 9 davrga bo’ladi va ularning har biri uchun qo’llaniladigan agrotexnika chora-tadbirlarini belgilab chiqadi. Bu davrlarning ta’rifi va agrotexnikasining mohiyati, asosan, quyidagilardan iborat. Birinchi davr - daraxt vegetativ qismlarining o’sish davri. Bu davr urug’ unib chiqqan ko’chat o’tkazilgan paytdan boshlab, u birinchi marta hosil berishi bilan tugaydi. Bu davrda daraxtning asosiy shohlari va popuk hamda so’ruvchi ildizlari bilan birga asosiy ildizlari o’sadi. Bu davrda shoh-shabba shakllanadi: o’sish sharoiti yaxshilanadi va baquvvat ildiz sistemasi hosil bo’ladi, asosiy shohlarning o’sishi tartibga solinadi. Ikkinchi davr - o’sish va hosil berish davri. Bu davr meva daraxti birinchi hosilga kirgan vaqtdan boshlab, muttasil hosil berguncha bo’lgan rivojlanish vaqtini o’z ichiga oladi. Bu davrda daraxtning asosiy shohlari va ildizi kuchli o’sishda davom etadi, mayda shohchalarning soni ortadi. meva hosili oshadi, har yili hosil berish tendensiyasi saqlanadi. Bu davrda daraxtning shoh-shabbasi shakllanaveradi, mayda shohchalarning hosil bo’lishi tezlashadi, shuning uchun agrotexnika tadbirlarini qo’llanish yo’li

bilan daraxtlarning o’sishi va hosil berishiga qulay sharoit yaratish ishlari olib borilishi kerak. Uchinchi davr - hosil berish va o’sish davri. Bu davr muayyan daraxt to’la hosilga kirganidan boshlab, eng yuqori hosil berishi bilan tugallanadi. Bu davrda daraxtning o’sishi sekinlashadi, qari shohlar qurib, ko’plab yangilari chiqadi, shuning uchun hosil ortib boradi. Bu davrda bir yillik yangi novdalarni qisqartirish, yuqori tartib nimjon va soyada qolgan shohlarni butash, daraxtni parvarish To’rtinchi davr - hosil berish davri. Bu davrda daraxtlar eng ko’p hosil beradi. Asosiy shohlar rivojlanishdan to’xtaydi. Kurtaklardan faqat kalta novdalar o’sib chiqadi, mayda shohlar deyarli hosil bermaydi, lekin qari va quriyotgan shohlar soni ortib boradi, shuning uchun asosiy shohlarda barglar tobora kamayib borayotganligi, mayda shohlarning nobud bo’lishi kuzatiladi. Hosil ko’p bo’ladi, lekin uning tovarlik sifati va daraxtning qishga chidamliligi sekin-asta pasayadi. Bu davrda daraxtning shoh-shabbasi siyraklashtiriladi, bir oz yoshartiriladi. Yerni ishlash, daraxtlarni va hosilni sovuq urishdan saqlash har yili yuqori va sifatli hosil olishda katta rol uynaydi. Beshinchi davr - hosil berish va quriy boshlash davri. Bu davr ilgarigi davrning davomi hisoblanadi. Bunda yuqori tartib nimjon asosiy shohlar, so’ngra yirikroq shohlar quriy boshlaydi. Daraxtlar yaxshi hosil beraveradi, lekin mevasi unchalik sifatli bo’lmaydi. Bu davrda ham xuddi ilgarigi davrdagi kabi agrotexnika tadbirlari qo’llaniladi. Asosiy novda va shohlardagi chetki shohchalarni yoshartirishga, shoh- shabba orasidagi nimjon shohchalarni siyraklashtirishga, quriganlarini kesib tashlashga, daraxtni parvarish qilish va yerni ishlashga alohida e’tibor beriladi. Oltinchi davr - quriy boshlash. Hosil berish va o’sish davri. Bu davrda meva daraxtining hayot faoliyati tobora susayadi. Asosiy shohlar ko’plab quriy boshlaydi. Barglari to’kilgan butoqlarda asosiy skelet tipidagi bachki novdalar paydo bo’ladi. Hosilning sifati va miqdori pasayadi.

Bu davrda ham ilgarigi davrdagi kabi agrotexnika tadbirlari qo’llaniladi. Lekin bu davrda bachki novdalardan asosiy novdalar yetishtiriladi. Daraxt yaxshi parvarish qilinadi va yer yaxshilab ishlanadi. Ettinchi davr - qurish, o’sish va hosil berish davri. Bu davrda birinchi tartib asosiy shohlar quriy boshlaydi, ilgariroq hosil bo’lgan yangi novdalar kuchli rivojlanadi. Faqat o’sayotgan asosiy shohlar hosil beradi. Bu davrda ham ilgarigi davrdagi kabi agrotexnika tadbirlari qo’llaniladi. Lekin bu davrda daraxtni yaxshilab yoshartirish kerak. Sakkizinchi davr - qurish va o’sish davri. Bu davrda shoh-shabbadagi yangi asosiy novdalar, nimjon shohlardan tortib to yo’g’on shohlar hamda tananing asosigacha quriydi. Hosil keskin darajada kamayadi. Daraxtlar tanasida bachki novdalar paydo bo’ladi. Daraxtlar o’zining xo’jalik ahamiyatini yo’qotadi va kundakov qilinadi. To’qqizinchi davr - o’sish davri. Bu davrda daraxtning butun shoh- shabbasi va tanasi qariydi. To’nkadan bachkilar o’sib chiqadi. Lekin ishlab chiqarish sharoitida bog’larda daraxtlar bu davrgacha saqlanmay, kesib tashlanadi. To’nka bachkisidan kelgusida o’simlikning yer usti qismi rivojlanadi va daraxtning o’sish sikli yangidan boshlanadi. Uchinchi-to’rtinchi davr meva daraxtning eng mahsuldor davri hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining Oliy majlis qonunlar tuplami.1,2 qism 1998. 2. A.A.Ro’bakov,S.A.Ostrouxova - «O’bekiston mevachiligi» T.: «O’qituvchi», 1981. 3. A.A.Ro’bakov, S.A.Ostrouxova - «Plodovodstvo O’zbekistana». T.: «O’qituvchi»,1972. 4. V.A.Kolesnikov - «Plodovodstvo» M.: «Kolos» 1985. 5. V.A.Kolesnikov - «Praktikum po plodovodstvu» M.: « Kolos» 1971. 6. A.G.Martinenko - «Praktikum po plodovodstvu» T.: «Matbuot», 1982. 7. M.M.Mirzaev, M.K.Sobirov - «Bog’dorchilik» T.: «Mehnat» 1987. 8. V.M.Kurennoy, V.F.Koltunov - «Plodovodstvo» M.: «Agropromizdat» 1985. 9. O.K.Afanasev - «Intensivnoe sadovodstvo» T.: «O’qituvchi» 1975.

Похожие

Meva va rezavor meva o`simliklarini ko`paytirishni biologik asoslari va meva ko`chatlarini yetishtirish

Meva bog’i barpo qilish va meva daraxtlarini o`tkazish

Meva daraxtlariga shakl berish va qirqish

Meva o’simliklarini xalq xo’jaligidagi ahamiyati

Rezavor bog’lar va ko’chatzorlarni hududiy tashkil etish