Канопни тайёрлаш ва сақлаш технологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Канопни тайёрлаш ва сақлаш технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

К анопни тайёрлаш ва сақлаш технологияси Режа: 1. Каноп ҳақида умумий маълумотлар. 2. Каноп толаларини бахолаш. 3. Каноп хом ашёсини тайёрлаш. 4. Каноп хом ашёсини сақлаш.

1. Каноп ҳақида умумий маълумотлар. Каноп поясида 17 - 18% тўқишга яроқли тола ҳосил қилади. Канопнинг толаси рангсиз, тиниқ, лекин дағал бўлади. Бу тола қоп - қанор, арқон, брезент, уй жиҳозлари учун газмоллар, ўраш учун ип ва бошқа буюмлар тайёрлаш учун ишлатилади. Каноп уруғи таркибида 18 - 20% мой бўлади. Мой, лак - бўёқ саноатида, совун тайёрлашда ишлатилади. Ҳиндистонда лампа мойи сифатида ишлатилади. Каноп ёввойи ҳолда Жанубий Африкада учрайди. Унинг ватани Ҳиндистон ва Жанубий Африка ҳисобланади. Каноп кўпроқ Ҳиндистон, Эрон, Хитой, Ява ва Суматра оролларида, Африкада, Америкада (АҚШ, Бразилия, Куба ва бошқалар) экилади. Каноп 1915 - 1916 йилларда Шимолий Кавказ ва Туркистон синаш станциясида тажриба сифатида экила бошланди. Ўзбекистонда 1927 йилдан бошлаб экиб келинади. Каноп ҳозирги вақтда Ўзбекистонда, Қирғизистонда, Шимолий Кавказда экилади. Каноп ўртача бир гектар ердан 100 - 120 ц поя ва 4 - 5 ц уруғ беради. Лекин юқори агротехникани қўллаш натижасида канопда 150 - 180 ц кўк поя, 8 - 9 ц уруғ олиш мумкин. Каноп гулхайридошлар оиласига мансуб бир йиллик ўсимликдир. Каноп намга, ҳароратга ва ёруғликка талабчан, қисқа кунли ўсимлик ҳисобланади. Транспирацион коэффициенти 580 - 700 бирликка тенг. Каноп ўсимлиги иссиқсевар ҳисобланиб, уруғлари 10 - 12° иссиқликда униб чиқа бошлайди, лекин қулай ҳарорат 20° ҳисобланади. Совуққа чидамсиз, 1,0 - 1,5° совуқ майсаларга кучли таъсир кўрсатиб, уларни нобуд қилади. Канопнинг ўсиши ва ривожланиши учун энг қулай ҳарорат 23 - 25° ҳисобланади. Майсалар ҳосил бўлгандан сўнг 35 - 40 кун давомида каноп жуда секин ўсади. Бу даврда унинг илдизи яхши ривожланиб шаклланади ва шундан сўнг каноп тез ўсган ҳолда суткалик ўсиши 4 - 5 см ни ташкил этади. Ўсув даври унинг нав ва агротехникасига қараб 130 - 140 кунни ташкил қилади. Каноп ёруғлик етишмаган ерда паст ва нимжон бўлиб ўсади.

Каноп тупроққа талабчан ўсимлик бўлиб, сизот сувлари 80 - 100 см чуқурликда жойлашган шўрланмаган чиринди моддаларга бой ўтлоқи ва ўтлоқи - ботқоқ тупроқларда яхши ўсади. Ўзбекистонда канопнинг «Кубан - 338» ва «3876» навлари экилади. Бозор шароитида республикамизда каноп ҳом ашёсига бўлган талаб ва таклифлардан келиб чиқган ҳолда уни етиштириш, қайта ишлаш ва сотиш миқдорларини тўғри белгилаш жуда катта аҳамият касб этмокда. Ҳозирги кунда фақат Тошкент вилоятининг Юқори Чирчиқ, Ўрта Чирчиқ ва Қуйи Чирчиқ туманлари хўжаликларида экилади. Маълумки, канопнинг пояси пўстлоғидан тола олинади. Каноп толаси оқ рангли, юмшоқ, жуда тоза ва пишиқ бўлади. Шуни таъкидлаш керакки, каноп стратегик аҳамиятга эга бўлиб, пишиқлиги, нам тортмаслиги билан бошҳа техник ўсимликлардан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам канопдан тайёрланган қопларда ун ва ун маҳсулотлари, шакар, қанд, крахмал, бўёқлар ташилади ва сақланади. Бундан ташқари каноп толасидан ҳар хил иплар, ёнгинга чидамли қўлқоплар ҳамда брезент тайёрланади. Унинг ёқори сифатли толаси мебел матолари, пойандоз, тортқичлар, парашутсозлик ва мебел саноатида, гидролиз, тамаки корхоналарида ишлатилади. Каноп уруғидан техник мой ва спирт олинади. Бу мой энг олий навли мой бўлиб, ундан оғир саноатда ва бўёқ олишда кенг фойдаланилади, шунингдек каноп пўстлоғи шилиб олингандан сўнг, чиқиндига чиқариб ташланадиган ўзаги, барги ва кўсакчалари енгил саноатда шакл бериш, плита тахтачалар, мебел ва курсилар ҳамда шкаф сервантлар тайёрлашда ишлатилади. Чиқиндига чиқган тупони эса қишлоқ хўжалигида органик ўғит сифатида қўлланилади. Ўз навбатида каноп ўсимлигидан пектин моддаси олиниб, озиқ-овқат саноатида кенг фойдаланилади. Бинобарин пектин моддаси бошқа ўсимликларда 1,0-1,5 фоиз олинса, каноп ўсимлигидан 3,0-4,0 фоиз олинади. Афсуски республикамизда озиқ-овқат саноати эҳтиёжлари учун пектин моддаси четдан валюта ҳисобига олинмоқда. Ваҳоланкн жаҳон бозорида пектин моддасининг 1 тоннаси 2 млн. АҚШ доллари миқдорида баҳоланмоқда. Каноп ўсимлигининг

хусусиятларидан яна бири ундан целлюлоза олинишидир. Каноп пояси таркибида 50 фоиз, толаси таркибида 60 фоиз целлюлоза мавжудлиги тажрибаларда исботланган. Яъни бир гектар канопзор ҳисобига 15 тонна целлюлоза олиш имконияти мавжуд. Умуман олганда эса каноп ҳом ашёси ва толасидан 23 турдаги маҳсулот тайёрланади . Собиқ иттифоқ даврида Ўзбекистон нафақат пахта, балки каноп хом ашёси манбаи ҳам ҳисобланган. Жумладан Тошкент вилоятида канопни қайта ишловчи 11 та завод 90-йилларгача тўла қувват билан ишлаб, йилига 33-37 минг тонна юқори сифатли узун ва қисқа тола чиқарган. Ишлаб чиқарган толанинг 75 фоизи чет мамлакатларга экспорт қилинган. Кейинги йилларда эса тармоқ тараққиётига эътиборнинг ниҳоятда сусайиши натижасида каноп етиштиришга ихтисосланган хўжаликлар сони ва экин майдонлари кескин камайиб кетди. Масалан. 1990 йилда Ўзбекистон Республикасида 8 минг га майдонда каноп етиштирилган бўлса, 2001 йилда эса 1236 га майдондагина каноп етиштирилган ҳалос. Кўриниб турибдики, канопни қайта ишлаш технологаясини такомиллаштириш, энг янги техникани жорий қилиш, сермеҳнат ишларни механизациялаштириш ва автоматлаштириш сохасида кенг миқёсда илмий тадқиқот ишлар олиб борилиши керак. 2. Каноп толаларини бахолаш. Канопни дастлабки қайта ишлаш заводлари ҳом ашёни деҳқон ширкат ва фермер хўжаликларидан олади. Бирламчи ишлов берилган маҳсулотларни эса тўқимачилик саноати корхоналарига юборади. Бунда ҳар иккала томон ҳам давлат стандартлари талабларига асосланиб барча ишларини амалга оширишлари жуда мухим ҳисобланади. Ҳар қандай ҳом ашё ёки ярим фабрикатни баҳолашдаги каби, толали матоларни баҳолашда асосий мақсад унинг қийматлилигини аниқпаш, яъни замонавий янги техникадан фойдаланилганда ўша толали матодан қанча ва қандай сифатли маҳсулот олиш мумкинлигини аниқлашдир. Бу иш корхоналарнинг ишини режалаштириш ва шплаб чиқариш жараёнларини

техник назорат қилишни, энг қулай, технологаяни танлашни осонлаштиради. Ҳом ашёдан тайёрланган маҳсулотнинг сифат хусусиятларининг мажмуасига қараб баҳолаш, бажарилиш усулига қараб инструментал ёки органолептик усулга бўлинади. Ҳом ашёдан тайёрланган маҳсулотга қараб баҳолаш технологик баҳолаш деб аталади. Каноп пояси ва кўк пўстлоқни баҳолашда, асосан, ундан олинадиган узун толанинг сифати хамда миқдори эътиборга олинади. Бу эса жуда кўп омилларга боғлиқ. Масалан, экиш ва парвариш вақтида турли жойларда жойлашган ҳамма майдондаги каноп ўсимлигига шароитларни бир хилда яратиб бўлмайди. Шунинг учун каноп пояси ҳар хил морфологик белгиларга эга бўлади ва уни баҳолашда асосий поянинг узунлига, йўғонлиги ва ранги эътиборга олинади. Узун каноп поясида тола тўпламлари энг зич, пишиқ ва элементар толалари узун бўлади. Шунинг учун, одатда узун поя юқори баҳоланади. Тола миқдори ва сифатига қараб поянинг йўғонлиги узунлигига тескари пропорционал боғланган бўлади. Жуда йўғон поялардан кам миқдорда, сифатсиз тола олинади. Ўртача ингичкаликдага поядан олинадиган сифатли умумий тола миқдори кўп бўлади. Заводга олиб келинадиган поя ёки кўк пўстлоқнинг технологик баҳоси уларни топширишга тайёрланишига боғлиқ бўлади. Ҳозирги вақтда узун тола сифатининг пастлиги ва миқдорининг камлиги ҳом ашёнинг хар хиллиги натижасида келиб чиқмоқда, чунки хар хил хусусиятли поя ва пўстлоқларга мос тушадиган технологик режимлар яратиш қийин, шунинг учун келажакда илмий-текшириш ташкилотлари ушбу муаммони ҳал қилишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Топширилаётган каноп поялар қабул қилиш вақтида олинган намуна боғларни оргоналептик усулда стандарт намунага солиштириб кўриш йўли билан пояларни навлари аниқланади. Шаклланмаган ва зарпечак билан зарарланган поялар миқдори меъёрдан ошиб кетса поянинг нави пасайтирилади. Кўк пўстлоқни сифатини баҳолашда асосан пўстлоқ пишиқлигининг тутам узунлигага ҳамда қолдиқ ёғочликнинг миқдори ва унинг зарпечак билан зарарланганлиги каби кўрсаткичлари инобатга олиниб учта ( I , II , III )

навга бўлинади. Пўстлоқнинг нави ва намлиги шу билан бирга ундаги ёғочлилиги, бегона нарсалар ва пўстлоқнинг зарпечак билан зарарланиш миқдори лабораторияда тахлил қилиш йўли билан аниқланади. Узун толани баҳолашда асосан унинг пишиқлиги, эгилувчанлиги ва ингичкалига каби белгиларга қараб баҳоланади. Калта толанинг сифати унинг ташқи аломатларига, ундан буралиб ясалган толанинг пишиқлиги ҳамда тозалигага қараб баҳоланади. Ташқи аломатларига қараб баҳоланганда толанинг ранги, бир хил сифатли бўлиши, касалланмаганлиги кўздан кечирилади. Сўнги йилларда калта толани саралаш махсус цехларда олиб борилмасдан, балки калта тола ажратадиган машинадан чиқган заҳоти саралаш усули қўлланилмоқда. Калта толани бу усулда саралаш анча осон бўлиб, иқтисодий самарадорлик бирмунча юқори бўлади. 3. Каноп хом ашёсини тайёрлаш. Каноп пояси тола учун техник жиҳатдан етилганда йиғиштирилади. Бунда поянинг уч қисмида ланцетсимон барг пайдо бўлади. Каноп пояси ЖК - 2.1А ўриш машинасида 7 - 8 см баландликда ўрилади. Сўнгра пўстлоқни шилиш учун ЛС русумли машина ишлатилади. Пўстлоқ (луб) поядан шилиб олингандан сўнг 2 - 3 кун давомида ерга юпқа қилиб ёйилиб, қуритилади ва учлари текисланиб, ҳар бири 8 - 10 кг дан боғ қилиб боғланиб, луб заводига топширилади. Бу усулда поя кўк бўлади ва пўстлоқ шилиш қулай. Маҳсулотни заводга топшириш учун ҳам кам харажат сарф бўлади. Иккинчи усулда каноп пояси тўла етилиб, сариқ рангга кирганда ўрилади. Бу муддатда ўрилган поялар поя ҳолича заводга топширилади ва заводда уни ивитиб, сўнгра пўстлоқ (луб) шилиб олинади. Уруғлик каноп пастдаги 3 - 4 та кўсак қорая бошлаши билан йиғиб олинади ва поялар боғ - боғ қилиб боғланиб, яхши қуриши учун боглар тик қилиб тахланади ва шу ҳолда 4 - 5 кун қуритилгандан сўнг МК - 6 русумли машинада янчилади. Олинган уруғлар қуритилиб, дон тозалагич машиналарда тозаланиб, қопларда омборларда сақланади. Уруғи олинган поялар заводга топширилади.

Завод ҳом ашё етказиб берувчи деҳқон, фермер ширкат хўжаликлари билан шартнома тузади. Шартномага асосан хўжалик маълум майдонга каноп экиш ва хар бир гектардан маълум миқдорда ҳосил олишни ўз зиммасига олади. Шартномада ҳом ашё тури, сифати, миқдори, нархи, умумий қиймати, топшириш муддатлари ва жойлари кўрсатилади. Ҳар бир хўжаликга завод томонидан энг олдин ўрилган каноп поя ва пўстлоқлардан стандарт намуна тайёрлаб берилади. Бундан ташқари каноп пояларни пишганлигини белгалашда, каноп поядан пўстлоқни ажратиш, уни қуритиш ва навларга ажратиш ишларида хўжаликпарга яқиндан ёрдам берадилар. Заводга поя ва пўстлоқ одатда, август, сентябр, октябр қисман иқлим шароитига қараб ноябр ойларида келтирилади ва улар бир қанча ойлаб, қайта ишлашга юборилгунча махсус тайёрланган жойларда сақланади. 4. Каноп хом ашёсини сақлаш. Каноп заводларида поя ёки пўстлоқ асосан икки усул билан: усти ёпиқ шийпонларда ва очиқ жойда ғарам қилиб сақланади. Ҳом ашёни усти ёпиқ жойда сақлаш учун узунлиги 64 м, эни 16 м ва баландлиги 8 м бўлган атрофи очиқ лекин усти ёпиқ шийпондан фойдаланилади. Бундай шийпонда 400-500 тоннагача пўстлоқ ёки поя сақлаш мумкин. Ундан ташқари, ҳозир зиғир поя заводларида катта ўлчамли темир- бетон шийпонлар кенг қўлланилмоқда. Масалан. 144x24x8,4 м ўлчамли шийпонга 2500 тонна, 90x30x6,5 м ўлчамли шийпонга эса 1500 тонна ҳом ашё жойланади. Усти ёпиқ шийпонлар кўпга чидайди, маҳсулот сифатли сақланади ва ҳом ашё ташишни механизациялаштириш имкони туғилади. Усти очиқ жойда ғарам қилиб сақлаш усули кўп йиллик тажрибалар асосида мукаммаллаштирилди. Бу усул жуда оддий бўлиб, унга кўп сарф ҳаражат қилинмайди. Ҳом ашёни ғарамлашдан олдин ҳар бир ғарам учун маҳсус майдонча тайёрлаш керак. Ђарамнинг ост қисмидага пояларни намланиш ва чиришдан сақлаш учун ғарамнинг супачаси ердан камидан 30 см кўтарилиб, атрофига сув оқиб кетадиган 20-30 см кенгликдаги ариқчалар қилинади. Ђарамларни жойлаштириш ўлчамлари илгарилари узунлиги 20 м, эни 8 м ва баландлиги 8 м ли бўлиб, уларга 80-100 тоннагача поя кетади. Ҳозир

ғарамнинг эни ва узунлиги катталаштирилган (32х10х8м) натижада ғарамга кўп хом ашё кетади. Ђарамнинг эни жанубдан шимолга қаратилиб жойлаштирилади, шунда унинг ён томони шамол эсадиган томонга қараган бўлиши керак. Ђарамларни эни томонидан оралига 15 м гача, узунлиги томонидан эса 30 м га тенг бўлиб, завод худуди камида баландлиги 1,8 м ли девор билан ўралган бўлиши керак. Хом ашё яхши сақланиши учун боғларни ғарамга жойлаганда баьзи қоидаларга риоя қилиш керак бўлади.. Ђарамнинг ўрта қисми четига қараганда юқорироқ бўла бориши керак. Поянинг пастки қисмини ғарамнинг ташқи томонига қаратиб қўйиб, ёгоч кураклар билан уриб ғарам девори текислаб борилади. Пояларни ғарамлашда бир қават ғарам бўйича қўйилиб, сўнггиси энига қараб қўйилади. Ђарамлар нотўғри жойлашган бўлса, ёгангарчилиқда ва шамодда бузилиб, сув тушиб кетиши натижасида хом ашёни чиритиб юбориши мумкин. Хом ашёни сифатли сақлаш учун мунтазам равишда бузилган жойлари тузатиб борилади, унинг атрофидаги ариқчалар тозаланиб, брезент устидаги қор кураб турилиши лозим. Хом ашёни сақлаш вақтидаги юқотиш 1 фоиздан ошмаслиги лозим.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Йўлдошев Ш.У., Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари.- Тошкент, Ўзбекистон, 1994. 2 . Ермолов Л.С. ва бош қ алар. Основы надежности сельскохозяственной техники.-М.: Колос, 1992 . 3 . Мельников.Г.Н., Технология машиностроения (1 ,2- том). - М .: Издательства МГТУ им. Н.Э.Баумана , 1998. 4 . Прейсман В.И. Основы сельскохозяйственной техники.-Киев. : Высшая школа, 1988 . 5 . Решетов Д.Н. Роботоспособность и надежность деталей машин.-М.: Высщая школа, 1990 . 6 . Решетов Д.Н. ва бош қ алар. Надежность машин.-М.: Высщая школа, 1988 .

Похожие

Канопни дастлабки қайта ишлаш технологияси

Машиналарни сақлаш технологияси ва жойлари

Чигитли пахтани сақлаш технологияси

Силос тайёрлаш технологияси

Пичан тайёрлаш технологияси