Донли экинларнинг умумий тавсифи - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Донли экинларнинг умумий тавсифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Донли экинларнинг умумий тавсифи Режа: 1. Донли экинларнинг халқ хўжалик аҳамияти, экин майдонлари, ҳосилдорлиги, Ўзбекистонда дончиликни ривожлантириш истиқболлари. 2. Ғалла экинларининг морфологик ҳусусиятлари. 3. Доннинг тузилиши ва таркиби. 4. Ғалла экинларнинг органогенез босқичлари ва ривожланиш фазалари.

Донли экинлар Ўзбекистон Республикасининг халқ хўжалигида катта иқтисодий, ишлаб чиқариш аҳамиятга эга. Аҳолини озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжларини қондиришда, чорвачиликни концентрат ва омухта ем, саноатнинг айрим соҳаларини хомашё билан таъминлашда донли экинлар муҳим ўринни эгаллайди. Дон етиштиришни кўпайтириш, қишлок хўжалигидаги асосий муаммо. Ўзбекистон республикаси мустақилликка эришгандан кейин дон етиштиришни кўпайтириш, мамлакат аҳолисини, халқ хўжалигини донга бўлган талабини республикада етиштирилган дон ҳосили ҳисобига қондириш бўйича бир қатор амалий ишлар бажарилди, фармонлар, қонунлар қабул қилинди. Ўзбекистон республикаси мустақилликка эришгандан кейин экин майдонлари таркибида катта ўзгаришлар содир бўлди. Асосий экин ғўза ҳамда ем-хашак экинларини майдонлари қисқартирилди ва бошоқли дон экинлари майдонлари кескин оширилди. Республикамизда 4,3 млн гектар суғориладиган, 730 минг гектар лалмикор экин майдонлари бор. Шундан 2002 йил ҳосили учун 1,1 млн суғориладиган ерларга 310 минг гектар лалмикор ерларга бошоқли дон экинлари экилган. Шоли экиладиган майдонлар 150 минг гектарга етказилган. Суғориладиган ерларда маккажўхори экиладиган майдонлар 1999 йилда 86 минг гектарга етказилди. Ҳосилдорлик. Республикамиз мустақилликка, эришгандан кейин бошоқли дон ва бошқа донли экинлар ҳосилдорлиги йилдан-йилга ортиб бормоқда. Бошоқли дон экинларининг ҳосилдорлиги суғориладиган ерларда 1992-1994 йилларда 22 ц/га, 1999 йили 32 ц/га етди. Ҳосилдорликни ортиши ҳамма донли экинлар бўйича кузатилмоқда. Мамлакатимизнинг донга бўлган бир йиллик эҳтиёжи 6,0-6,5 млн т ташкил этади. Келажакда мамлакатимизда дон етиштиришни кўпайтириш

асосан ҳосилдорликни ошириш, жадал ўстириш технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш ҳисобига амалга оширилиши кўзда тутилмоқда. Орол денгизи муаммоси мавжудлиги мамлакатимизда экин майдонларини кенгайтириш ҳисобига дон етиштиришни кўпайтириш имкониятларини чеклайди Истиқболда ҳосил етиштиришда сувни, энергияни тежайдиган, тупроқ унумдорлигини оширадиган, донли экинлардан юқори ва мўл ҳосил олишни таъминлайдиган экинларни етиштириш технологияларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш мўлжалланмоқда. Жаҳон деҳқончилигида донли экинлар майдони умумий экинлар майдонининг 70 % дан ортиғини ташкил қилади. 1997 йили дунёда донли экинлар 736 млн га майдонга экилиб 2000 млн т дан ортиқ дон ҳосили олинган. Ўртача дон ҳосилдорлиги 27,2 ц/га ташкил қилган. Истиқболда мамлакатимизда ҳам аҳоли жон бошига ўртача 500 кг дон ишлаб чиқиш бўйича катта ишлар олиб борилмоқда. Ғалла экинларининг морфологик ҳусусиятлари. Морфологик хусусиятлари ва етиштиришдаги йўналишлари бўйича донли экинлар биринчи гуруҳ ғалла экинлари кузги ва баҳори буғдой, кузги ва баҳори жавдар, кузги ва баҳори арпа, кузги ва баҳори тритикале, сули ва иккинчи гуруҳ ғалла экинлари (маккажўхори, тариқ, оқ жўхори, шоли, маржумак) ҳамда дуккакли дон экинлари (кўк нўхат, соя, ловия, мош, нўхат, бурчоқ, ясмиқ, люпин, ҳашаки дуккаклилар)га бўлинади. Биринчи ва иккинчи гуруҳ ғалла экинлари Ғадладошлар ( Gramineae ) ёки қўнғирбошлар ( Poaceae ) оиласига, маржумак ( Polygonaceae ) Маржумакд o шлар, дуккакли дон экинлари ( F а baceae ) Дуккакдошлар оиласига мансуб. Илдиз тизими. Ғалла экинларининг илдиз тизими фақатгина сув ва унда эриган озиқа моддаларни суриш органи эмас балки кўплаб органик моддалар синтез бўладиган муҳим органдир. Илдизларда мураккаб физиологик ва биокимёвий жараёнлар натижасида органик кислоталар,

фосфорорганик моддалар, аминокислоталар, алколоидлар, амидлар ва бошқа бирикмалар ҳосил бўлади. Илдизлар ўсимликларда модда алмашинув, физиологик жараёнларда, хлорофил ҳосил бўлишида иштирок этади, уларга таъсир кўрсатади. Ғалла экинларининг илдиз тизими попук. Дон кўкарганда дастлаб муртак ёки бирламчи илдизлар ҳосил бўлади. Уларнинг сони ўсимлик турига боғлиқ. Кузги буғдойда муртак илдизлар 3, баҳори буғдойда 5, сулида 3-4 арпада 5-8, тариқсимон ўсимликларда 1 бўлади. Кейин поянинг ер ости бўғинларидан қўшимча ёки бўғин илдизлари ҳосил бўлади. Тупроқда етарли намлик бўлганда улар тез ривожланади. Ўсимликнинг ривожланишида, ҳосил тўплашида бирламчи (муртак) ва иккиламчи (бўғин) илдизларининг аҳамияти катта. Буғдой, арпада иккиламчи илдизлар ҳосил бўлмаганда ҳосилдорлик 35-40 % камаяди. Муртак илдизлар ўсимликларнинг бутун ўсув даври давомида озиқланишда иштирок этади. Улар бўғин илдизларидан олдин ҳосил бўлади ва ўсимлик ўсув даври охирида кузги буғдойда 2,5-3 м, маккажўхори, ок жўхорида 3-4 м чуқурликка кириб боради. Илдизларининг асосий массаси тупроқнинг 25-30 см ҳайдалма қатламида жойлашган. Пояси . Ғалла экинларида поя 5-7 поя бўғинлари билан ажратилган бўғин оралиқларидан иборат. Узун бўйли маккажўхори ўсимлигида бўғин оралиқлари сони 25 ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Уларни сони барглар сонига тенг бўлади. Кўпгина ғалла экинларида поясининг ичи ковак, маккажўхори ва ок жўхорида у паренхима билан тўлган. Поянинг ўсишида ҳамма бўғим оралиқлари иштирок этади. Дастлаб энг пастки бўғин оралиқлари кейин навбатдагиси ўсиб бошлайди. Кейин ҳосил бўлган оралиқлари ўзидан олдингисидан узунроқ бўлади энг охирги бўғин оралиғи энг узун бўлади.

Поя ер ости пояларининг бўғинларидан новдалар ҳосил қилиш ҳусусиятига эга. Барги . Ғалла экинларининг барги оддий, барг қини ва япроғидан иборат. Барг қинини япроққа ўтиш жойида тилча ( ligula ) жойлашган. У юпқа, рангсиз парда кўринишида бўлади. Барг қинининг асосида иккита қулоқчалари ( ouricula ) б o р. Тилча ва қулоқчаларнинг тузилишига қараб ғалла экинларини кўпчилигини бир-биридан осон фарқ қилиш мумкин. Буғдой, арпа, шолининг тилчаси кичик, сулиники жуда ривожланган ва чети тишчали бўлади. Буғдой қулоқчалари кичик, кўпинча киприкли, жавдарда киприксиз, калта, арпада жуда йирик бутун пояни ўраб туради. Сулида қулоқчалар бўлмайди. Тожикистонда ўсадиган буғдойнинг бир турида тилча ҳам, қулоқчалар ҳам бўлмайди. Тўпгули. Буғдой, арпа, жавдарнинг тўпгули бошоқ, сули, ок жўхори, тариқ, шолида рувакдан иборат. Маккажўхорида урғочи тўпгул сута, эркак тўлгуллар рувак. Бошоқ - бўғинли бошоқ ўқи ва унинг ҳар бўғинида жойлашган бошоқчалардан иборат. Бошоқнинг кенг томони юза, тор томони ёни дейилади. Бошоқ ўқининг ҳар қайси бўғинида биттадан (буғдой, жавдар) ёки учтадан (арпада) бошоқча жойлашган. Рувак марказий ўқ ва ён шохлардан иборат. Ён шохчалар иккинчи ва ундан кейинги тартибда шохчалар чиқариши мумкин. Шохча учида бошоқча жойлашган. Бошоқча бир ёки бир неча гуллардан иборат, иккита бошоқча қипиғи билан ўралган. Гули икки жинсли (маккажўхоридан бошқа), иккита ташқи ва ички қипиқлардан иборат. Ташқи кипигида (қилтиқли шаклларда) қилтиғи бўлади, ички қилтиғи юпқа, нозик, ясси. Гул қобиқлари ўртасида иккита патсимон тумшуқчали уруғчи ва учта (шолида олтита) чангчи жойлашган. Гулнинг

асосида қобиқлар билан тугунча ўртасида иккита юпқа парда лодикула жойлашган. У гуллаш пайтида бўртиб гул очилишига ёрдам беради. Маккажўхорининг гули айрим жинсли, эркак гуллар рувакда жойлашган. Меваси. Ғалла экинларининг меваси донча. Пўстли дон экинлари (сули, тариқ, арпа, шоли) нинг дони гул қобиғи билан ўралган, улар донни зич ўраб туради ёки қўшилиб ўсган (арпада). Ялонғоч донли буғдой ва жавдарда гул қобиғи дондан осон ажралади. Доннинг эндосперми озиқа моддалардан иборат. Эндоспермнинг бевосита дон остида жойлашган қисми алайрон қавати дейилади ва у оқсилга бой. Эндоспермнинг қолган қисми крахмал доначаларидан иборат. Муртакнинг асосида жойлашган. Муртак қалқонча, бошланғич барглар билан уралган куртакча, дастлабки поя ва илдизчалардан иборат. Муртак буғдой, арпа, жавдарда дон вазнининг 1,5 – 2,5 %, сулида 2 - 3,5 %, маккажўхорида 10 – 14 % ташкил қилади. Доннинг кимёвий таркиби. Экин тури, нави, агротехника, ўсиш шароитига боғлиқ ҳолда доннинг кимёвий таркиби ўзгаради. Оқсил буғдой ва айниқса, қаттиқ буғдой донида (16 %) кўп, шолида нисбатан кам (7,6 %). Экинзорлар шимолдан жанубга, ғарбдан шарққа тамон силжиб борган сайин дон таркибидаги оқсил миқдори кўпаяди. Ўзбекистонда айниқса, лалмикор ерларда етиштирилган дон таркибида оқсил кўп. Оқсил миқдори тупроқдаги азот миқдори ва нам билан таъминланганликка боғлиқ. Азот оқсилни кўпайтирса ортиқча намлик уни камайишига олиб келади. Баҳори буғдой донида оқсил кузги буғдойникига нисбатан кўп. Оқсиллар оддий (протеин) ва мураккаб (протеид)ларга бўлинади. Оддий оқсиллар албуминлар (сувда эрийдиган), глобулинлар (кучсиз нейтрал туз эритмаларида эрийдиган), глиадинлар (70-80 % спиртда эрийдиган), глютенинлар (кислота ва ишкорни кучсиз эритмаларида эрийдиган)ларга

бўлинади. Глиадин ва глютенин оқсиллари алоҳида қимматга эга бўлиб, уларнинг нисбати 1:1 бўлганда дон энг яхши нон ёпиш сифатларига эга бўлади. Оқсиллар таркибидаги лизин, триптофан, валин, метионин ва бошқа алмаштирилмайдиган аминокислоталар кўп бўлганда доннинг озиқ-овқат ҳамда озиқавий қиммати ортади. Сувда эримайдиган оқсиллар клейковина дейилади. Клейковина хамирдан крахмал ва бошқа бирикмаларни ювишдан кейин қолган оқсил моддасидир. Уннинг нон ёпиш ва мазалик сифатлари клейковинанинг миқдорига ва сифатига боғлик. Буғдойда хом клейковинанинг миқдори 16 дан 50 %, жавдарда 3,1 дан 9,5 % гача, арпада 2 дан 19 % гача бўлади. Доннинг тўлиши иссиқ ва қуруқ об-ҳаво шароитида ўтса клейковинанинг миқдори ошади. Донлар зарарли хасва билан зарарланса, ўсимлик замбуруғ билан касалланса клейковина сифати пасаяди. У навга шунингдек, қўлланилган агротехникага ҳам боғлиқ. Клейковина туфайли буғдой нони ғовак бўлади, тез хазмланади. Азотсиз экстрактланадиган моддалар углеводлардан иборат бўлиб унинг асосий қисмини крахмал ташкил қилади. Крахмал углеводларнинг 80 % ташкил қилади ва эндоспермда жойлашган. Крахмал доначаларининг эндосперм ҳужайраларида жойлашиш ҳусусиятларига қараб донлар шишасимон (ялтироқ) ва унсимон бўлади. Дон таркибидаги крахмал оқсилнинг ўзгаришига нисбатан тескари йўналишда ўзгаради, яъни экинзорлар жанубдан шимолга, шарқдан ғарбга томон силжиши билан крахмал миқдори ортиб боради. Ғалла экинлари донида ёғнинг миқдори 2-6 %. У донда бир текис тақсимланмаган. Унинг энг кўп миқдори муртак ҳужайраларида жойлашган бўлиб буғдойда 14 %, жавдар ва арпада 13,4 %, сулида 26 %, тариқда 20 %,

маккажўхорида 40 % бўлади. Унда ёғнинг миқдори сезиларли даражада бўлиши унни тахир бўлишига олиб келади. Маккажўхори унининг сифатини яхшилаш учун донни унга айлантиришдан олдин муртак ажратиб олинади ва ундан озиқ – овқатда ишлатиладиган шифобахш мой олинади. Кул пўстли ғалла экинларида асосан пўстларда, ялонғоч (пўстсиз) донларда – мева пўстида жойлашган. Тегирмонда дон тортилганда кулнинг кўп кисми кепак билан чиқиб кетади. Шунинг учун ун кепакдан қанча кўп тозаланса унда кул шунча кам бўлади. Кулнинг кўп қисми буғдойда (50 %) фосфор кислотаси, 30 % калий оксиди, 2,8 % кальций ва 12 % магнийдан иборат. Клетчатка буғдой, маккажўхори, жавдар донида 2,3 – 1,6 %, пўстли донларда (сули, арпа) 5,2 – 11,8 % бўлади. Доннинг таркибидаги сув қуйидаги кўринишларда бўлади: 1) Моддалар молекулалари таркибига кирувчи, кимёвий боғланган, қатъий нисбатларда бўлувчи сув у доимий ва ўзгармас. 2) Физик – боғланган, дон таркибида турли нисбатларда бўлувчи, сувнинг бу шаклига адсорбцияли боғланган, осмотик ютилган ва структурали сувлар киради. 3) Механик боғланган эркин, миқдори тез ўзгариб турувчи сув. Донлар қуритилганда бу сув тез камаяди. Уруғлар таркибида сув микдори 14 % дан ошмаган ҳолда сақланади. Дон таркибида ферментлардан диастаза, амилаза крахмал ва қандни, липаза ёғларни, пептаза оқсилни парчалашда иштирок этади. Оксидловчи ферментлардан пераксидаза бор.

Ғалла экинлари донида виттаминлардан В 1 , В 2 , В 6 , РР, Е, А ва бошқалари бор ва улар одамлар ҳамда ҳайвонлар ҳаётида муҳим вазифаларни бажаради. Ғалла экинларининг органогенез босқичлари ва ривожланиш фазалари. Донли экинлар индивидуал ривожланиш даврида бир қатор оргоногенез босқичларини ўтайди ва уларнинг ҳар қайсиси янги органларнинг ҳосил бўлиши ҳамда органларнинг тузилишидаги ўзгаришлар билан тавсифланади. Ўсимликларнинг ҳаётий циклини Ф. М. Куперман 12 органогенез босқичларига бўлади: 1 – поя ўсиш конусининг дастлабки шаклланиши; 2 – конуснинг муртак ҳолдаги поя бўғини ва бўғин оралиқларига бўлиниши; 3 – бошоқ сегментларининг ҳосил бўлиши билан ўсиш конусининг чўзилиши; 4 – бошоқча бўртмаларининг ҳосил бўлишини бошланаши ва шаклланиши; 5 – гул бўртмаларининг ҳосил бўлиши ва бўлиниши; 6 – чанг доналари ва уруғчи спороген тўқималарининг шаклланиши; 7 – бошоқни ҳамма органлари бўйича жадал ўсиши; 8 – бошоқлаш, бошок ва гуллар шаклланишининг тугаши; 9 – гуллаш, уруғланиш, зиготаларнинг ҳосил бўлиши; 10 – уруғ органлари ва доннинг ўсиши ҳамда шаклланиши; 11 – доннинг сут пишиш фазасидан мум пишишигача донда озиқа моддаларининг тўпланиши; 12 – озиқа моддаларини захирага айланиши, уруғларни етилиши.

Бошоқли дон экинлари ўсув даврида қуйидаги ривожланиш фазаларини ўтайди: уруғларни бўртиши, униб чиўиш, тупланиш, найчаланиш ёки рўваклаш, гуллаш ва етилиши (сут пишиқлик, мум пишиқлик, тўла пишиқлик). Ўсимликнинг камида 10 % муайян фазага кирганда фазанинг бошланиши ва 75 % ўсимлик кирган пайти тўлиқ фаза деб белгиланади. Жаҳон дехкончилигида ўсимликнинг ривожланишининг бошқа ўлчамларидан ҳам фойдаланилади. Бундай шкала ва ўлчамларда ривожланиш фазалари қисқа даврларга – микрофазаларга бўлинади ва улар 00 дан 99 гача белгиланади. Ривожланишни микрофазалар шкаласи бошоқ, бошоқчалар, гулларни ва донни ривожланиш жараёнларини алоҳида олиб назорат қилиш ва шу асосда экинлар парваришини ташкил қилиш, мўл ва сифатли дон ҳосили етиштиришга имкон беради. Уругларни бўртиши. Етарли намлик, иссиқлик, ҳаво кислороди бўлганда уруғлар бўртиб бошлайди. Сувни ютилиши муртакда жадал кечади. Уруғ сувни бир текис ютмаслиги натижасида бўртиш давомида уруғ пўсти ёрилади. Ферментлар таъсирида крахмал, ёғлар, оқсиллар парчаланиб сувда эрийдиган бирикмаларга айланади ва қалқонча орқали муртакка ўтади. Бўртаётган уруғларнинг сувга талаби турлича. Уруғларни бўртиши учун (уруғ қуруқ оғирлигига нисбатан %) ўз вазнига нисбатан буғдой 47 – 48, арпа 48 – 57, жавдар 58 – 65, сули 60 – 70, маккажўхори 37 – 44, тариқ ва ок жўхори 25 – 38 % сув ютади. Дуккакли дон экинлари уруғлари бўртиши учун ўз вазнига нисбатан 100 – 125 % сувни ютади. Майсалаш . Галла экинларини бўртаётган уруғларида дастлаб муртак илдизлари кейин поя ривожланади. Дастлаб тупроқ юзасида бигизсимон ҳолда поя ҳосил бўлади. У тиниқ барг - калеоптиле билан ўралган. Биринчи барг 6-14 кундан кейин ўсишдан тўхтайди. Тахминан бир ҳафтадан кейин биринчи барг қўлтиғидан иккинчи, яна шунча вақт ўтгач

учинчи барглар ҳосил бўлади ва улар муртак барглар дейилади. Шу билан бир пайтда муртак илдизлари ҳам ривожлана бошлайди ва 30-35 см чуқурликка кириб боради. Буғдой майсалари - яшил, жавдарники сиёҳранг, арпаники - кўк, сули ва иккинчи гурух ғалла энинлариники оч яшил рангда бўлади. Майсаларни ҳосил бўлиш тезлиги донларнинг ўсиш энергиясига, намликка ҳароратга, тупроқ механик таркибига, экиш чуқурлигига, дон йириклигига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Тупланиш. Поянинг ер ости бўғинларидан новдаларнинг ҳосил бўлиши тупланиш дейилади. Дастлаб поя бўғинларидан бўғин илдизлари (қўшимча) кейин ён новдалар ҳосил бўлади. Улар поя ости бўғинларнинг ҳаммасидан ҳам ҳосил бўлиши мумкин, аммо энг юқори, тупроқ юзасидан 1- 3 см чуқурликда жойлашган бўғинлардан ҳосил бўлиши кўпроқ кузатилади. Юқори, энг ривожланган бўғин тупланиш бўғини дейилади. Ундан асосий ён новдалар ва попук илдиз тизимини ҳосил қилувчи қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Буғдой, жавдар, арпада ер ости бўғини майсалар ҳосил бўлишининг 5-7 кунларида шаклланади. Тариқсимон ғалла экинлари ва сулида - улар (майсалар) билан бир вактда ҳосил бўлади. Ўсимликнинг тупланиш тугунига ўсимликнинг тупланиниши, илдиз тизимининг ривожланганлиги, қурғоқчиликка, қишга чидамлиги, махсулдорлиги ва бошқа хусусиятлари боғлиқ. Тупланиш тугунини нобуд бўлиши ўсимликни ҳалок бўлишига олиб келади. Битта ўсимликдаги поялар (новдалар) сони умумий тупланиш дейилади. Қулай шароитда битта ўсимликда 6-12 ва ундан ортиқ новдалар ҳосил бўлади. Одатда Ўзбекистон шароитида куз даврида ғалла экинлари битта ўсимликда 2-6 та баҳорда 10-12 тагача новдалар ҳосил қилади бу кўрсаткич баҳори экинларда 2-4 тани ташкил қилади.

Амалиётда бошоқ ҳосил қиладиган (дон берадиган) поялар сони муҳим бўлиб, уларнинг сони маҳсулдор тупланиш дейилади. Аммо айрим новдалар бошоқларида донлар ҳосил бўлсада уларнинг дони пишиб етилмайди улар пишиб етилмаган бошоқлар ва бошоқ ҳосил қилмаган поялар етишиб улгурмаган поялар дейилади. Унумдор тупроқларда юқори ҳосил берадиган ўсимликлар одатда 4-7 поядан 2-3 та бошоқ ҳосил қиладиган махсулдор поялар ҳосил қилади. Буғдой поялар йирик, дон сони кўп бошоқлар ҳосил қилади. Тупланиш ва тупланиш энергияси ўсимлик турига, навига, уруғ йириклигига, озиқланиш майдонига, тупроқ намлигига, экиш муддатига, тупроқни ишлаш сифати ва унумдорлигига, ёруғликка, ҳароратга, ўғитлашга боғлиқ. Тупланиш турли ғалла экинларида турлича бошланади. Сули ва жавдарда тупланиш ўсимликда 3 – 4 баргларнинг ҳосил бўлишида, буғдой ва арпада бўғин илдиз отишдан сал олдин, 3 баргнинг ҳосил бўлишида бошланади ва илдиз отиш 4 – 5 баргларнинг ҳосил бўлишига тўғри келади. Маккажўхорида тупланиш новдаларнинг ҳосил бўлиши 6 – 7 барглар фазасига, оқ жўхорида 7–8, тариқда 5 – 6 баргларнинг ҳосил бўлишига тўғри келади. Тариқсимон ғалла экинларида бўғин илдизлари пайдо бўлиши 3 – 4 баргларнинг ҳосил бўлишига тўғри келади. Найчалаш (поя ҳосил қилиши). Ғалла экинларида тупланиш даврида поя ривожланиб бошлайди. Муртак бошоғи (рўваги) асосида жойлашган бўғин оралиғи сезила бошлайди. Найчаланишни бошланиши деб бош поя бўғин оралиғининг чўзилиб бошлаши ва поянинг биринчи бўғини тупроқ юзасидан 5 см баландликка кўтарилганда белгиланади. Бунда поя бўғини қўл билан пайпасланганда сезилади. Дастлаб пастки бўғин оралиғи узайиб бошлайди. Кейин иккинчи бўғин оралиғи ўсиб бошлайди ва у биринчисидан узунроқ бўлади.

Навбатдаги учинчи бўғин оралиғи иккинчисидан узун бўлади ва хоказо. Бу жараён 5 – 7 бўғин оралиғи ҳосил бўлгунча давом этади (маккажўхорида 15 ва ундан ортиқ). Поянинг ҳар қайси бўғин оралиғи пастки қисмдан ўсади – интеркаляр. Одатда поялар гуллаш – даврининг охирида, дон тўлишнинг бошида ўсишдан тўхтайди. Бошоқлаш (рўваклаш). Юқори барг қинидан бошоқ (рўвак) нинг 1/3 қисми кўриниши билан бошоқ(рўвак)лаш фазаси бошланади. Найчалашдан бошоқлаш фазасигача поялар, барглар жадал ўсади, бошоқ шаклланади. Шунинг учун ўсимлик озиқа моддаларига, сувга бу даврда жуда талабчан бўлади. Бошоқларнинг катталигига маъданли озиқланиш элементларининг нисбати катта таъсир кўрсатади. Тупланиш даврида озиқланишда азот устуворлик қилса ўсиш конусининг чўзилиши бир неча кунга узаяди ва бошоқда бошоқчалр кўп ҳосил бўлади. Фосфор устуворлик қилса бошоқ шаклланиши тезлашади ва бошоқда бошоқчалар кам ҳосил бўлади. шунинг учун озиқа элементлар тўғри нисбатларда тупроққа солиниши лозим. Гуллаш. Ўсимлик бошоқлагандан кейин гуллай бошлайди. Фақат кузги жавдар бошоқлаш бошлагандан кейин 8 – 10 кун ўтгач гулласа, арпа тўла бошоқлагунча гуллайди. Ғалла экинлари гуллаш ҳусусиятига кўра ўзидан чангланувчи (буғдой, арпа, сули, тариқ, шоли) ва четдан чангланувчи (жавдар, гречиха, маккажўхори, ок жўхори) ларга бўлинади. Ўзидан чангланувчи ғалла экинларининг чангдони одатда ҳали гул очилмасдан етилиб ёрилади. Шунинг учун улар ўзидан чангланади. Энг катъий ўзидан чангланувчи экин – арпадир. Ҳаво иссиқ ва қуруқ бўлганда буғдой гули қобиғи очиқ ҳолда гуллаши мумкин ва бундай ҳолат эрталабки соатларда кузатилади. Ноқулай об–ҳаво шароитида (булутли ва ёмғирли) гул қобиқлари ёпиқ ҳолда гуллаши мумкин.

Четдан чангланувчи ғалла экинларида чангчи гул очилгандан кейин етилиб ёрилади. Жавдарда унинг енгил чанги тўкилиб шамол ёрдамида тарқалади ва бошқа ўсимлик гулларининг уруғчиси тумшуқчасига, тушиб уларни уруғлантиради. Агар чанг шу ўсимлик гулининг тугунчасига тушса уруғланиш содир бўлмайди. Маккажўхорида оталик тўпгули рўвак, оналик тўлгули сутадан 2-4 кун олдин етилади. Оталик тўлгулининг чанглари оналик тўлгули сутадан чикиб турувчи иплар тумшуқчасига тушади ва у ерда кўкариб оналик гулининг тугунчасига киради ва уруғкуртакни уруғлантиради. Бошоқли ғалла экинларида (буғдой, арпа, жавдар) гуллаш бошоқнинг ўрта қисмидаги бошоқчалардан бошланади. Дастлаб ҳосил бўлган дон йирик ва уруғлик сифатлари энг юқори бўлади. Рувакли ғалла экинларида (тариқ, сули, ок жўхори) гуллаш рўвакнинг учки қисмидан бошланади, энг яхши, сифатли донлар рўвакнинг учки қисмида ҳосил бўлади. Етилиш (пишиш). Гул уруғлангандан кейин тугунча ривожлана бошлайди уруғ ва муртак шаклланади. Баргларда тўпланган озиқ моддалар дон шаклланиши учун сарфланади. Бунда улар эрийдиган шаклдан (қанд, аминокислоталар ва бошқалар) эримайдиган шаклга (крахмал, оқсил, ёғ) ўтади. Доннинг ҳосил бўлиш жараёни тўрт даврга бўлинади: ҳосил бўлиш, шаклланиш, тўлиш ва етилиш. Уруғнинг ҳосил бўлиши - уруғланишдан ўсиш нуқтасининг ҳосил бўлишигача давом этади. Бу ҳолда уруғ кучсиз ўсимта ҳосил қилади. 1000 уруғ массаси 1 г. Даврнинг давомийлиги 7-9 кун ва ундан кўпроқ. Уруғнинг шаклланиши - уруғ ҳосил бўлишидан дон охирги узунлигига етгунча давом этади. Уруғда сув кўп, қуруқ модда кам бўлади. 1000 уруғ оғирлиги 8-12 г.

Тўлиш - эндоспермда крахмал тўпланишининг бошланишидан бу жараённи тугашигача давом этади. Дон намлиги 37-40 % гача камаяди. Давр давомийли 23-35 кун. Уруғнинг ҳосил бўлиши, шаклланиши, тўлиш даврлари сут пишиқлик даври ҳам дейилади. Бунда дон тўла шаклланган бўлиб, органик моддалар тўпланишда давом этади. Ўсимликнинг пастки қисмидаги барглар сарғаяди. Донлар яшил тусда бўлади. Тўлиш даври ҳам тўрт фазага бўлинади. 1. Сув ҳолатидаги фазада эндосперм хўжайраларининг шаклланиши бошланади. Қуруқ моддалар максимал миқдорининг 2-3 % тўпланади. Фаза давомийлиги 6 кун. 2. Сут ҳолати олди фазасида уруғ сутсимон сув суюқлиги билан тулади; умумий қуруқ модданинг 10 % тўпланади. Фаза давомийлиги 6-7 кун. 3. Сут ҳолатидаги фазада дон сутсимон оқ суюқлик билан тўлиб, етилган уруғдаги қуруқ модданинг 50 % тўпланади. Фаза давомийлиги 7 – 15 кун. 4. Хамирсимон ҳолатдаги фазада эндосперм консистенцияси хамирсимон бўлади. Қуруқ модда миқдори етилган дон массасини 85 – 90 % ини ташкил қилади. Фаза давомийлиги 4 – 5 кун. Пишиш даври икки фазага бўлинади: 1. Мум пишиқлик фазасида – эндосперм мумсимон, эзилувчан, тирноқ билан осон кесиладиган ҳолатда бўлади. Дон намлиги 25 – 30 % гача камаяди, фаза давомийлиги 3 – 6 кун. Бунда донда тўпланган озиқ моддалар миқдори доннинг тўла пишиқлик давридагидан кам фарқ қилади. Ҳаво сернам бўлганда бу давр чўзилиб кетиши мумкин. Бу давр ҳосил икки фазали усулда – аввал ўрилиб, кейин янчиб олиш учун энг қулай муддат.

2. Қаттиқ пишиқлик фазасида эндосперм катталашади, шишасимон ёки унсимон бўлиб, рангги шу дон учун хос бўлади, намлиги 8 – 22 %. Фаза давомийлиги 3 – 5 кун. Бу фазада донда мураккаб биокимёвий жараёнлар содир бўлади ва уруғлар меъёрдаги унувчанликка эга бўлади. Шунинг учун яна иккита қўшимча давр ажратилади: ҳосил йиғиштириб олингандан кейин пишиб етилиш ва тўла пишиш. Ҳосил йиғиштирилгандан кейин пишиб етилиш даврида юқори молекуляр оқсил бирикмаларининг синтези тугайди, эркин ёғ кислоталари ёғларга айланади, углеводородлар молекуласи йириклашади, нафас олиш сустлашади. Бу даврнинг бошланишида уруғларнинг унувчанлиги паст, охирида меъёрига келади. Унинг давомийлиги бир неча кундан бир неча ойгача давом этади, ва экин турига ҳамда ташқи шароитга боғлик ҳолда ўзгаради. Тўла пишиш даври уруғ унувчанлиги энг юқори даражага етганда бошланади. Суғориладиган ерларда, сийрак экинзорда, сернам об–ҳаво шароитида доннинг етилиши анча кечикади, давомли бўлади. Қуруқ ва иссиқ об-ҳаво шароитида, эрта экилганда, поялар қалин бўлганда, фосфорли – калийли ўғитлар солинганда ғалла эртарок етилади. Гаримсел, юқори ҳарорат, тупроқда намликнинг етишмаслиги: «тупроқ кургоқчилиги» ва «ҳаво қургоқчилиги»га олиб келади. Бунда донларнинг тўлиши тўхтайди, донлар майда, буришган, пуч бўлади, ҳосил ва унинг сифати кескин пасаяди. Ғалла экинлари занг ва бошқа касалликлар, зарарли ва бошқа ҳашоротлар билан зарарланиши натижасида дон ҳосили ва сифати кескин пасаяди. Экинларни ётиб қолиши ҳам шундай оқибатларга олиб келади. Ётиб қолишга қарши курашда тур, кампозан препаратлари қўлланилади. Ретардантларни қўллашда пастки бўғин оралиқлари қисқаради, йўғонлашади, ўсимликнинг бўйи 15 – 25 см га камаяди, поянинг ётиб қолишга чидамлиги ортади.

Самарқанд қишлоқ хўжалик институтининг Ўсимликшунослик кафедраси олиб борган тажрибаларда тур препарати (60 %) гектарига 4 кг найчалаш фазасининг бошланишида қўлланилганда, суғориладиган ерларда кузги буғдой дон ҳосили 8 ц/га ошган (Ҳалилов, 1994).

Похожие

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси

Донли экинларнинг аҳамияти ва дон етиштириш холати

Донли экинларнинг ахамияти ва ишлаб чиқаришдаги тутган урни

Ёнилғининг умумий тавсифи

Ғалла донли экинларнинг касалликлари ва уларга қарши кураш чоралари