Гетерозис ва ундан селекцияда фойдаланиш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Гетерозис ва ундан селекцияда фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Гетерозис ва ундан селекцияда фойдаланиш. Юқорида кўриб чиқилган селекция усуллари генетик барқарор селекцион материал тайёрлаб, унинг асосида янги навлар яратишга қаратилган эди. Уруғчилик жараёнида бу навларнинг ҳамма белги, биологик хусусиятлари, нав тозалиги ва юқори ҳосилдорлиги сақланиб, уруғлари кўпайтирилади ва катта майдонларга экилади. Шу билан бирга, охирги ярим асрлардан бери (45-50 йил) қишлоқ хўжалик экинларининг селекцияси принципиал янги асосда олиб борилмоқда. Бу йўналишнинг мақсади – ишлаб чиқаришнинг катта майдонларида экиш учун уруғидан бир марта фойдаланиладиган юқори ҳосилли дурагайларнинг биринчи бўғини (Ғ 1 ) ишлаб чиқишдир. Яъни гетерозис асосида дурагай уруғларидан фойдаланиш. Гетерозис деб, дурагайларнинг биринчи бўғини (Ғ 1 ) ота-она шаклларига (формаларига) нисбатан юқори ҳосилли ва ҳаётчан бўлишига айтилади. Дурагайларнинг ота-она шаклларига нисбатан кучлилигини (ҳаётчанлиги ва юқори ҳосилдорлиги) биринчи бўлиб Петербург Фанлар Академиясининг фахрий аъзоси И.Г.Кёлрейтер кузатган. У 1760 йилда тамаки ва нос тамаки (махорка)ни чатиштириб олинган турлараро дурагай ҳаётчан, кучли ривожланиб, юқори ҳосилли бўлганлигини кузатиб, ундан (дурагайдан) амалда фойдаланиш йўлини ишлаб чиқишга киришади ва дурагай уруғлардан бир марта (фақат биринчи бўғинда) фойдаланиш мумкинлигини аниқлайди. Кейинчалик гетерозис ходисасини Ч.Дарвин чуқур ўрганиб, ўзининг 1876 йилда чоп этилган «Ўсимликлар дунёсига ўзидан ва четдан чангланишнинг таъсири» деган асарида унинг асосларини кўрсатиб берди. У гетерозисни сабабини ота-она гаметаларидаги ирсий фарқлар билан боғлади. Ч.Дарвиннинг

ғоялари таъсири остида америкалик олим Д.Бил 1878 йилда Мичиган қишлоқ хўжалик колледжида навлараро юқори ҳосилли дурагай ҳосил қилиш мақсадида маккажухорининг ҳар хил навларини бир-бири билан чатиштиради. Натижада ота-она формаларига нисбатан 10-15% юқорироқ ҳосил қиладиган дурагайлар олинади. Лекин ўша даврда маккажухорининг навлараро дурагайлари кенг тарқалмайди. Гетерозис селекциясининг ривожланишида Америка генетик-олими В.Шеллнинг хизмати катта. У 1906 йилда биринчи бўлиб маккажухори ҳосилдорлигини ошириш учун экиннинг дурагайларини экиш масаласини қўйди. В.Шелл маккажухорининг мажбуран ўзидан чанглатиб олинган линияларини яратиб, улар ўртасида ўзаро жуфт чатиштириш ўтказган. Натижада айрим дурагайлар ҳаётчанлиги ва серхосиллиги билан фақат ота-она линияларидангина эмас, балки бошланғич навлардан ҳам анча устун чиққан. Шунга асосланиб у кенг майдонларда мажбурий ўзидан чанглатиб олинган линиялар яратиб, улардан энг яхшиларини ёнма-ён экди. Она сифатидаги линия ўсимликларининг руваги қўлда кесиб олиниб, ота сифатидаги линия ўсимликлари чанги билан чангланиш натижасида гетерозисли дурагай уруғлар етиштириш мумкинлигини аниқлаб тавсия этди. Гетерозис дурагайларининг кучлилигини кўрсатиш мақсадида В.Шелл 1914 йилда гетерозис тушунчасини (терминини) фанга киритади. Швед генетиги А.Густавссон ўсимликларда учрайдиган гетерозисни учта асосий хилга бўлади. 1. Репродуктив гетерозис – бу ўсимликнинг кўпайиш органлари, мева ва уруғларнинг кўп ҳосил бўлиши. 2. Соматик гетерозис – организм ўсимликларнинг вегетатив органларининг кучли ривожланиши. 3. Адаптив (мосланувчи) гетерозис-ўсимлик ҳаётчанлигининг кучайиши.

Гетерозис асосида барча мамлакатларда маккажухори, жухори, қанд лавлаги, хашаки лавлаги, сабзавот-полиз экинларнинг дурагай уруғлари етиштирилиб, кенг майдонларга экилмоқда. Бундай дурагайлар биринчи бўғини (Ғ 1 ) дастлабки ота-она формаларга нисбатан 25-40%, баъзи экинларда ҳатто 50% ва ундан юқори ва сифатли ҳосил беради. Дурагайлашда организмларни чатиштириш аутбридинг ва инбридинг тартибида олиб борилади. Бир-биридан узоқ (қариндош бўлмаган) организмларни чатиштириш аутбридинг деб аталади. Аксинча, бир-бирига яқин (қариндош) организмларни чатиштириш инбридинг дейилади. Инбридинг ҳайвонларга хос тушунча бўлиб, ўсимликларда инцухт деб аталади. Четдан чангланувчи ўсимликларни мажбуран ўзидан бир неча йил давомида чатиштириш инцухт деб аталади. Ўсимликларни инцухтлаш натижасида, уларнинг хосилдорлиги, ўсувчанлиги ва ҳаётчанлиги камайиб боради. Бу ходиса депрессия дейилади. Бу ходисани биринчи бўлиб Шелл кузатган. Лекин инцух-линиялар бир-бири билан чатиштирилса, улардан олинган дурагай ҳосилдор, кучли ва ҳаётчан бўлади, яъни гетерозис ходисаси кузатилади. Гетерозисдан амалда кенг фойдаланиш масаласи маккажухорида батафсил ва мукаммал ўрганилган. Маккажухорининг ишлаб чиқаришда экиладиган гетерозисли дурагайлари қуйидаги типларга бўлинади: 1. Линиялараро дурагайлар – улар ўз навбатида: - оддий – (А инцухт линия х Б инцухт линия); - уч линияли (А инцухт линия х Б инцухт линия) х В инцухт-линия - қўш линиялараро (А инцухт линия х Б инцухт линия) х (В инцухт линия х Г инцухт линия) - Мураккаб линиялараро (А инцухт линия х Б инцухт линия) х (В инцухт линия х Г инцухт линия) х Д инцухт линия

2. Нав билан линияаро ёки линия билан наваро А нави х Б инцухт линия; А инцухт линия х Б нави; 3. Навлараро. А нави х Б нави 4. Дурагай популяциялар (А линиялараро дурагай, Б линиялараро дурагай, В линиялараро дурагай, Г линиялараро дурагай) Оддий линиялараро дурагайлар. (АхБ, ВхГ), иккита инцухт линия чатиштириб олинади. Бу дурагайлар серҳосил бўлиб, одатда навларга нисбатан 30-40% ва ундан кўп ҳосил беради. Кўпинча ширин маккажухори етиштиришда фойдаланилади. Кейинги йилларда бир неча мамлакатларда дон учун оддий линиялараро дурагайларни экиш кенг тарқалмоқда. Б.П.Соколов, В.П.Рийхо, А.Б.Худайқулов Ўзбекистон ғаллачилик илмий-тадқиқот институтининг Каттақурғон таянч пунктида ўзидан чанглатилган линиялараро чатиштириш усулини қўллаб маккажухорининг Днепровский 70ТВ дурагайи ҳосил қилинган. ИКС-64Т Х ИКС-19ТВ Днепровский 70ТВ Оддий линиялараро дурагайлардан Ўзбекистонда экилиб келинмоқда- Улуғбек оддий дурагайи, БЦ-6166 ТВ оддий дурагай. Оддий линиялар аро дурагайлар уч линияли, қўш линиялараро дурагайлар уруғини ҳосил қилишда она ўсимликлари сифатида фойдаланилади. Уч линиялараро дурагайларни яратиш учун биринчи йили иккита линия чатиштирилиб, оддий дурагай ҳосил қилинади, иккинчи йили у учинчи линия билан чатиштирилади. (АхБ)хВ. Бундай дурагайнинг биринчиларидан 1976 йил Днепровский 98 МВ яратилган, ҳозирги вақтда уч линияли дурагайларни экиш кенг тарқалмоқда.

А.Б.Худайқулов ҳам муаллифликда ғаллачилик илмий-тадқиқот институтининг Каттақурғон таянч пунктида маккажухорининг уч линияли дурагайини қуйидагича ҳосил қилган: (В-73Т х В-84ЭТ) х ДКК 18ВТ Қўш линиялараро дурагайлар яратиш учун биринчи йили тўртта ўзидан чанглатилган линия икки жуфт қилиб чатиштирилиб, иккита оддий дурагай ҳосил қилинади ва иккинчи йили бу одий дурагайлар ўзаро чатиштирилади ва натижада қўш линиялараро дурагай яратилади. 1 йил АхБ ва ВхГ 2 йил (АхБ) х (ВхГ) қўш линиялараро дурагай оддий дурагай оддий дурагай Бундай дурагайлар ишлаб чиқаришда кўп тарқалган. Улар одатдаги навларга нисбатан 25-35% кўп ва арзон ҳосил беради. Булар: ВИР-42, ВИР-156, ВИР-338, Краснодарский-5, Днепровский-90Т ва бошқалар. ВИР-42 дурагайи икки оддий дурагайни чатиштиришдан ҳосил қилинади: Слава (ВИР-44 х ВИР-38) х Светоч (ВИР-40 х ВИР-43) Бунда Слава ва Светоч – оддий дурагайлар, ВИР-44, ВИР-38, ВИР-40, ВИР- 43 - ўзидан чанглатилган линиялар. ВИР-156 дурагайи қуйидагича ҳосил қилинади:

Победа (ВИР-133 х ВИР-64) х Прогресс (ВИР-157 х ВИР-158) Оддий дурагай оддий дурагай Ўзбекистонда кўп йиллар давомида катта майдонларда кенг тарқалиб экилган, давлат реестрига киритилган маккажухорининг қўш линиялараро дурагайи ВИР-338дир. Бу дурагай қуйидагича ҳосил қилинади: Оддий дурагай Весна иккинчи оддий дурагай Ветер билан чатиштириб ВИР- 338 дурагайи ҳосил қилинади Весна (ВИР-133 х ВИР-155) х Ветер (ВИР-164 х ВИР-167). Мураккаб линиялараро дурагайлар уч босқичда ҳосил қилинади. Масалан беш линияли Жеребковский 86 МВ дурагайи (1972 йилда районлаштирилган) қуйидагича ҳосил қилинади: [(ВИР-44М х ВИР-40 3 М) х Г380М] х (ВИР-26МВ х ВИР-27МВ) Бу дурагайдан кейин мураккаб олтилинияли Одесский 92МВ ва ВГИ-9МВ дурагайлари яратилиб районлаштирилади. 2. Нав билан линиялараро ёки линия билан наваро дурагайлар . Буковинский 3 ва Днепровский 247 нав билан линиялараро дурагайи, Днепровский 56 эса линия билан наваро дурагайи. Бу дурагайлар кенг тарқалиб экилиб келинган. 3. Навлараро дурагайлар . Улар навларга нисбатан одатда 10-15% кўп ҳосил беради ва экиш қимматга тушмайди. Аммо қўшимча ҳосил кам бўлганлиги учун бундай дурагайлар ишлаб чиқаришга жорий этилмаган.

4. Дурагай популяциялар ёки синтетик навлар. Бир-бирига мос келадиган бир неча линия, нав ёки дурагайларнинг ўзаро эркин чангланиши натижасида олинадиган дурагайлар дурагай популяция ёки синтетик навлар деб аталади. Бундай дурагайлар бир неча йил экилганда ҳам ҳосилдорлиги пасаймайди. Дурагай популяциялар ҳосили оддий навларга нисбатан юқори бўлса ҳам, энг яхши линиялараро дурагайларга нисбатан пастроқдир. Бу линияларнинг афзаллиги шундан иборатки, уларни уруғини етиштириш анча осон, оддий ва арзон. Бир марта хўжаликларга берган дурагай уруғини бир неча йиллар давомида экиб фойдаланиш мумкин. Бу хусусият бўйича дурагай популяциялар навларга ўхшайди, шунинг учун улар синтетик навлар деб аталади. Академик М.Н.Хаджинов Краснодарская 1/49 дурагай популяциясини яратишда 4 линиялараро дурагайларидан фойдаланган. (ВИР-37, ВИР-114, ВИР-57, Краснодарский-3). Бу тўрт линиялараро дурагайлар уруғи бир жойда экилиб ўсади, ўзаро эркин чангланиб кўпаяди- шунинг учун – тўрт дурагайлар авлодининг аралашмаси – популяцияси бўлиб, ишлаб чиқаришда одатдаги навлар сингари эркин чангланади ва навларга нисбатан ҳар гектаридан 7-8 центнердан ортиқ дон ҳосили беради. Бундай дурагай – популяцияларнинг гетерозиси бир йил эмас балки бир неча йил давом этади. Краснодарская 1/49 дурагайи Ўзбекистонда кўп йиллар давомида экилиб яхши натижалар кўрсатмоқда. Маккажухорининг гетерозисли дурагайларини яратиш учун аввало энг яхши нав ёки дурагайлар танлаб олиниб, улар камида 5-6 йил давомида мажбурий ўзидан чанглатилиб, инцухт-линиялар ҳосил қилинади. Кейин шу линияларнинг юқори гетерозисли хусусиятли чатишиш (комбинацион) қобилиятлари аниқланади. Ҳар қандай ота-она линияларнинг чатишиш (имконияти) қобилияти уларнинг умумий ва махсус комбинацион (чатишиш) қобилиятлари билан белгиланади. (Обшая комбинационная способность-ОКС, специфическая комбинационная способност-СКС).

Амалда гетерозисли дурагайлар яратиш учун фойдаланилаётган линия ва навларнинг умумий чатишиш қобилияти ТОПКРОСС усули билан тестер навлар ёрдамида, махсус чатишиш қобилияти эса диаллел чатиштириш йўли билан аниқланади. Бир-бири билан чатиштирилганда энг юқори гетерозисли бўлган линиялардан кейинчалик дурагай уруғ ҳосил қилиш учун фойдаланилади. Гетерозисли дурагайлар яратишда селекционерлар юзлаб, минглаб линия ва навлар устида ишлайдилар. Ҳозирги вақтда ўрганилаётган линиялар ва навларнинг умумий чатишиш қобилиятини бахолаш учун Девис ишлаб чиққан топкросс усули кенг қўлланилади. Бу усулга кўра селекционер аниқлагич вазифасини бажараоладиган навни топиш лозим. Ўрганилаётган ҳар қандай линияни шу нав билан чатиштириб олинган дурагай асосида ҳар бир линиянинг умумий чатишиш қобилияти аниқланади. Бундай навлар тестер (аниқлагич навлар) деб аталади. Тестер асосидаги топкросс усулининг иқтисодий афзаллиги қуйидагича: Агар диаллел чатиштиришда 100 та линиянинг чатишиш қобилиятини аниқлаш учун 4950 жуфт чатиштириш ўтказиш керак бўлса, топкросс усулида атиги 100 жуфт чатиштириш талаб қилинади, холос. (одатда 500-1000 нав ёки дурагай танлаш питомникига экилиб камида 250 тадан кам бўлмагани ўзидан чанглатилади). Линияларни умумий чатишиш қобилиятини аниқлаш учун кенг ирсий асосга эга бўлган тестердан фойдаланиш керак. Шунинг учун гомозиготали линия эмас, балки популяция шундай тестер бўлаолиши мумкин. Четдан чангланувчи ўсимликларда тестер сифатида эркин чангланадиган навдан фойдаланилади. Қўш дурагай ёки синтетик нав ҳам тестер бўлиши мумкин. Гетерозисли дурагайлар ҳосил қилиш учун фойдаланиладиган линиялар ва навларнинг чатишиш қобилияти юқори бўлиши билан бирга, улар касаллик ва зараркунандаларга чидамли, селекция иши олиб борилаётган муайян шароитга

мослашган, сифатли махсулот берадиган ва бошқа муҳим белги ва хусусиятларга эга бўлиши керак. Биринчи бўғин (Ғ 1 ) дурагайларининг уруғлари дурагайлаш далаларида махсус ота-она формаларини чатиштириш натижасида ҳосил қилинади. Бунинг учун икки ота-она формалари, алохида жойда (масофий изоляция шароитида) ёнма-ён жойлашган қаторларда экилади. Бунда она формалари (линиялари, навлари)нинг сўтасидаги гуллар ота-сифатида экилган формалар рувагидаги гулларининг чанг доначалари билан чангланади, уруғланади ва сўталарда дурагай уруғлар ҳосил бўлади. Бу сўталар йиғиб олинади, янчилади, уруғи ажратиб олинади – бу уруғлик дурагайнинг биринчи бўғини (Ғ 1 ) бўлиб ҳисобланади. Ота формаси сифатида экилган ўсимликларнинг уруғи йиғиб олиниб, озуқа-емиш учун ишлатилади. Дурагайлаш даласида дурагай уруғини етиштириш она сифатида экилган формалари ўсимликларининг рувагини кесиб олиш билан (бичиш) боғлиқ бўлган анча қўл меҳнати ва маблағ харажатларини талаб қилади. Маккажухори рувакларини кесиб олиш оғир ва машаққатли иш бўлиб, гуллаш вақтида одамларнинг дала ичида юриши ҳам анча қийинчиликлар туғдиради. Бундан ташқари руваклар бир кунда пайдо бўлмайди, бу жараён бир неча кун давом этади, демак дала ичида ҳар кун юриб бичиш ўтказиш лозим. Бу ишни тўлиқ ва тоза (ҳамма рувакларни вақтида юлиш) ўтказилиши ҳамма вақт ҳам таъминланмайди. Натижада дурагайлаш тўлиқ ва сифатли бажарилмайди ва дурагай уруғларининг сифати пасаяди. Маккажухори рувакларини кесиб олиш (юлиш) яъни бичиш ўтказишда одамларни қўл меҳнатидан озод қилиш муҳим масала бўлиб қолган эди. Бу муаммони селекцион-тажриба муассасалари маккажухорининг цитоплазматик эркак пуштсизлик (стериллик) қобилиятли формаларидан фойдаланиш билан ҳал этмоқдалар.

Бундай формалардан (ЦЭП) она-ўсимлиги сифатида дурагайлаш участкаларида фойдаланиш натижасида рувагини кесиш (узиш) ишларини ўтказишдан озод қилади ва натижада дурагайлаш сифатли ўтиб, дурагайлар уруғининг юқори ҳосилли сифатлари яхшиланади ва ишлаб чиқариш арзонлашади. Кейинги йилларда кўпчилик экинларнинг гетерозисли дурагай уруғлари қўл мехнатисиз, цитоплазматик эркак стериллиги асосида етиштирилмоқда. Маккажухорининг рувагини юлмасдан стериллик (пуштсизлик) асосида дурагай уруғлар етиштириш мумкинлиги тўғрисида фикрни академик М.И.Хаджинов айтган эди. Эркак стериллиги (пуштсизлиги) ёки чангдоначаларининг ирсий пуштсизлиги бир қатор ўсимликларда борлиги аниқланган: мойли зиғирда (1921й Бетсон ва Гайднер) пиёзда (1924й. Джонс). Маккажухорида цитоплазматик эркак стериллиги (ЦМС) биринчи бўлиб 1931 йилда америкалик олим М.Родс томонидан ва 1932 йилда М.И.Хаджинов томонидан Озарбойжон маккажўхорисида топилиб таърифланган. Лекин амалда цитоплазматик эркак пуштсизликдан фойдаланиш мумкинлиги тўғрисида биринчи бўлиб М.И.Хаджинов таклиф киритган. 1953-1954 йилларда Г.С.Галеев бу хусусиятни Молдавия ва Шимолий Осетия маккажухори намуналарида борлигини аниқлайди. Ҳозирги кунда цитоплазматик эркак пуштсизлиги аксарият маккажухори намуналарида топилган. Амалда цитоплазматик эркак пуштсизлигидан 1943 йил Х.Джонс ва А.Кларк пиёз селекциясида фойдаланадилар. 1940 йилларда лавлагида (ЦМС) ЦЭП борлиги Ф.Оуен аниқлагандан кейин, лавлагида бу усулдан фойдаланиш усуллари ишлаб чиқадилар. 1944й Д.Роджерс маккажухори ЦЭПнинг янги манбаъини топади ва бу ЦЭП-техасс типидаги деб аталади ва 1950 йиллардан

бошлаб бу пуштсизлик америкалик селекционерлари томонидан маккажухорининг дурагай уруғларини ишлаб чиқаришда қўлланади. Бу ишлар Молдов типидаги ЦЭП 1953 йилда Г.С.Галеев томонидан ва 1954 йилда М.И.Ходжинов томонидан аниқлангандан кейин бошланиб кетади. Жухорида ҳам бундай пуштсизлик 1954 йилда Д.Стефанс ва Р.Голландлер томонидан ажратиб олинган. Бу экиннинг ҳам кенг миқёсда дурагай уруғлари ЦЭП асосида хосил қилинмоқда. Ҳозирги вақтда ЦЭП жуда кўп маданий ўсимликларнинг тур ва хилларида аниқланган бўлиб, дурагай уруғ етиштиришда кенг фойдаланилмоқда. Маккажухорида ЦЭП икки хили (типи) аниқланган бўлиб (Техасс –Ттип ва Молдован Мтип), уларнинг бир-биридан фарқи қуйидагича: Техасс (Ттип) типидаги пуштсизликка эга ўсимлик эркак гулларидаги чанг доначаларининг пуштсизлиги жуда кучли бўлиб, қобилиятли чанглар умуман йўқ. Уларнинг чангдонлари яхши ривожланмаган, гул бошоқчасидан чиқмайди, чиқса ҳам улар очилмайди. Молдаван (Мтип) типдаги пуштсизликка эга бўлган ўсимликларнинг рувагида кўпми, камми чангдонлар ҳосил бўлиб, гул бошоқчасидан чиқса ҳам, очилмайди. (ёрилмайди). Унинг ичида ривожланмаган, пуч чанг доначалари шаклланади. Лекин айрим вақтларда ташқи шароит таъсири остида бундай типли ўсимликлар чангдонларида ривожланган, ҳаётчан чанг доначалари шаклланиши мумкин. Бу иккала пуштсизлик она ўсимлиги орқали қатъий равишда бўғиндан бўғинга ўтади – яъни ирсийдир. Дурагайларнинг уруғлиги цитоплазматик эркак пуштсизлиги асосида ташкил этилган бўлса, линия, дурагай ёки навлар номининг охирида пуштсизлик типларининг бош ҳарфи қўшиб ёзилади. Масалан, Малдаван пуштсизликка эга бўлган линия номига «М» Техас пуштсизликка «Т» ҳарфи ёзилади; Гибрид

Краснодарский 436 М, гибрид Кишинёвский 109 М, гибрид Успех Т, гибрид Гроза Т ва бошқалар. Маккажухорининг дурагай уруғларини цитоплазматик эркак пуштсизлик асосида етиштириш учун қуйидагиларга эга бўлиши керак: 1. Ўзидан чанглатилган линияларнинг пуштсизлик (стериллик) аналоглари (ўхшашлари); 2. Пуштсизликни мустаҳкамловчи қобилиятга эга бўлган линиялар; 3. Фертилликни тикловчи қобилиятга эга линиялар. Фертил линия ва навлар пуштсиз (стерил) ўсимлик билан чатиштирганда ҳосил бўлган наслида пуштсизликни сақлаб қолиш қобилиятига эга бўлсалар, улар пуштсизликни (стерилликни) мустаҳкамловчи линия ёки навлар деб аталади. Цитоплазматик пуштсизлик (ЦМС) ўсимликлар наслининг, наслли, нормал ҳосил қилувчи (фертил) холатни тикловчи линия ва навлар – фертилликни тикловчи деб аталади. Бу хусусият ва қобилиятлар инцухт-линияларга махсус тўйинтирувчи чатиштиришлар орқали киритилади. Бунинг учун керакли хусусият ёки қобилиятга эга ўсимлик танлаб олиниб, инцухт-линия билан 5-7 йил давомида чатиштирилади. Масалан, фертил линияга эркак пуштсизлик хусусиятини ўтказиш учун қуйидагича чатиштириш ўтказилади: 1 йил М s x L  Ms М s – эркак пуштсизли ўсимлик 2 йил  М s х L  М s L - фертил линия 3 йил  М s х L  М s 4 йил  М s х L  М s

5 йил  М s х L  М s Фертил линиянинг пуштсиз аналоги. Маккажухорининг қўш линиялараро дурагайларини пуштсизлик асосида яратиш қуйидагича бўлади: Махсус тўйинтириш чатиштириш орқали она шакли сифатида олинаётган линияларга (А ва В) цитоплазматик эркак пуштсизлик қобилияти, биринчи марта ота шакли сифатида олинаётган (Б) линияга эса пуштсизликни мустаҳкамловчи қобилият киритилиб, пуштсиз оддий линиялараро дурагай ҳосил қилинади. ♀А х ♂Б (АхБ) пуштсиз оддий линиялараро дурагай (пуштсизлик мустаҳкамланган). Иккинчи марта ота шакли сифатида олинаётган (Г) линияга фертилликни тикловчи қобилият киритилиб, фертил ҳолатдаги иккинчи оддий линиялараро дурагай ҳосил қилинади. ♀В х ♂Г (ВхГ) фертил оддий линиялараро дурагай (фертилликни тикловчи қобилиятли). Бу оддий дурагай уруғлари далага аниқ нисбатда 4 қатор она сифатида олинадиган оддий дурагай, 2 қатор ота сифатида олинадиган оддий дурагай (4:2 ёки 6:4) экилиб, уларда эркин чангланиш натижасида она сифатида экилган оддий дурагай ўсимлик сўталарида қўш линиялараро гетерозисли дурагай уруғлари ҳосил бўлади. ♀А х ♂Б (АхБ) пуштсиз оддий дурагай. ♀В х ♂Г (ВхГ) фертил оддий дурагай.

А,В линиялар билан цитоплазматик эркак пуштсизлик қобилиятли ўсимлик чатиштириб, дастлаб фертил линияларнинг пуштсиз аналоглари ҳосил қилинади. Б – линияга пуштсизликни мустаҳкамловчи қобилият киритилади. Г – линияга фертилликни тикловчи қобилият киритилади. ♀(А х Б) х ♂(В х Г) ёнма-ён аниқ нисбатда 4 қатор она сифатида 2 қатор ота сифатида оддий дурагай уруғлари экилиб ўстирилади. Ғ 1 Қўш линиялараро гетерозисли дурагай уруғлари ҳосил қилинади. Шу тартибда ҳосил қилинган гетерозисли дурагайларни – ВИР-338ТВ, Днепропетровский-70ТВ, БЦ-6166 ТВ мисол қилиб келтириш мумкин. Бунда «Т» дегани – Техас пуштсизликдан фойдаланилган, «В» дегани (восстановитель) – фертилликни тикловчи хусусиятдан фойдаланилган. Хозирги кунда деярли аксарият мамлакатларда катта майдонларда, айниқса маккажухори, жухори, тамаки, сабзавот экинларининг гетерозисли дурагай уруғлари экилмоқда. Ғўзанинг ўрта толали Госсипиум хирзутум билан узун толали Госсипиум барбадензени турлараро чатиштирганда гетерозис ходисаси жуда яққол самарали бўлса, буғдойда эса аксинча турлараро дурагайлаш натижасида гетерозис ходисаси вужудга келмайди, туричида ўтказиладиган дурагайлаш жуда кучли гетерозис ҳосил қилиниши аниқланган. М.Ф.Терновский узоқ формаларни дурагайлашни қўллаб тамакида гетерозис ҳосил қилган.

Тамакининг Трапезонд типига кирувчи навлар асосида ҳосил қилинган гетерозис дурагайлардан бошланғич ота-она навларига нисбатан 30-32% кўп ҳосил олинган. Бу дурагайларда барглар сони кўпроқ, барг сатҳи каттароқ, баландроқ бўйли ва ота-она навлар ўсимликларига нисбатан фотосинтез энергияси кучлироқ бўлганлиги кузатилган. Рудольфнинг айтишича кунгабоқар экини ўсимликларида гетерозис натижасида – уруғи йирик, мойи кўпроқ ва эртапишарлик хусусиятлари рўй беради. Гетерозисдан фойдаланиш дурагай помидор, қалампир, бойимжон ўстиришда Болгарияда кенг авж олган. У ерда биринчи помидор дурагайлари 1934 йилда ҳосил қилиниб, кенг майдонларда экилган. Бойимжон дурагайлари 1963 йилда, қалампир дурагайлари 1955 йилдан экилабошланган. Помидордан гетерозис дурагайи ҳосил қилиш бўйича биринчи тажрибалар 1908 йилда ўтказилган. Бу экинларда гетерозис ходисаси асосида маҳсулдорликни ошиши, эртапишарлиги (10-12 кун олдин ҳосил тугиши), юқори сифатли ва ота-она навларига нисбатан 45-50% кўпроқ ҳосил бериши кузатилади. Японияда экиладиган карамнинг 33 навидан 26 таси, бодрингнинг 33 навидан 32 таси ва пиёзнинг хамма 12 таси гетерозисли дурагайлардир. Болгарияда помидорнинг умумий майдонининг 70% ва экспорт учун экиладиганларнинг 100% гетерозис дурагайи. Академик П.М.Жуковскийнинг айтишича АҚШда помидорнинг эркак стерилли шакллари топилган, Аргентинада кунгабоқарнинг линиялараро дурагайлари экилмоқда. Гетерозис ходисасидан фойдаланиб деярли ҳамма мамлакатларда қишлоқ хўжалик экинларининг дурагайлари экилиб, юқори ва сифатли ҳосил олинмоқда. Ўзбекистоннинг сувли ерларида маккажухори дон учун асосий экин сифатида ва кўк масса учун иккинчи экин сифатида экилиб келинади. Бизнинг Республикамизда маккажухорининг 10 нави ва 6 дурагайи районлаштирилган

(Давлат реестрига киритилган). Шулардан 11 нав ва дурагайи ҳам дон ҳам силос учун экишга, 4 таси фақат дон учун экишга тавсия этилган. Булар: Қорасув 350 АМБ, Мондо, Тема, Ўзбекистон 601 ЕСВ. Гетерозис ҳодисаси маккажухори селекциясида кенг қўлланилиб, бу экин селекциясининг биологик ва генетик асосларидан хисобланади. Хорижий адабиётларнинг маълумоти бўйича АҚШда маккажухорининг дурагай уруғларини кенг қўллаш натижасида бу экин ҳосилдорлиги 30% дан зиёдга ошганлиги самарасидан ҳар йили 20 млн. тоннадан кўпроқ қўшимча ҳосил олинишига эришилган. Ўзбекистонда теплица (иссиқ хона) шароитида кўп миқёсда помидор, бодринг етиштирилмоқда. Бунда экиб юқори ҳосил етиштиришнинг асосий сабабчиси – гетерозисли дурагай уруғларини экишдир. Гетерозис ходисаси дурагайнинг фақат биринчи (Ғ 1 ) бўғинида рўй беради, иккинчи, учинчи бўғинларда ҳосилдорлиги, хаётчанлиги кескин пасаяди. Хозирги вақтда селекционер-олимлар томонидан гетерозисни таъсирини бир неча йилларга сақлаш муаммоси ўрганилмоқда. Масалан, вегетатив йўли билан кўпаядиган ўсимликларда (картошкада) гетерозис дурагай (Ғ 1 ) ҳосил қилиб, кейин туганаклари билан кўпайтирилса, - бир неча йил бу гетерозис кучи сақланади.

Похожие

Гетерозис ва ундан селекцияда фойда¬ланиш

Сунъий мутагенез ва ундан селекцияда фойдаланиш

Сунъий мутация ва ундан селекцияда фойдаланиш

Гетерозис ва ёпиқ грунт сабзавотчилигида унинг аҳамияти.

Сут йуналишидаги қорамоллар селекцияси